อฏฺฐปริกฺขารวณฺณนา

[340] อฏฺฐหงฺเคหีติ อุภโต สุชาตาทีหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิฯ ยสสาติ อาณาฐปนสมตฺถตายฯ สทฺโธติ ทานสฺส ผลํ อตฺถีติ สทฺทหติฯ ทายโกติ ทานสูโรฯ น สทฺธามตฺตเกเนว ติฏฺฐติ, ปริจฺจชิตุมฺปิ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ ทานปตีติ ยํ ทานํ เทติ, ตสฺส ปติ หุตฺวา เทติ, น ทาโส, น สหาโยฯ โย หิ อตฺตนา มธุรํ ภุญฺชติ, ปเรสํ อมธุรํ เทติ, โส ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา เทติฯ โย ยํ อตฺตนา ภุญฺชติ, ตเทว เทติ, โส สหาโย หุตฺวา เทติฯ โย ปน อตฺตนา เยน เกนจิ ยาเปติ, ปเรสํ มธุรํ เทติ, โส ปติ เชฏฺฐโก สามี หุตฺวา เทติ, อยํ ตาทิโสติ อตฺโถฯ สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานนฺติ เอตฺถ สมิตปาปา สมณา, พาหิตปาปา พฺราหฺมณาฯ กปณาติ ทุคฺคตา ทลิทฺทมนุสฺสาฯ อทฺธิกาติ ปถาวิโนฯ วณิพฺพกาติ เย – ‘‘อิฏฺฐํ ทินฺนํ, กนฺตํ, มนาปํ, กาเลน อนวชฺชํ ทินฺนํ, ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺย, คจฺฉตุ ภวํ พฺรหฺมโลก’’นฺติอาทินา นเยน ทานสฺส วณฺณํ โถมยมานา วิจรนฺติฯ ยาจกาติ เย – ‘‘ปสตมตฺตํ เทถ, สราวมตฺตํ เทถา’’ติอาทีนิ วตฺวา ยาจมานา วิจรนฺติฯ โอปานภูโตติ อุทปานภูโตฯ สพฺเพสํ สาธารณปริโภโค, จตุมหาปเถ ขตโปกฺขรณี วิย หุตฺวาติ อตฺโถฯ สุตชาตสฺสาติ เอตฺถ สุตเมว สุตชาตํฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน อตฺเถ จินฺเตตุนฺติ เอตฺถ – ‘‘อตีเต ปุญฺญสฺส กตตฺตาเยว เม อยํ สมฺปตฺตี’’ติ, เอวํ จินฺเตนฺโต อตีตมตฺถํ จินฺเตตุํ ปฏิพโล นาม โหติฯ ‘‘อิทานิ ปุญฺญํ กตฺวาว อนาคเต สกฺกา สมฺปตฺติํ ปาปุณิตุ’’นฺติ จินฺเตนฺโต อนาคตมตฺถํ จินฺเตตุํ ปฏิพโล นาม โหติฯ ‘‘อิทํ ปุญฺญกมฺมํ นาม สปฺปุริสานํ อาจิณฺณํ, มยฺหญฺจ โภคาปิ สํวิชฺชนฺติ, ทายกจิตฺตมฺปิ อตฺถิ; หนฺทาหํ ปุญฺญานิ กโรมี’’ติ จินฺเตนฺโต ปจฺจุปฺปนฺนมตฺถํ จินฺเตตุํ ปฏิพโล นาม โหตีติ เวทิตพฺโพฯ อิติ อิมานีติ เอวํ ยถา วุตฺตานิ เอตานิฯ เอเตหิ กิร อฏฺฐหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ทานํ สพฺพทิสาหิ มหาชโน อุปสงฺกมติฯ ‘‘อยํ ทุชฺชาโต กิตฺตกํ กาลํ ทสฺสติ, อิทานิ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา อุปจฺฉินฺทิสฺสตี’’ติ เอวมาทีนิ จินฺเตตฺวา น โกจิ อุปสงฺกมิตพฺพํ มญฺญติฯ ตสฺมา เอตานิ อฏฺฐงฺคานิ ปริกฺขารา ภวนฺตีติ วุตฺตานิฯ

