ทาสิปุตฺตวาทวณฺณนา

[267] นิมฺมาเทตีติ นิมฺมเทติ นิมฺมาเน กโรติฯ ยํนูนาหนฺติ ยทิ ปนาหํฯ ‘‘กณฺหายโนหมสฺมิ, โภ โคตมา’’ติ อิทํ กิร วจนํ อมฺพฏฺโฐ ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺเทน อโวจฯ กสฺมา อโวจ? กิํ อสุทฺธภาวํ น ชานาตีติ? อาม ชานาติฯ ชานนฺโตปิ ภวปฏิจฺฉนฺนเมตํ การณํ, ตํ อเนน น ทิฏฺฐํฯ อปสฺสนฺโต มหาสมโณ กิํ วกฺขตีติ มญฺญมาโน มานถทฺธตาย อโวจฯ มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตกํฯ นามโคตฺตนฺติ ปณฺณตฺติวเสน นามํ, ปเวณีวเสน โคตฺตํฯ อนุสฺสรโตติ อนุสฺสรนฺตสฺส กุลโกฏิํ โสเธนฺตสฺสฯ อยฺยปุตฺตาติ สามิโน ปุตฺตาฯ ทาสิปุตฺโตติ ฆรทาสิยาว ปุตฺโตฯ ตสฺมา ยถา ทาเสน สามิโน อุปสงฺกมิตพฺพา, เอวํ อนุปสงฺกมนฺตํ ตํ ทิสฺวา สกฺยา อนุชคฺฆิํสูติ ทสฺเสติฯ

อิโต ปรํ ตสฺส ทาสภาวํ สกฺยานญฺจ สามิภาวํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน จ อมฺพฏฺฐสฺส จ กุลวํสํ อาหรนฺโต สกฺยา โข ปนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทหนฺตีติ ฐเปนฺติ, โอกฺกาโก โน ปุพฺพปุริโสติ, เอวํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺส กิร รญฺโญ กถนกาเล อุกฺกา วิย มุขโต ปภา นิจฺฉรติ, ตสฺมา ตํ ‘‘โอกฺกาโก’’ติ สญฺชานิํสูติฯ ปพฺพาเชสีติ นีหริฯ

อิทานิ เต นามวเสน ทสฺเสนฺโต – ‘‘โอกฺกามุข’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพี กถา – ปฐมกปฺปิกานํ กิร รญฺโญ มหาสมฺมตสฺส โรโช นาม ปุตฺโต อโหสิฯ โรชสฺส วรโรโช, วรโรชสฺส กลฺยาโณ, กลฺยาณสฺส วรกลฺยาโณ, วรกลฺยาณสฺส มนฺธาตา, มนฺธาตุสฺส วรมนฺธาตา , วรมนฺธาตุสฺส อุโปสโถ, อุโปสถสฺส วโร, วรสฺส อุปวโร, อุปวรสฺส มฆเทโว, มฆเทวสฺส ปรมฺปราย จตุราสีติขตฺติยสหสฺสานิ อเหสุํฯ เตสํ ปจฺฉโต ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุํฯ เตสุ ตติยโอกฺกากสฺส ปญฺจ มเหสิโย อเหสุํ – หตฺถา, จิตฺตา, ชนฺตุ, ชาลินี, วิสาขาติฯ เอเกกิสฺสา ปญฺจปญฺจอิตฺถิสตปริวาราฯ สพฺพเชฏฺฐาย จตฺตาโร ปุตฺตา – โอกฺกามุโข, กรกณฺฑุ, หตฺถินิโก, สินิสูโรติฯ ปญฺจ ธีตโร – ปิยา, สุปฺปิยา, อานนฺทา, วิชิตา, วิชิตเสนาติฯ อิติ สา นว ปุตฺเต วิชายิตฺวา กาลมกาสิฯ

อถ ราชา อญฺญํ ทหริํ อภิรูปํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ชนฺตุํ นาม ปุตฺตํ วิชายิฯ

