เมนู

[281-282] อิทานิ ภควา สาจริยกสฺส อมฺพฏฺฐสฺส วิชฺชาจรณสมฺปทาย อปายมุขมฺปิ อปฺปตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ตํ กิํ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐาติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อตฺตนา อาปายิโกปิ อปริปูรมาโนติ อตฺตนา วิชฺชาจรณสมฺปทาย อาปายิเกนาปิ อปริปูรมาเนนฯ

ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา

[283] ทตฺติกนฺติ ทินฺนกํฯ สมฺมุขีภาวมฺปิ น ททาตีติ กสฺมา น ททาติ? โส กิร สมฺมุขา อาวฏฺฏนิํ นาม วิชฺชํ ชานาติฯ ยทา ราชา มหารเหน อลงฺกาเรน อลงฺกโต โหติ, ตทา รญฺโญ สมีเป ฐตฺวา ตสฺส อลงฺการสฺส นามํ คณฺหติฯ ตสฺส ราชา นาเม คหิเต น เทมีติ วตฺตุํ น สกฺโกติฯ ทตฺวา ปุน ฉณทิวเส อลงฺการํ อาหรถาติ วตฺวา, นตฺถิ, เทว, ตุมฺเหหิ พฺราหฺมณสฺส ทินฺโนติ วุตฺโต, ‘‘กสฺมา เม ทินฺโน’’ติ ปุจฺฉิฯ เต อมจฺจา ‘โส พฺราหฺมโณ สมฺมุขา อาวฏฺฏนิมายํ ชานาติฯ ตาย ตุมฺเห อาวฏฺเฏตฺวา คเหตฺวา คจฺฉตี’ติ อาหํสุฯ อปเร รญฺญา สห ตสฺส อติสหายภาวํ อสหนฺตา อาหํสุ – ‘‘เทว, เอตสฺส พฺราหฺมณสฺส สรีเร สงฺขผลิตกุฏฺฐํ นาม อตฺถิฯ ตุมฺเห เอตํ ทิสฺวาว อาลิงฺคถ ปรามสถ, อิทญฺจ กุฏฺฐํ นาม กายสํสคฺควเสน อนุคจฺฉติ, มา เอวํ กโรถา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส ราชา สมฺมุขีภาวํ น เทติฯ

ยสฺมา ปน โส พฺราหฺมโณ ปณฺฑิโต ขตฺตวิชฺชาย กุสโล, เตน สห มนฺเตตฺวา กตกมฺมํ นาม น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา สาณิปาการสฺส อนฺโต ฐตฺวา พหิ ฐิเตน เตน สทฺธิํ มนฺเตติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติโร ทุสฺสนฺเตน มนฺเตตี’’ติฯ ตตฺถ ติโรทุสฺสนฺเตนาติ ติโรทุสฺเสนฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ธมฺมิกนฺติ อนวชฺชํฯ ปยาตนฺติ อภิหริตฺวา ทินฺนํฯ กถํ ตสฺส ราชาติ ยสฺส รญฺโญ พฺราหฺมโณ อีทิสํ ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, กถํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โส ราชา สมฺมุขีภาวมฺปิ น ทเทยฺยฯ อยํ ปน อทินฺนกํ มายาย คณฺหติ, เตนสฺส สมฺมุขีภาวํ ราชา น เทตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิทํ ปน การณํ ฐเปตฺวา ราชานญฺเจว พฺราหฺมณญฺจ น อญฺโญ โกจิ ชานาติฯ ตเทตํ เอวํ รหสฺสมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ อทฺธา สพฺพญฺญู สมโณ โคตโมติ นิฏฺฐํ คมิสฺสตี’’ติ ภควา ปกาเสสิฯ

[284] อิทานิ อยญฺจ อมฺพฏฺโฐ, อาจริโย จสฺส มนฺเต นิสฺสาย อติมานิโนฯ เตน เตสํ มนฺตนิสฺสิตมานนิมฺมทนตฺถํ อุตฺตริ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ, อมฺพฏฺฐ, อิธ ราชาติอาทิมาหฯ ตตฺถ รถูปตฺถเรติ รถมฺหิ รญฺโญ ฐานตฺถํ อตฺถริตฺวา สชฺชิตปเทเสฯ อุคฺเคหิ วาติ อุคฺคตุคฺคเตหิ วา อมจฺเจหิฯ ราชญฺเญหีติ อนภิสิตฺตกุมาเรหิฯ กิญฺจิเทว มนฺตนนฺติ อสุกสฺมิํ เทเส ตฬากํ วา มาติกํ วา กาตุํ วฏฺฏติ, อสุกสฺมิํ คามํ วา นิคมํ วา นครํ วา นิเวเสตุนฺติ เอวรูปํ ปากฏมนฺตนํฯ ตเทว มนฺตนนฺติ ยํ รญฺญา มนฺติตํ ตเทวฯ ตาทิเสหิเยว สีสุกฺเขปภมุกฺเขปาทีหิ อากาเรหิ มนฺเตยฺยฯ ราชภณิตนฺติ ยถา รญฺญา ภณิตํ, ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถํฯ โสปิ ตสฺสตฺถสฺส สาธนสมตฺถเมว ภณิตํ ภณตีติ อตฺโถฯ