จตุปริกฺขาราทิวณฺณนา

[341] สุชํ ปคฺคณฺหนฺตานนฺติ มหายาคปฏิคฺคณฺหนฏฺฐาเน ทานกฏจฺฉุํ ปคฺคณฺหนฺตานํฯ อิเมหิ จตูหีติ เอเตหิ สุชาตาทีหิฯ เอเตสุ หิ อสติ – ‘‘เอวํ ทุชฺชาตสฺส สํวิธาเนน ปวตฺตทานํ กิตฺตกํ กาลํ ปวตฺติสฺสตี’’ติอาทีนิ วตฺวา อุปสงฺกมิตาโร น โหนฺติฯ ครหิตพฺพาภาวโต ปน อุปสงฺกมนฺติเยวฯ ตสฺมา อิมานิปิ ปริกฺขารา ภวนฺตีติ วุตฺตานิฯ

[342] ติสฺโส วิธา เทเสสีติ ตีณิ ฐปนานิ เทเสสิฯ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘ทานํ ททมานา นาม ติณฺณํ ฐานานํ อญฺญตรสฺมิํ จลนฺติ หนฺทาหํ อิมํ ราชานํ เตสุ ฐาเนสุ ปฐมตรญฺเญว นิจฺจลํ กโรมี’’ติฯ เตนสฺส ติสฺโส วิธา เทเสสีติฯ โส โภโต รญฺโญติ อิทํ กรณตฺเถ สามิวจนํฯ โภตา รญฺญาติ วา ปาโฐฯ วิปฺปฏิสาโร น กรณีโยติ ‘‘โภคานํ วิคมเหตุโก ปจฺฉานุตาโป น กตฺตพฺโพ, ปุพฺพเจตนา ปน อจลา ปติฏฺฐเปตพฺพา, เอวญฺหิ ทานํ มหปฺผลํ โหตี’’ติ ทสฺเสติฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ

มุญฺจเจตนาปิ หิ ปจฺฉาสมนุสฺสรณเจตนา จ นิจฺจลาว กาตพฺพาฯ ตถา อกโรนฺตสฺส ทานํ น มหปฺผลํ โหติ, นาปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมติ, มหาโรรุวํ อุปปนฺนสฺส เสฏฺฐิคหปติโน วิยฯ

[343] ทสหากาเรหีติ ทสหิ การเณหิฯ ตสฺส กิร เอวํ อโหสิ – สจายํ ราชา ทุสฺสีเล ทิสฺวา – ‘‘นสฺสติ วต เม ทานํ, ยสฺส เม เอวรูปา ทุสฺสีลา ภุญฺชนฺตี’’ติ สีลวนฺเตสุปิ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทสฺสติ, ทานํ น มหปฺผลํ ภวิสฺสติฯ วิปฺปฏิสาโร จ นาม ทายกานํ ปฏิคฺคาหกโตว อุปฺปชฺชติ , หนฺทสฺส ปฐมเมว ตํ วิปฺปฏิสารํ วิโนเทมีติฯ ตสฺมา ทสหากาเรหิ อุปจฺฉิชฺชิตุํ ยุตฺตํ ปฏิคฺคาหเกสุปิ วิปฺปฏิสารํ วิโนเทสีติฯ เตสญฺเญว เตนาติ เตสญฺเญว เตน ปาเปน อนิฏฺโฐ วิปาโก ภวิสฺสติ, น อญฺเญสนฺติ ทสฺเสติฯ ยชตํ ภวนฺติ เทตุ ภวํฯ สชฺชตนฺติ วิสฺสชฺชตุฯ อนฺตรนฺติ อพฺภนฺตรํฯ

[344] โสฬสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ สนฺทสฺเสสีติ อิธ พฺราหฺมโณ รญฺโญ มหาทานานุโมทนํ นาม อารทฺโธฯ ตตฺถ สนฺทสฺเสสีติ – ‘อิทํ ทานํ ทาตา เอวรูปํ สมฺปตฺติํ ลภตี’ติ ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตฺวา กเถสิฯ สมาทเปสีติ ตทตฺถํ สมาทเปตฺวา กเถสิฯ สมุตฺเตเชสีติ วิปฺปฏิสารวิโนทเนนสฺส จิตฺตํ โวทาเปสิฯ สมฺปหํเสสีติ ‘สุนฺทรํ เต กตํ, มหาราช, ทานํ ททมาเนนา’ติ ถุติํ กตฺวา กเถสิฯ วตฺตา ธมฺมโต นตฺถีติ ธมฺเมน สเมน การเณน วตฺตา นตฺถิฯ