อถ นํ ปญฺจมทิวเส อลงฺกริตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสิฯ ราชา ตุฏฺโฐ ตสฺสา วรํ อทาสิฯ สา ญาตเกหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ยาจิฯ ราชา – ‘‘นสฺส, วสลิ, มม ปุตฺตานํ อนฺตรายํ อิจฺฉสี’’ติ ตชฺเชสิฯ สา ปุนปฺปุนํ รโห ราชานํ ปริโตเสตฺวา – ‘‘มหาราช, มุสาวาโท นาม น วฏฺฏตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ยาจติเยวฯ อถ ราชา ปุตฺเต อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ ตาตา, ตุมฺหากํ กนิฏฺฐํ ชนฺตุกุมารํ ทิสฺวา ตสฺส มาตุยา สหสา วรํ อทาสิํ , สา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉติฯ ตุมฺเห ฐเปตฺวา มงฺคลหตฺถิํ มงฺคลอสฺสํ มงฺคลรถญฺจ ยตฺตเก อิจฺฉถ, ตตฺตเก หตฺถิอสฺสรเถ คเหตฺวา คจฺฉถฯ มมจฺจเยน อาคนฺตฺวา รชฺชํ กเรยฺยาถา’’ติ, อฏฺฐหิ อมจฺเจหิ สทฺธิํ อุยฺโยเชสิฯ

เต นานปฺปการํ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา – ‘‘ตาต, อมฺหากํ โทสํ ขมถา’’ติ ราชานญฺเจว ราโชโรเธ จ ขมาเปตฺวา, ‘‘มยมฺปิ ภาตูหิ สทฺธิํ คจฺฉามา’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา นครา นิกฺขนฺตา ภคินิโย อาทาย จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุตา นครา นิกฺขมิํสุฯ ‘‘กุมารา ปิตุอจฺจเยน อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, คจฺฉาม เน อุปฏฺฐหามา’’ติ จินฺเตตฺวา พหู มนุสฺสา อนุพนฺธิํสุฯ ปฐมทิวเส โยชนมตฺตา เสนา อโหสิ, ทุติเย ทฺวิโยชนมตฺตา, ตติเย ติโยชนมตฺตาฯ กุมารา มนฺตยิํสุ – ‘‘มหา พลกาโย, สเจ มยํ กญฺจิ สามนฺตราชานํ มทฺทิตฺวา ชนปทํ คณฺเหยฺยาม, โสปิ โน นปฺปสเหยฺยฯ กิํ ปเรสํ ปีฬาย กตาย, มหา อยํ ชมฺพุทีโป, อรญฺเญ นครํ มาเปสฺสามา’’ติ หิมวนฺตาภิมุขา คนฺตฺวา นครวตฺถุํ ปริเยสิํสุฯ

ตสฺมิญฺจ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กปิลพฺราหฺมโณ นาม หุตฺวา นิกฺขมฺม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร สากวนสณฺเฑ ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วสติฯ โส กิร ภุมฺมชาลํ นาม วิชฺชํ ชานาติ, ยาย อุทฺธํ อสีติหตฺเถ อากาเส, เหฏฺฐา จ ภูมิยมฺปิ คุณโทสํ ปสฺสติฯ เอตสฺมิํ ปเทเส ติณคุมฺพลตา ทกฺขิณาวฏฺฏา ปาจีนาภิมุขา ชายนฺติฯ สีหพฺยคฺฆาทโย มิคสูกเร สปฺปพิฬารา จ มณฺฑูกมูสิเก อนุพนฺธมานา ตํ ปเทสํ ปตฺวา น สกฺโกนฺติ เต อนุพนฺธิตุํฯ

เตหิ เต อญฺญทตฺถุ สนฺตชฺชิตา นิวตฺตนฺติเยวฯ โส – ‘‘อยํ ปถวิยา อคฺคปเทโส’’ติ ญตฺวา ตตฺถ อตฺตโน ปณฺณสาลํ มาเปสิฯ

