ตโต – ‘‘อิทํ ภยํ มเมว อุปฺปนฺนํ, สจาหํ ยกฺโขติ วกฺขามิ, ‘กิํ ตวเมว อกฺขีนิ อตฺถิ, ตฺวเมว ยกฺขํ ปสฺสสิ, ปฐมํ ยกฺขํ อทิสฺวา สมเณน โคตเมน วาทสงฺฆฏฺเฏ ปกฺขิตฺโตว ยกฺขํ ปสฺสสี’ติ วเทยฺยุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘น ทานิ เม อิธ อญฺญํ ปฏิสรณํ อตฺถิ, อญฺญตฺร สมณา โคตมา’’ติ มญฺญมาโน อถ โข อมฺพฏฺโฐ มาณโว…เป.… ภควนฺตํ เอตทโวจฯ

[272] ตาณํ คเวสีติ ตาณํ คเวสมาโนฯ เลณํ คเวสีติ เลณํ คเวสมาโนฯ สรณํ คเวสีติ สรณํ คเวสมาโนฯ เอตฺถ จ ตายติ รกฺขตีติ ตาณํฯ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํฯ สรตีติ สรณํ, ภยํ หิํสติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ อุปนิสีทิตฺวาติ อุปคมฺม เหฏฺฐาสเน นิสีทิตฺวาฯ พฺรวิตูติ วทตุฯ

อมฺพฏฺฐวํสกถา

[273-274] ทกฺขิณชนปทนฺติ ทกฺขิณาปโถติ ปากฏํฯ คงฺคาย ทกฺขิณโต ปากฏชนปทํฯ ตทา กิร ทกฺขิณาปเถ พหู พฺราหฺมณตาปสา โหนฺติ, โส ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ตาปสํ วตฺตปฏิปตฺติยา อาราเธสิฯ โส ตสฺส อุปการํ ทิสฺวา อาห – ‘‘อมฺโภ, ปุริส, มนฺตํ เต เทมิ, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ มนฺตํ คณฺหาหี’’ติฯ โส อาห – ‘‘น เม อาจริย, อญฺเญน มนฺเตน, กิจฺจํ อตฺถิ, ยสฺสานุภาเวน อาวุธํ น ปริวตฺตติ, ตํ เม มนฺตํ เทหี’’ติฯ โส – ‘‘ภทฺรํ, โภ’’ติ ตสฺส ธนุอคมนียํ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชํ อทาสิ, โส ตํ วิชฺชํ คเหตฺวา ตตฺเถว วีมํสิตฺวา – ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ อิสิเวสํ คเหตฺวา โอกฺกากสฺส สนฺติกํ คโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทกฺขิณชนปทํ คนฺตฺวา พฺรหฺมมนฺเต อธียิตฺวา ราชานํ โอกฺกากํ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติฯ

เอตฺถ พฺรหฺมมนฺเตติ อานุภาวสมฺปนฺนตาย เสฏฺฐมนฺเตฯ โก เนวํ’เร อยํ มยฺหํ ทาสิปุตฺโตติ โก นุ เอวํ อเร อยํ มม ทาสิปุตฺโตฯ โส ตํ ขุรปฺปนฺติ โส ราชา ตํ มาเรตุกามตาย สนฺนหิตํ สรํ ตสฺส มนฺตานุภาเวน เนว ขิปิตุํ น อปเนตุํ สกฺขิ, ตาวเทว สกลสรีเร สญฺชาตเสโท ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสิฯ

อมจฺจาติ มหามจฺจาฯ ปาริสชฺชาติ อิตเร ปริสาวจราฯ

เอตทโวจุนฺติ – ‘‘ทณฺฑกีรญฺโญ กิสวจฺฉตาปเส อปรทฺธสฺส อาวุธวุฏฺฐิยา สกลรฏฺฐํ วินฏฺฐํ ฯ นาฬิเกโร ปญฺจสุ ตาปสสเตสุ อชฺชุโน จ องฺคีรเส อปรทฺโธ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา นิรยํ ปวิฏฺโฐ’’ติ จินฺตยนฺตา ภเยน เอตํ โสตฺถิ, ภทฺทนฺเตติอาทิวจนํ อโวจุํฯ

โสตฺถิ ภวิสฺสติ รญฺโญติ อิทํ วจนํ กณฺโห จิรํ ตุณฺหี หุตฺวา ตโต อเนกปฺปการํ ยาจียมาโน – ‘‘ตุมฺหากํ รญฺญา มาทิสสฺส อิสิโน ขุรปฺปํ สนฺนยฺหนฺเตน ภาริยํ กมฺมํ กต’’นฺติอาทีนิ จ วตฺวา ปจฺฉา อภาสิฯ อุนฺทฺริยิสฺสตีติ ภิชฺชิสฺสติ, ถุสมุฏฺฐิ วิย วิปฺปกิริยิสฺสตีติฯ อิทํ โส ‘‘ชนํ ตาเสสฺสามี’’ติ มุสา ภณติฯ สรสนฺถมฺภนมตฺเตเยว หิสฺส วิชฺชาย อานุภาโว, น อญฺญตฺรฯ อิโต ปเรสุปิ วจเนสุ เอเสว นโยฯ

