เมนู

ขตฺติยเสฏฺฐภาววณฺณนา

[275] อถ โข ภควา – ‘‘อยํ อมฺพฏฺโฐ ขตฺติโยสฺมี’’ติ สญฺญํ กโรติ, อตฺตโน อขตฺติยภาวํ น ชานาติ, หนฺท นํ ชานาเปสฺสามีติ ขตฺติยวํสํ ทสฺเสตุํ อุตฺตริเทสนํ วฑฺเฒนฺโต – ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ พฺราหฺมเณสูติ พฺราหฺมณานํ อนฺตเรฯ อาสนํ วา อุทกํ วาติ อคฺคาสนํ วา อคฺโคทกํ วาฯ สทฺเธติ มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเตฯ ถาลิปาเกติ มงฺคลาทิภตฺเตฯ ยญฺเญติ ยญฺญภตฺเตฯ ปาหุเนติ ปาหุนกานํ กตภตฺเต ปณฺณาการภตฺเต วาฯ อปิ นุสฺสาติ อปิ นุ อสฺส ขตฺติยปุตฺตสฺสฯ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วาติ , พฺราหฺมณกญฺญาสุ นิวารณํ ภเวยฺย วา โน วา, พฺราหฺมณทาริกํ ลเภยฺย วา น วา ลเภยฺยาติ อตฺโถฯ อนุปปนฺโนติ ขตฺติยภาวํ อปตฺโต, อปริสุทฺโธติ อตฺโถฯ

[276] อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ กริตฺวาติ อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ ปริเยสิตฺวาฯ กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณติ กิสฺมิญฺจิเทว โทเส พฺราหฺมณานํ อยุตฺเต อกตฺตพฺพกรเณฯ ภสฺสปุเฏนาติ ภสฺมปุเฏน, สีเส ฉาริกํ โอกิริตฺวาติ อตฺโถฯ

[277] ชเนตสฺมินฺติ ชนิตสฺมิํ, ปชายาติ อตฺโถฯ เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ชเนตสฺมิํ โคตฺตํ ปฏิสรนฺติ – ‘‘อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป’’ติ, เตสุ โลเก โคตฺตปฏิสารีสุ ขตฺติโย เสฏฺโฐฯ อนุมตา มยาติ มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา เทสิตา มยา อนุญฺญาตาฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา

[278] อิมาย ปน คาถาย วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ อิทํ ปทํ สุตฺวา อมฺพฏฺโฐ จินฺเตสิ – ‘‘วิชฺชา นาม ตโย เวทา, จรณํ ปญฺจ สีลานิ, ตยิทํ อมฺหากํเยว อตฺถิ, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน เจ เสฏฺโฐ, มยเมว เสฏฺฐา’’ติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา วิชฺชาจรณํ ปุจฺฉนฺโต – ‘‘กตมํ ปน ตํ, โภ โคตม, จรณํ, กตมา จ ปน สา วิชฺชา’’ติ อาหฯ อถสฺส ภควา ตํ พฺราหฺมณสมเย สิทฺธํ ชาติวาทาทิปฏิสํยุตฺตํ วิชฺชาจรณํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณํ ทสฺเสตุกาโม – ‘‘น โข อมฺพฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชาติวาโทติ ชาติํ อารพฺภ วาโท, พฺราหฺมณสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น สุทฺทสฺสาติอาทิ วจนนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ชาติวาทวินิพทฺธาติ ชาติวาเท วินิพทฺธาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

ตโต อมฺพฏฺโฐ – ‘‘ยตฺถ ทานิ มยํ ลคฺคิสฺสามาติ จินฺตยิมฺห, ตโต โน สมโณ โคตโม มหาวาเต ถุสํ ธุนนฺโต วิย ทูรเมว อวกฺขิปิฯ ยตฺถ ปน มยํ น ลคฺคาม, ตตฺถ โน นิโยเชสิฯ อยํ โน วิชฺชาจรณสมฺปทา ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน วิชฺชาจรณสมฺปทํ ปุจฺฉิฯ