อถ เต กุมาเร นครวตฺถุํ ปริเยสมาเน อตฺตโน วสโนกาสํ อาคเต ทิสฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา เตสุ อนุกมฺปํ ชเนตฺวา อโวจ – ‘‘อิมสฺมิํ ปณฺณสาลฏฺฐาเน มาปิตํ นครํ ชมฺพุทีเป อคฺคนครํ ภวิสฺสติฯ เอตฺถ ชาตปุริเสสุ เอเกโก ปุริสสตมฺปิ ปุริสสหสฺสมฺปิ อภิภวิตุํ สกฺขิสฺสติฯ เอตฺถ นครํ มาเปถ, ปณฺณสาลฏฺฐาเน รญฺโญ ฆรํ กโรถฯ อิมสฺมิญฺหิ โอกาเส ฐตฺวา จณฺฑาลปุตฺโตปิ จกฺกวตฺติพเลน อติเสยฺโย’’ติฯ นนุ, ภนฺเต, อยฺยสฺส วสโนกาโสติ? ‘‘มม วสโนกาโส’’ติ มา จินฺตยิตฺถฯ มยฺหํ เอกปสฺเส ปณฺณสาลํ กตฺวา นครํ มาเปตฺวา กปิลวตฺถุนฺติ นามํ กโรถา’’ติฯ เต ตถา กตฺวา ตตฺถ นิวาสํ กปฺเปสุํฯ

อถามจฺจา – ‘‘อิเม ทารกา วยปฺปตฺตา, สเจ เนสํ ปิตา สนฺติเก ภเวยฺย, โส อาวาหวิวาหํ กเรยฺยฯ อิทานิ ปน อมฺหากํ ภาโร’’ติ จินฺเตตฺวา กุมาเรหิ สทฺธิํ มนฺตยิํสุฯ กุมารา อมฺหากํ สทิสา ขตฺติยธีตโร นาม น ปสฺสาม, นาปิ ภคินีนํ สทิเส ขตฺติยกุมารเก, อสทิสสํโยเค จ โน อุปฺปนฺนา ปุตฺตา มาติโต วา ปิติโต วา อปริสุทฺธา ชาติสมฺเภทํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ ตสฺมา มยํ ภคินีหิเยว สทฺธิํ สํวาสํ โรเจมาติฯ เต ชาติสมฺเภทภเยน เชฏฺฐกภคินิํ มาตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อวเสสาหิ สํวาสํ กปฺเปสุํฯ

เตสํ ปุตฺเตหิ จ ธีตาหิ จ วฑฺฒมานานํ อปเรน สมเยน เชฏฺฐกภคินิยา กุฏฺฐโรโค อุทปาทิ, โกวิฬารปุปฺผสทิสานิ คตฺตานิ อเหสุํฯ ราชกุมารา อิมาย สทฺธิํ เอกโต นิสชฺชฏฺฐานโภชนาทีนิ กโรนฺตานมฺปิ อุปริ อยํ โรโค สงฺกมตีติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตา วิย ตํ ยาเน อาโรเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ภูมิยํ โปกฺขรณิํ ขณาเปตฺวา ตตฺถ ขาทนียโภชนีเยน สทฺธิํ ตํ ปกฺขิปิตฺวา ฆรสงฺเขเปน อุปริ ปทรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปํสุํ ทตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

เตน จ สมเยน ราโม นาม พาราณสิราชา กุฏฺฐโรโค นาฏกิตฺถีหิ จ โอโรเธหิ จ ชิคุจฺฉิยมาโน เตน สํเวเคน เชฏฺฐปุตฺตสฺส รชฺชํ ทตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา มูลผลานิ ปริภุญฺชนฺโต นจิรสฺเสว อโรโค สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺโต มหนฺตํ สุสิรรุกฺขํ ทิสฺวา ตสฺสพฺภนฺตเร โสฬสหตฺถปฺปมาณํ โอกาสํ โสเธตฺวา ทฺวารญฺจ วาตปานญฺจ โยเชตฺวา นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิฯ โส องฺคารกฏาเห อคฺคิํ กตฺวา รตฺติํ มิคสูกราทีนํ สทฺเท สุณนฺโต สยติฯ โส – ‘‘อสุกสฺมิํ ปเทเส สีโห สทฺทมกาสิ, อสุกสฺมิํ พฺยคฺโฆ’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปภาเต ตตฺถ คนฺตฺวา วิฆาสมํสํ อาทาย ปจิตฺวา ขาทติฯ