[285] ปวตฺตาโรติ ปวตฺตยิตาโรฯ เยสนฺติ เยสํ สนฺตกํฯ มนฺตปทนฺติ เวทสงฺขาตํ มนฺตเมว คีตนฺติ อฏฺฐกาทีหิ ทสหิ โปราณกพฺราหฺมเณหิ สรสมฺปตฺติวเสน สชฺฌายิตํฯ ปวุตฺตนฺติ อญฺเญสํ วุตฺตํ, วาจิตนฺติ อตฺโถฯ สมิหิตนฺติ สมุปพฺยูฬฺหํ ราสิกตํ, ปิณฺฑํ กตฺวา ฐปิตนฺติ อตฺโถฯ ตทนุคายนฺตีติ เอตรหิ พฺราหฺมณา ตํ เตหิ ปุพฺเพ คีตํ อนุคายนฺติ อนุสชฺฌายนฺติฯ ตทนุภาสนฺตีติ ตํ อนุภาสนฺติ, อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ ภาสิตมนุภาสนฺตีติ เตหิ ภาสิตํ สชฺฌายิตํ อนุสชฺฌายนฺติฯ วาจิตมนุวาเจนฺตีติ เตหิ อญฺเญสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺติฯ

เสยฺยถิทนฺติ เต กตเมหิ อตฺโถฯ อฏฺฐโกติอาทีนิ เตสํ นามานิฯ เต กิร ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ปรูปฆาตํ อกตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต ปาวจเนน สห สํสนฺทิตฺวา มนฺเต คนฺถิํสุฯ อปราปเร ปน พฺราหฺมณา ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา ตโย เวเท ภินฺทิตฺวา พุทฺธวจเนน สทฺธิํ วิรุทฺเธ อกํสุฯ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ เยน ตฺวํ อิสิ ภเวยฺยาสิ, เอตํ การณํ น วิชฺชติฯ อิธ ภควา ยสฺมา – ‘‘เอส ปุจฺฉิยมาโนปิ, อตฺตโน อวตฺถรณภาวํ ญตฺวา ปฏิวจนํ น ทสฺสตี’’ติ ชานาติ, ตสฺมา ปฏิญฺญํ อคเหตฺวาว ตํ อิสิภาวํ ปฏิกฺขิปิฯ

[286] อิทานิ ยสฺมา เต โปราณา ทส พฺราหฺมณา นิรามคนฺธา อนิตฺถิคนฺธา รโชชลฺลธรา พฺรหฺมจาริโน อรญฺญายตเน ปพฺพตปาเทสุ วนมูลผลาหารา วสิํสุฯ ยทา กตฺถจิ คนฺตุกามา โหนฺติ, อิทฺธิยา อากาเสเนว คจฺฉนฺติ, นตฺถิ เตสํ ยาเนน กิจฺจํฯ สพฺพทิสาสุ จ เนสํ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารภาวนาว อารกฺขา โหติ, นตฺถิ เตสํ ปาการปุริสคุตฺตีหิ อตฺโถฯ อิมินา จ อมฺพฏฺเฐน สุตปุพฺพา เตสํ ปฏิปตฺติ; ตสฺมา อิมสฺส สาจริยกสฺส เตสํ ปฏิปตฺติโต อารกภาวํ ทสฺเสตุํ – ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อมฺพฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ วิจิตกาฬกนฺติ วิจินิตฺวา อปนีตกาฬกํฯ เวฐกนตปสฺสาหีติ ทุสฺสปฏฺฏทุสฺสเวณิ อาทีหิ เวฐเกหิ นมิตผาสุกาหิฯ กุตฺตวาเลหีติ โสภากรณตฺถํ กปฺเปตุํ, ยุตฺตฏฺฐาเนสุ กปฺปิตวาเลหิฯ เอตฺถ จ วฬวานํเยว วาลา กปฺปิตา, น รถานํ, วฬวปยุตฺตตฺตา ปน รถาปิ ‘‘กุตฺตวาลา’’ติ วุตฺตาฯ อุกฺกิณฺณปริขาสูติ ขตปริขาสุฯ โอกฺขิตฺตปลิฆาสูติ ฐปิตปลิฆาสุฯ นครูปการิกาสูติ เอตฺถ อุปการิกาติ ปเรสํ อาโรหนิวารณตฺถํ สมนฺตา นครํ ปาการสฺส อโธภาเค กตสุธากมฺมํ วุจฺจติฯ อิธ ปน ตาหิ อุปการิกาหิ ยุตฺตานิ นคราเนว ‘‘นครูปการิกาโย’’ติ อธิปฺเปตานิฯ รกฺขาเปนฺตีติ ตาทิเสสุ นคเรสุ วสนฺตาปิ อตฺตานํ รกฺขาเปนฺติฯ กงฺขาติ ‘‘สพฺพญฺญู, น สพฺพญฺญู’’ติ เอวํ สํสโยฯ วิมตีติ ตสฺเสว เววจนํ, วิรูปา มติ, วินิจฺฉินิตุํ อสมตฺถาติ อตฺโถฯ อิทํ ภควา ‘‘อมฺพฏฺฐสฺส อิมินา อตฺตภาเวน มคฺคปาตุภาโว นตฺถิ, เกวลํ ทิวโส วีติวตฺตติ, อยํ โข ปน ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคโต, ตมฺปิ กิจฺจํ นสฺสรติฯ หนฺทสฺส สติชนนตฺถํ นยํ เทมี’’ติ อาหฯ

ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา

[287] เอวํ วตฺวา ปน ยสฺมา พุทฺธานํ นิสินฺนานํ วา นิปนฺนานํ วา โกจิ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ น สกฺโกติ, ฐิตานํ ปน จงฺกมนฺตานํ วา สกฺโกติฯ อาจิณฺณญฺเจตํ พุทฺธานํ ลกฺขณปริเยสนตฺถํ อาคตภาวํ ญตฺวา อุฏฺฐายาสนา จงฺกมาธิฏฺฐานํ นาม, เตน ภควา อุฏฺฐายาสนา พหิ นิกฺขนฺโตฯ ตสฺมา อถ โข ภควาติอาทิ วุตฺตํฯ