[345] น รุกฺขา ฉิชฺชิํสุ ยูปตฺถาย น ทพฺภา ลูยิํสุ พริหิสตฺถายาติ เย ยูปนามเก มหาถมฺเภ อุสฺสาเปตฺวา – ‘‘อสุกราชา อสุกามจฺโจ อสุกพฺราหฺมโณ เอวรูปํ นาม มหายาคํ ยชตี’’ติ นามํ ลิขิตฺวา ฐเปนฺติฯ ยานิ จ ทพฺภติณานิ ลายิตฺวา วนมาลาสงฺเขเปน ยญฺญสาลํ ปริกฺขิปนฺติ, ภูมิยํ วา ปตฺถรนฺติ, เตปิ น รุกฺขา ฉิชฺชิํสุ, น ทพฺภา ลูยิํสุฯ กิํ ปน คาโว วา อชาทโย วา หญฺญิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติฯ ทาสาติ อนฺโตเคหทาสาทโยฯ เปสฺสาติ เย ปุพฺพเมว ธนํ คเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺติฯ กมฺมกราติ เย ภตฺตเวตนํ คเหตฺวา กโรนฺติฯ

ทณฺฑตชฺชิตา นาม ทณฺฑยฏฺฐิมุคฺคราทีนิ คเหตฺวา – ‘‘กมฺมํ กโรถ กโรถา’’ติ เอวํ ตชฺชิตาฯ ภยตชฺชิตา นาม – สเจ กมฺมํ กโรสิ, กุสลํฯ โน เจ กโรสิ, ฉินฺทิสฺสาม วา พนฺธิสฺสาม วา มาเรสฺสาม วาติ เอวํ ภเยน ตชฺชิตาฯ เอเต ปน น ทณฺฑตชฺชิตา, น ภยตชฺชิตา, น อสฺสุมุขา โรทมานา ปริกมฺมานิ อกํสุฯ อถ โข ปิยสมุทาจาเรเนว สมุทาจริยมานา อกํสุฯ น หิ ตตฺถ ทาสํ วา ทาสาติ, เปสฺสํ วา เปสฺสาติ, กมฺมกรํ วา กมฺมกราติ อาลปนฺติฯ ยถานามวเสเนว ปน ปิยสมุทาจาเรน อาลปิตฺวา อิตฺถิปุริสพลวนฺตทุพฺพลานํ อนุรูปเมว กมฺมํ ทสฺเสตฺวา – ‘‘อิทญฺจิทญฺจ กโรถา’’ติ วทนฺติฯ เตปิ อตฺตโน รุจิวเสเนว กโรนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เย อิจฺฉิํสุ, เต อกํสุ; เย น อิจฺฉิํสุ, น เต อกํสุฯ ยํ อิจฺฉิํสุ, ตํ อกํสุ; ยํ น อิจฺฉิํสุ, น ตํ อกํสู’’ติฯ สปฺปิเตลนวนีตทธิมธุผาณิเตน เจว โส ยญฺโญ นิฏฺฐานมคมาสีติ ราชา กิร พหินครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ อนฺโตนครสฺส จ มชฺเฌติ ปญฺจสุ ฐาเนสุ มหาทานสาลาโย การาเปตฺวา เอเกกิสฺสาย สาลาย สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ กตฺวา ทิวเส ทิวเส ปญฺจสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา สูริยุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ตสฺส ตสฺส กาลสฺส อนุรูเปหิ สหตฺเถน สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา ปณีเตหิ สปฺปิเตลาทิสมฺมิสฺเสเหว ยาคุขชฺชกภตฺตพฺยญฺชนปานกาทีหิ มหาชนํ สนฺตปฺเปสิฯ ภาชนานิ ปูเรตฺวา คณฺหิตุกามานํ ตเถว ทาเปสิฯ สายณฺหสมเย ปน วตฺถคนฺธมาลาทีหิ สมฺปูเชสิฯ สปฺปิอาทีนํ ปน มหาจาฏิโย ปูราเปตฺวา – ‘‘โย ยํ ปริภุญฺชิตุกาโม, โส ตํ ปริภุญฺชตู’’ติ อเนกสเตสุ ฐาเนสุ ฐปาเปสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘สปฺปิเตลนวนีตทธิมธุผาณิเตน เจว โส ยญฺโญ นิฏฺฐานมคมาสี’’ติฯ