อเถกทิวสํ ตสฺมิํ ปจฺจูสสมเย อคฺคิํ ชาเลตฺวา นิสินฺเน ราชธีตาย สรีรคนฺเธน อาคนฺตฺวา พฺยคฺโฆ ตสฺมิํ ปเทเส ปํสุํ วิยูหนฺโต ปทเร วิวรมกาสิ, เตน จ วิวเรน สา พฺยคฺฆํ ทิสฺวา ภีตา วิสฺสรมกาสิฯ โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา – ‘‘อิตฺถิสทฺโท เอโส’’ติ จ สลฺลกฺเขตฺวา ปาโตว ตตฺถ คนฺตฺวา – ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ มาตุคาโม สามีติฯ กิํ ชาติกาสีติ? โอกฺกากมหาราชสฺส ธีตา สามีติฯ นิกฺขมาติ? น สกฺกา สามีติฯ กิํ การณาติ? ฉวิโรโค เม อตฺถีติฯ โส สพฺพํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา ขตฺติยมาเนน อนิกฺขมนฺติํ – ‘‘อหมฺปิ ขตฺติโย’’ติ อตฺตโน ขตฺติยภาวํ ชานาเปตฺวา นิสฺเสณิํ ทตฺวา อุทฺธริตฺวา อตฺตโน วสโนกาสํ เนตฺวา สยํ ปริภุตฺตเภสชฺชานิเยว ทตฺวา นจิรสฺเสว อโรคํ สุวณฺณวณฺณํ กตฺวา ตาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ปฐมสํวาเสเนว คพฺภํ คณฺหิตฺวา ทฺเว ปุตฺเต วิชายิ, ปุนปิ ทฺเวติ, เอวํ โสฬสกฺขตฺตุมฺปิ วิชายิฯ เอวํ ทฺวตฺติํส ภาตโร อเหสุํฯ เต อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺเต ปิตา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขาเปสิฯ

อเถกทิวสํ เอโก รามรญฺโญ นครวาสี วนจรโก ปพฺพเต รตนานิ คเวสนฺโต ราชานํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา อาห – ‘‘ชานามหํ, เทว, ตุมฺเห’’ติฯ ตโต นํ ราชา สพฺพํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ ตสฺมิํเยว จ ขเณ เต ทารกา อาคมิํสุฯ โส เต ทิสฺวา – ‘‘เก อิเม’’ติ อาหฯ

‘‘ปุตฺตา เม’’ติ จ วุตฺเต เตสํ มาติกวํสํ ปุจฺฉิตฺวา – ‘‘ลทฺธํ ทานิ เม ปาภต’’นฺติ นครํ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ โส ‘ปิตรํ อานยิสฺสามี’ติ จตุรงฺคินิยา เสนาย ตตฺถ คนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา – ‘‘รชฺชํ, เทว, สมฺปฏิจฺฉา’’ติ ยาจิฯ โส – ‘‘อลํ, ตาต, น ตตฺถ คจฺฉามิ, อิเธว เม อิมํ รุกฺขํ อปเนตฺวา นครํ มาเปหี’’ติ อาหฯ โส ตถา กตฺวา ตสฺส นครสฺส โกลรุกฺขํ อปเนตฺวา กตตฺตา โกลนครนฺติ จ พฺยคฺฆปเถ กตตฺตา พฺยคฺฆปถนฺติ จาติ ทฺเว นามานิ อาโรเปตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน นครํ อคมาสิฯ