อถสฺส ภควา สมุทาคมโต ปภุติ วิชฺชาจรณํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อิธ อมฺพฏฺฐ ตถาคโต’’ติอาทิมาหฯ

[279] เอตฺถ จ ภควา จรณปริยาปนฺนมฺปิ ติวิธํ สีลํ วิภชนฺโต ‘‘อิทมสฺส โหติ จรณสฺมิ’’นฺติ อนิยฺยาเตตฺวา ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ สีลวเสเนว นิยฺยาเตสิฯ กสฺมา? ตสฺสปิ หิ กิญฺจิ กิญฺจิ สีลํ อตฺถิ, ตสฺมา จรณวเสน นิยฺยาติยมาเน ‘‘มยมฺปิ จรณสมฺปนฺนา’’ติ ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยฯ ยํ ปน เตน สุปิเนปิ น ทิฏฺฐปุพฺพํ, ตสฺเสว วเสน นิยฺยาเตนฺโต ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมิํ…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมินฺติอาทิมาหฯ เอตฺตาวตา อฏฺฐปิ สมาปตฺติโย จรณนฺติ นิยฺยาติตา โหนฺติ, วิปสฺสนา ญาณโต ปน ปฏฺฐาย อฏฺฐวิธาปิ ปญฺญา วิชฺชาติ นิยฺยาติตาฯ

จตุอปายมุขกถาวณฺณนา

[280] อปายมุขานีติ วินาสมุขานิฯ อนภิสมฺภุณมาโนติ อสมฺปาปุณนฺโต, อวิสหมาโน วาฯ ขาริวิธมาทายาติ เอตฺถ ขารีติ อรณี กมณฺฑลุ สุชาทโย ตาปสปริกฺขาราฯ วิโธติ กาโชฯ ตสฺมา ขาริภริตํ กาชมาทายาติ อตฺโถฯ เย ปน ขาริวิวิธนฺติ ปฐนฺติ, เต ‘‘ขารีติ กาชสฺส นามํ, วิวิธนฺติ พหุกมณฺฑลุอาทิปริกฺขาร’’นฺติ วณฺณยนฺติฯ ปวตฺตผลโภชโนติ ปติตผลโภชโนฯ ปริจารโกติ กปฺปิยกรณปตฺตปฏิคฺคหณปาทโธวนาทิวตฺตกรณวเสน ปริจารโกฯ กามญฺจ คุณาธิโกปิ ขีณาสวสามเณโร ปุถุชฺชนภิกฺขุโน วุตฺตนเยน ปริจารโก โหติ, อยํ ปน น ตาทิโส คุณวเสนปิ เวยฺยาวจฺจกรณวเสนปิ ลามโกเยวฯ

กสฺมา ปน ตาปสปพฺพชฺชา สาสนสฺส วินาสมุขนฺติ วุตฺตาติ? ยสฺมา คจฺฉนฺตํ คจฺฉนฺตํ สาสนํ ตาปสปพฺพชฺชาวเสน โอสกฺกิสฺสติฯ อิมสฺมิญฺหิ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ติสฺโส สิกฺขา ปูเรตุํ อสกฺโกนฺตํ ลชฺชิโน สิกฺขากามา – ‘‘นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ ชิคุจฺฉิตฺวา ปริวชฺเชนฺติฯ โส ‘‘ทุกฺกรํ ขุรธารูปมํ สาสเน ปฏิปตฺติปูรณํ ทุกฺขํ, ตาปสปพฺพชฺชา ปน สุกรา เจว พหุชนสมฺมตา จา’’ติ วิพฺภมิตฺวา ตาปโส โหติฯ อญฺเญ ตํ ทิสฺวา – ‘‘กิํ ตยา กต’’นฺติ ปุจฺฉนฺติฯ