ปลฺโลโมติ ปนฺนโลโมฯ โลมหํสนมตฺตมฺปิสฺส น ภวิสฺสติฯ อิทํ กิร โส ‘‘สเจ เม ราชา ตํ ทาริกํ ทสฺสตี’’ติ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา อวจฯ กุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺฐเปสีติ เตน ‘‘สโร โอตรตู’’ติ มนฺเต ปริวตฺติ, เต กุมารสฺส นาภิยํ ปติฏฺฐเปสิฯ ธีตรํ อทาสีติ สีสํ โธวิตฺวา อทาสํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ธีตรํ อทาสิ, อุฬาเร จ ตํ ฐาเน ฐเปสิฯ มา โข ตุมฺเห มาณวกาติ อิทํ ปน ภควา – ‘‘เอเกน ปกฺเขน อมฺพฏฺโฐ สกฺยานํ ญาติ โหตี’’ติ ปกาเสนฺโต ตสฺส สมสฺสาสนตฺถํ อาหฯ ตโต อมฺพฏฺโฐ ฆฏสเตน อภิสิตฺโต วิย ปสฺสทฺธทรโถ หุตฺวา สมสฺสาเสตฺวา สมโณ โคตโม มํ ‘‘โตเสสฺสามี’’ติ เอเกน ปกฺเขน ญาติํ กโรติ, ขตฺติโย กิราหมสฺมี’’ติ จินฺเตสิฯ

ขตฺติยเสฏฺฐภาววณฺณนา

[275] อถ โข ภควา – ‘‘อยํ อมฺพฏฺโฐ ขตฺติโยสฺมี’’ติ สญฺญํ กโรติ, อตฺตโน อขตฺติยภาวํ น ชานาติ, หนฺท นํ ชานาเปสฺสามีติ ขตฺติยวํสํ ทสฺเสตุํ อุตฺตริเทสนํ วฑฺเฒนฺโต – ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ อมฺพฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ พฺราหฺมเณสูติ พฺราหฺมณานํ อนฺตเรฯ อาสนํ วา อุทกํ วาติ อคฺคาสนํ วา อคฺโคทกํ วาฯ สทฺเธติ มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเตฯ ถาลิปาเกติ มงฺคลาทิภตฺเตฯ ยญฺเญติ ยญฺญภตฺเตฯ ปาหุเนติ ปาหุนกานํ กตภตฺเต ปณฺณาการภตฺเต วาฯ อปิ นุสฺสาติ อปิ นุ อสฺส ขตฺติยปุตฺตสฺสฯ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วาติ , พฺราหฺมณกญฺญาสุ นิวารณํ ภเวยฺย วา โน วา, พฺราหฺมณทาริกํ ลเภยฺย วา น วา ลเภยฺยาติ อตฺโถฯ อนุปปนฺโนติ ขตฺติยภาวํ อปตฺโต, อปริสุทฺโธติ อตฺโถฯ

[276] อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ กริตฺวาติ อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ ปริเยสิตฺวาฯ กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณติ กิสฺมิญฺจิเทว โทเส พฺราหฺมณานํ อยุตฺเต อกตฺตพฺพกรเณฯ ภสฺสปุเฏนาติ ภสฺมปุเฏน, สีเส ฉาริกํ โอกิริตฺวาติ อตฺโถฯ

[277] ชเนตสฺมินฺติ ชนิตสฺมิํ, ปชายาติ อตฺโถฯ เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ชเนตสฺมิํ โคตฺตํ ปฏิสรนฺติ – ‘‘อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป’’ติ, เตสุ โลเก โคตฺตปฏิสารีสุ ขตฺติโย เสฏฺโฐฯ อนุมตา มยาติ มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา เทสิตา มยา อนุญฺญาตาฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา

[278] อิมาย ปน คาถาย วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ อิทํ ปทํ สุตฺวา อมฺพฏฺโฐ จินฺเตสิ – ‘‘วิชฺชา นาม ตโย เวทา, จรณํ ปญฺจ สีลานิ, ตยิทํ อมฺหากํเยว อตฺถิ, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน เจ เสฏฺโฐ, มยเมว เสฏฺฐา’’ติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา วิชฺชาจรณํ ปุจฺฉนฺโต – ‘‘กตมํ ปน ตํ, โภ โคตม, จรณํ, กตมา จ ปน สา วิชฺชา’’ติ อาหฯ อถสฺส ภควา ตํ พฺราหฺมณสมเย สิทฺธํ ชาติวาทาทิปฏิสํยุตฺตํ วิชฺชาจรณํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อนุตฺตรํ วิชฺชาจรณํ ทสฺเสตุกาโม – ‘‘น โข อมฺพฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชาติวาโทติ ชาติํ อารพฺภ วาโท, พฺราหฺมณสฺเสวิทํ วฏฺฏติ, น สุทฺทสฺสาติอาทิ วจนนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ชาติวาทวินิพทฺธาติ ชาติวาเท วินิพทฺธาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

ตโต อมฺพฏฺโฐ – ‘‘ยตฺถ ทานิ มยํ ลคฺคิสฺสามาติ จินฺตยิมฺห, ตโต โน สมโณ โคตโม มหาวาเต ถุสํ ธุนนฺโต วิย ทูรเมว อวกฺขิปิฯ ยตฺถ ปน มยํ น ลคฺคาม, ตตฺถ โน นิโยเชสิฯ อยํ โน วิชฺชาจรณสมฺปทา ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน วิชฺชาจรณสมฺปทํ ปุจฺฉิฯ