ตโต วยปฺปตฺเต กุมาเร มาตา อาห – ‘‘ตาตา, ตุมฺหากํ กปิลวตฺถุวาสิโน สกฺยา มาตุลา สนฺติฯ มาตุลธีตานํ ปน โว เอวรูปํ นาม เกสคฺคหณํ โหติ, เอวรูปํ ทุสฺสคหณํฯ ยทา ตา นฺหานติตฺถํ อาคจฺฉนฺติ, ตทา คนฺตฺวา ยสฺส ยา รุจฺจติ, โส ตํ คณฺหตู’’ติฯ เต ตเถว คนฺตฺวา ตาสุ นฺหตฺวา สีสํ สุกฺขาปยมานาสุ ยํ ยํ อิจฺฉิํสุ, ตํ ตํ คเหตฺวา นามํ สาเวตฺวา อคมิํสุฯ สกฺยราชาโน สุตฺวา ‘‘โหตุ, ภเณ, อมฺหากํ ญาตกา เอว เต’’ติ ตุณฺหี อเหสุํฯ อยํ สกฺยโกลิยานํ อุปฺปตฺติฯ เอวํ เตสํ สกฺยโกลิยานํ อญฺญมญฺญํ อาวาหวิวาหํ กโรนฺตานํ ยาว พุทฺธกาลา อนุปจฺฉินฺโนว วํโส อาคโตฯ ตตฺถ ภควา สกฺยวํสํ ทสฺเสตุํ – ‘‘เต รฏฺฐสฺมา ปพฺพาชิตา หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมฺมนฺตีติ วสนฺติฯ สกฺยา วต โภติ รฏฺฐสฺมา ปพฺพาชิตา อรญฺเญ วสนฺตาปิ ชาติสมฺเภทมกตฺวา กุลวํสํ อนุรกฺขิตุํ สกฺยา, สมตฺถา, ปฏิพลาติ อตฺโถฯ ตทคฺเคติ ตํ อคฺคํ กตฺวา, ตโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ โส จ เนสํ ปุพฺพปุริโสติ โส โอกฺกาโก ราชา เอเตสํ ปุพฺพปุริโสฯ นตฺถิ เอเตสํ คหปติวํเสน สมฺเภทมตฺตมฺปีติฯ

เอวํ สกฺยวํสํ ปกาเสตฺวา อิทานิ อมฺพฏฺฐวํสํ ปกาเสนฺโต – ‘‘รญฺโญ โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ กณฺหํ นาม ชเนสีติ กาฬวณฺณํ อนฺโตกุจฺฉิยํเยว สญฺชาตทนฺตํ ปรูฬฺหมสฺสุทาฐิกํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ปพฺยาหาสีติ ยกฺโข ชาโตติ ภเยน ปลายิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ฐิเตสุ ฆรมานุสเกสุ อิโต จิโต จ วิจรนฺโต โธวถ มนฺติอาทีนิ วทนฺโต อุจฺจาสทฺทมกาสิฯ

[268] เต มาณวกา ภควนฺตํ เอตทโวจุนฺติ อตฺตโน อุปารมฺภโมจนตฺถาย – ‘‘เอตํ มา ภว’’นฺติอาทิวจนํ อโวจุํฯ เตสํ กิร เอตทโหสิ – ‘‘อมฺพฏฺโฐ อมฺหากํ อาจริยสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสี, สเจ มยํ เอวรูเป ฐาเน เอกทฺเววจนมตฺตมฺปิ น วกฺขาม, อยํ โน อาจริยสฺส สนฺติเก อมฺเห ปริภินฺทิสฺสตี’’ติ อุปารมฺภโมจนตฺถํ เอวํ อโวจุํฯ จิตฺเตน ปนสฺส นิมฺมทภาวํ อากงฺขนฺติฯ อยํ กิร มานนิสฺสิตตฺตา เตสมฺปิ อปฺปิโยวฯ กลฺยาณวากฺกรโณติ มธุรวจโนฯ อสฺมิํ วจเนติ อตฺตนา อุคฺคหิเต เวทตฺตยวจเนฯ ปฏิมนฺเตตุนฺติ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ ปฏิกเถตุํ, วิสฺสชฺเชตุนฺติ อตฺโถฯ เอตสฺมิํ วา ทาสิปุตฺตวจเนฯ ปฏิมนฺเตตุนฺติ อุตฺตรํ กเถตุํฯ