[346] ปหูตํ สาปเตยฺยํ อาทายาติ พหุํ ธนํ คเหตฺวาฯ เต กิร จินฺเตสุํ – ‘‘อยํ ราชา สปฺปิเตลาทีนิ ชนปทโต อนาหราเปตฺวา อตฺตโน สนฺตกเมว นีหริตฺวา มหาทานํ เทติฯ อมฺเหหิ ปน ‘ราชา น กิญฺจิ อาหราเปตี’ติ น ยุตฺตํ ตุณฺหี ภวิตุํฯ น หิ รญฺโญ ฆเร ธนํ อกฺขยธมฺมเมว, อมฺเหสุ จ อเทนฺเตสุ โก อญฺโญ รญฺโญ ทสฺสติ, หนฺทสฺส ธนํ อุปสํหรามา’’ติ เต คามภาเคน จ นิคมภาเคน จ นครภาเคน จ สาปเตยฺยํ สํหริตฺวา สกฏานิ ปูเรตฺวา รญฺโญ อุปหริํสุฯ ตํ สนฺธาย – ‘‘ปหูตํ สาปเตยฺย’’นฺติอาทิมาหฯ

[347] ปุรตฺถิเมน ยญฺญวาฏสฺสาติ ปุรตฺถิมโต นครทฺวาเร ทานสาลาย ปุรตฺถิมภาเคฯ ยถา ปุรตฺถิมทิสโต อาคจฺฉนฺตา ขตฺติยานํ ทานสาลาย ยาคุํ ปิวิตฺวา รญฺโญ ทานสาลาย ภุญฺชิตฺวา นครํ ปวิสนฺติฯ เอวรูเป ฐาเน ปฏฺฐเปสุํฯ ทกฺขิเณน ยญฺญวาฏสฺสาติ ทกฺขิณโต นครทฺวาเร ทานสาลาย วุตฺตนเยเนว ทกฺขิณภาเค ปฏฺฐเปสุํฯ ปจฺฉิมุตฺตเรสุปิ เอเสว นโยฯ

[348] อโห ยญฺโญ, อโห ยญฺญสมฺปทาติ พฺราหฺมณา สปฺปิอาทีหิ นิฏฺฐานคมนํ สุตฺวา – ‘‘ยํ โลเก มธุรํ, ตเทว สมโณ โคตโม กเถติ, หนฺทสฺส ยญฺญํ ปสํสามา’’ติ ตุฏฺฐจิตฺตา ปสํสมานา เอวมาหํสุฯ ตุณฺหีภูโตว นิสินฺโน โหตีติ อุปริ วตฺตพฺพมตฺถํ จินฺตยมาโน นิสฺสทฺโทว นิสินฺโน โหติฯ อภิชานาติ ปน ภวํ โคตโมติ อิทํ พฺราหฺมโณ ปริหาเรน ปุจฺฉนฺโต อาหฯ อิตรถา หิ – ‘‘กิํ ปน ตฺวํ, โภ โคตม, ตทา ราชา อโหสิ, อุทาหุ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ’’ติ เอวํ อุชุกเมว ปุจฺฉยมาโน อคารโว วิย โหติฯ

นิจฺจทานอนุกุลยญฺญวณฺณนา

[349] อตฺถิ ปน, โภ โคตมาติ – อิทํ พฺราหฺมโณ ‘‘สกลชมฺพุทีปวาสีนํ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ทานํ นาม ทาตุํ ครุกํ สกลชนปโท จ อตฺตโน กมฺมานิ อกโรนฺโต นสฺสิสฺสติ, อตฺถิ นุ โข อมฺหากมฺปิ อิมมฺหา ยญฺญา อญฺโญ ยญฺโญ อปฺปสมารมฺภตโร เจว มหปฺผลตโร จา’’ติ เอตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต อาหฯ นิจฺจทานานีติ ธุวทานานิ นิจฺจภตฺตานิฯ อนุกุลยญฺญานีติ – ‘‘อมฺหากํ ปิตุปิตามหาทีหิ ปวตฺติตานี’’ติ กตฺวา ปจฺฉา ทุคฺคตปุริเสหิปิ วํสปรมฺปราย ปวตฺเตตพฺพานิ ยาคานิ, เอวรูปานิ กิร สีลวนฺเต อุทฺทิสฺส นิพทฺธทานานิ ตสฺมิํ กุเล ทลิทฺทาปิ น อุปจฺฉินฺทนฺติฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร ฆเร ปญฺจ นิจฺจภตฺตสตานิ ทียิํสุฯ ทนฺตมยสลากานิ ปญฺจสตานิ อเหสุํฯ อถ ตํ กุลํ อนุกฺกเมน ทาลิทฺทิเยน อภิภูตํ, เอกา ตสฺมิํ กุเล ทาริกา เอกสลากโต อุทฺธํ ทาตุํ นาสกฺขิฯ สาปิ ปจฺฉา เสตวาหนรชฺชํ คนฺตฺวา ขลํ โสเธตฺวา ลทฺธธญฺเญน ตํ สลากํ อทาสิฯ