[269] อถ โข ภควาติ อถ โข ภควา – ‘‘สเจ อิเม มาณวกา เอตฺถ นิสินฺนา เอวํ อุจฺจาสทฺทํ กริสฺสนฺติ, อยํ กถา ปริโยสานํ น คมิสฺสติฯ หนฺท, เน นิสฺสทฺเท กตฺวา อมฺพฏฺเฐเนว สทฺธิํ กเถมี’’ติ เต มาณวเก เอตทโวจฯ ตตฺถ มนฺตวฺโหติ มนฺตยถฯ มยา สทฺธิํ ปฏิมนฺเตตูติ มยา สห กเถตุฯ เอวํ วุตฺเต มาณวกา จินฺตยิํสุ – ‘‘อมฺพฏฺโฐ ตาว ทาสิปุตฺโตสีติ วุตฺเต ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขิฯ อยํ โข ชาติ นาม ทุชฺชานา, สเจ อญฺญมฺปิ กิญฺจิ สมโณ โคตโม ‘ตฺวํ ทาโส’ติ วกฺขติ, โก เตน สทฺธิํ อฑฺฑํ กริสฺสติฯ อมฺพฏฺโฐ อตฺตนา พทฺธํ ปุฏกํ อตฺตนาว โมเจตู’’ติ อตฺตานํ ปริโมเจตฺวา ตสฺเสว อุปริ ขิปนฺตา – ‘‘สุชาโต จ โภ โคตมา’’ติอาทิมาหํสุฯ

[270] สหธมฺมิโกติ สเหตุโก สการโณฯ อกามา พฺยากาตพฺโพติ อตฺตนา อนิจฺฉนฺเตนปิ พฺยากริตพฺโพ, อวสฺสํ วิสฺสชฺเชตพฺโพติ อตฺโถฯ อญฺเญน วา อญฺญํ ปฏิจริสฺสสีติ อญฺเญน วจเนน อญฺญํ วจนํ ปฏิจริสฺสสิ อชฺโฌตฺถริสฺสสิ, ปฏิจฺฉาเทสฺสสีติ อตฺโถฯ โย หิ ‘‘กิํ โคตฺโต ตฺว’’นฺติ เอวํ ปุฏฺโฐ – ‘‘อหํ ตโย เวเท ชานามี’’ติอาทีนิ วทติ, อยํ อญฺเญน อญฺญํ ปฏิจรติ นามฯ ปกฺกมิสฺสสิ วาติ ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ ชานนฺโตว อกเถตุกามตาย อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมิสฺสสิ วาฯ

ตุณฺหี อโหสีติ สมโณ โคตโม มํ สามํเยว ทาสิปุตฺตภาวํ กถาเปตุกาโม, สามํ กถิเต จ ทาโส นาม ชาโตเยว โหติฯ อยํ ปน ทฺวติกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, ตโต อหํ ปริวตฺติตฺวา ปกฺกมิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ

[271] วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วชิรปาณิฯ ยกฺโขติ น โย วา โส วา ยกฺโข, สกฺโก เทวราชาติ เวทิตพฺโพฯ อาทิตฺตนฺติ อคฺคิวณฺณํฯ สมฺปชฺชลิตนฺติ สุฏฺฐุ ปชฺชลิตํฯ สโชติภูตนฺติ สมนฺตโต โชติภูตํ, เอกคฺคิชาลภูตนฺติ อตฺโถฯ ฐิโต โหตีติ มหนฺตํ สีสํ, กนฺทลมกุฬสทิสา ทาฐา ภยานกานิ อกฺขินาสาทีนิ เอวํ วิรูปรูปํ มาเปตฺวา ฐิโตฯ

กสฺมา ปเนส อาคโตติ? ทิฏฺฐิวิสฺสชฺชาปนตฺถํฯ อปิ จ – ‘‘อหญฺเจว โข ปน ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ปเร จ เม น อาชาเนยฺยุ’’นฺติ เอวํ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกภาวํ อาปนฺเน ภควติ สกฺโก มหาพฺรหฺมุนา สทฺธิํ อาคนฺตฺวา – ‘‘ภควา ธมฺมํ เทเสถ, ตุมฺหากํ อาณาย อวตฺตมาเน มยํ วตฺตาเปสฺสาม, ตุมฺหากํ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, อมฺหากํ อาณาจกฺก’’นฺติ ปฏิญฺญํ อกาสิฯ ตสฺมา – ‘‘อชฺช อมฺพฏฺฐํ ตาเสตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺชาเปสฺสามี’’ติ อาคโตฯ

ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโฐ จาติ ยทิ หิ ตํ อญฺเญปิ ปสฺเสยฺยุํ, ตํ การณํ อครุ อสฺส, ‘‘อยํ สมโณ โคตโม อมฺพฏฺฐํ อตฺตโน วาเท อโนตรนฺตํ ญตฺวา ยกฺขํ อาวาเหตฺวา ทสฺเสสิ, ตโต อมฺพฏฺโฐ ภเยน กเถสี’’ติ วเทยฺยุํฯ ตสฺมา ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโฐ จฯ ตสฺส ตํ ทิสฺวาว สกลสรีรโต เสทา มุจฺจิํสุฯ อนฺโตกุจฺฉิ วิปริวตฺตมานา มหารวํ วิรวิ ฯ โส ‘‘อญฺเญปิ นุ โข ปสฺสนฺตี’’ติ โอโลเกนฺโต กสฺสจิ โลมหํสมตฺตมฺปิ นาทฺทสฯ

ตโต – ‘‘อิทํ ภยํ มเมว อุปฺปนฺนํ, สจาหํ ยกฺโขติ วกฺขามิ, ‘กิํ ตวเมว อกฺขีนิ อตฺถิ, ตฺวเมว ยกฺขํ ปสฺสสิ, ปฐมํ ยกฺขํ อทิสฺวา สมเณน โคตเมน วาทสงฺฆฏฺเฏ ปกฺขิตฺโตว ยกฺขํ ปสฺสสี’ติ วเทยฺยุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘น ทานิ เม อิธ อญฺญํ ปฏิสรณํ อตฺถิ, อญฺญตฺร สมณา โคตมา’’ติ มญฺญมาโน อถ โข อมฺพฏฺโฐ มาณโว…เป.… ภควนฺตํ เอตทโวจฯ

[272] ตาณํ คเวสีติ ตาณํ คเวสมาโนฯ เลณํ คเวสีติ เลณํ คเวสมาโนฯ สรณํ คเวสีติ สรณํ คเวสมาโนฯ เอตฺถ จ ตายติ รกฺขตีติ ตาณํฯ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํฯ สรตีติ สรณํ, ภยํ หิํสติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ อุปนิสีทิตฺวาติ อุปคมฺม เหฏฺฐาสเน นิสีทิตฺวาฯ พฺรวิตูติ วทตุฯ

อมฺพฏฺฐวํสกถา

[273-274] ทกฺขิณชนปทนฺติ ทกฺขิณาปโถติ ปากฏํฯ คงฺคาย ทกฺขิณโต ปากฏชนปทํฯ ตทา กิร ทกฺขิณาปเถ พหู พฺราหฺมณตาปสา โหนฺติ, โส ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ตาปสํ วตฺตปฏิปตฺติยา อาราเธสิฯ โส ตสฺส อุปการํ ทิสฺวา อาห – ‘‘อมฺโภ, ปุริส, มนฺตํ เต เทมิ, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ มนฺตํ คณฺหาหี’’ติฯ โส อาห – ‘‘น เม อาจริย, อญฺเญน มนฺเตน, กิจฺจํ อตฺถิ, ยสฺสานุภาเวน อาวุธํ น ปริวตฺตติ, ตํ เม มนฺตํ เทหี’’ติฯ โส – ‘‘ภทฺรํ, โภ’’ติ ตสฺส ธนุอคมนียํ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชํ อทาสิ, โส ตํ วิชฺชํ คเหตฺวา ตตฺเถว วีมํสิตฺวา – ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ อิสิเวสํ คเหตฺวา โอกฺกากสฺส สนฺติกํ คโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทกฺขิณชนปทํ คนฺตฺวา พฺรหฺมมนฺเต อธียิตฺวา ราชานํ โอกฺกากํ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติฯ

เอตฺถ พฺรหฺมมนฺเตติ อานุภาวสมฺปนฺนตาย เสฏฺฐมนฺเตฯ โก เนวํ’เร อยํ มยฺหํ ทาสิปุตฺโตติ โก นุ เอวํ อเร อยํ มม ทาสิปุตฺโตฯ โส ตํ ขุรปฺปนฺติ โส ราชา ตํ มาเรตุกามตาย สนฺนหิตํ สรํ ตสฺส มนฺตานุภาเวน เนว ขิปิตุํ น อปเนตุํ สกฺขิ, ตาวเทว สกลสรีเร สญฺชาตเสโท ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสิฯ

อมจฺจาติ มหามจฺจาฯ ปาริสชฺชาติ อิตเร ปริสาวจราฯ