วิปสฺสนาญาณกถา

[234] โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป.… อาเนญฺชปฺปตฺเตติ โส จุทฺทสหากาเรหิ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาโว ภิกฺขูติ ทสฺเสติ ฯ เสสเมตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตีติ เอตฺถ ญาณทสฺสนนฺติ มคฺคญาณมฺปิ, วุจฺจติ ผลญาณมฺปิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ, ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ, วิปสฺสนาญาณมฺปิฯ ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส, ญาณทสฺสนวิสุทฺธตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (มหานิ. 1.257) เอตฺถ หิ มคฺคญาณํ ญาณทสฺสนนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อยมญฺโญ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ (ม. นิ. 1.328) เอตฺถ ผลญาณํฯ ‘‘ภควโตปิ โข ญาณทสฺสนํ อุทปาทิ สตฺตาหกาลงฺกโต อาฬาโร กาลาโม’’ติ (มหาว. 10) เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาตี’’ติ (มหาว. 16) เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํ อิธ ปน ญาณทสฺสนาย จิตฺตนฺติ อิทํ วิปสฺสนาญาณํ ญาณทสฺสนนฺติ วุตฺตนฺติฯ

อภินีหรตีติ วิปสฺสนาญาณสฺส นิพฺพตฺตนตฺถาย ตนฺนินฺนํ ตปฺโปณํ ตปฺปพฺภารํ กโรติฯ รูปีติ อาทีนมตฺโถ วุตฺโตเยวฯ โอทนกุมฺมาสูปจโยติ โอทเนน เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิโต วฑฺฒิโตฯ อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโมติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจธมฺโมฯ ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺโมฯ องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺโมฯ ทหรกาเล วา อูรูสุ สยาเปตฺวา คพฺภาวาเสน ทุสฺสณฺฐิตานํ เตสํ เตสํ องฺคานํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ อญฺฉนปีฬนาทิวเสน ปริมทฺทนธมฺโมฯ เอวํ ปริหริโตปิ เภทนวิทฺธํสนธมฺโม ภิชฺชติ เจว วิกิรติ จ, เอวํ สภาโวติ อตฺโถฯ ตตฺถ รูปี จาตุมหาภูติโกติอาทีสุ ฉหิ ปเทหิ สมุทโย กถิโตฯ อนิจฺจปเทน สทฺธิํ ปจฺฉิเมหิ ทฺวีหิ อตฺถงฺคโมฯ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมหาภูติเก กาเย นิสฺสิตญฺจ ปฏิพทฺธญฺจฯ

[235] สุโภติ สุนฺทโรฯ ชาติมาติ ปริสุทฺธากรสมุฏฺฐิโตฯ สุปริกมฺมกโตติ สุฏฺฐุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโรฯ อจฺโฉติ ตนุจฺฉวิฯ วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺฐุ ปสนฺโนฯ สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวนเวธนาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโนฯ นีลนฺติอาทีหิ วณฺณสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ ตาทิสญฺหิ อาวุตํ ปากฏํ โหติฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ มณิ วิย หิ กรชกาโยฯ

อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาญาณํฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ, หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺขโต อยํ โข มณีติ มณิโน อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ, อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จาตุมหาภูติกกายสฺส อาวิภูตกาโล, ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุตนฺติ สุตฺตสฺสาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ, อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตทารมฺมณานํ ผสฺสปญฺจมกานํ วา สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ วา วิปสฺสนาญาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโลติฯ

อิทญฺจ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคญาณานนฺตรํฯ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อภิญฺญาวาเร อารทฺเธ เอตสฺส อนฺตราวาโร นตฺถิ ตสฺมา อิเธว ทสฺสิตํฯ ยสฺมา จ อนิจฺจาทิวเสน อกตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวํ สทฺทํ สุณโต, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา เภรเว ขนฺเธ อนุสฺสรโต, ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวมฺปิ รูปํ ปสฺสโต ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ, น อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส ตสฺมา อภิญฺญํ ปตฺตสฺส ภยวิโนทนเหตุสมฺปาทนตฺถมฺปิ อิทํ อิเธว ทสฺสิตํฯ อปิ จ ยสฺมา วิปสฺสนาสุขํ นาเมตํ มคฺคผลสุขสมฺปาทกํ ปาฏิเยกฺกํ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ ตสฺมาปิ อาทิโตว อิทํ อิธ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

มโนมยิทฺธิญาณกถา

[236-237] มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺติตํฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคินฺติ สพฺเพหิ องฺเคหิ จ ปจฺจงฺเคหิ จ สมนฺนาคตํฯ อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺฐานวเสน อวิกลินฺทฺริยํฯ อิทฺธิมตา นิมฺมิตรูปญฺหิ สเจ อิทฺธิมา โอทาโต ตมฺปิ โอทาตํฯ สเจ อวิทฺธกณฺโณ ตมฺปิ อวิทฺธกณฺณนฺติ เอวํ สพฺพากาเรหิ เตน สทิสเมว โหติฯ มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมาตฺตยมฺปิ หิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํฯ มุญฺชสทิสา เอว หิ ตสฺส อนฺโต อีสิกา โหติฯ โกสิสทิโสเยว อสิ, วฏฺฏาย โกสิยา วฏฺฏํ อสิเมว ปกฺขิปนฺติ, ปตฺถฏาย ปตฺถฏํ ฯ กรณฺฑาติ อิทมฺปิ อหิกญฺจุกสฺส นามํ, น วิลีวกรณฺฑกสฺสฯ อหิกญฺจุโก หิ อหินา สทิโสว โหติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘ปุริโส อหิํ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา’’ติ หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต, อถ โข จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํฯ อยญฺหิ อหิ นาม สชาติยํ ฐิโต, กฏฺฐนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรํ นิกฺกฑฺฒนปฺปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ ขาทยมานํ วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กญฺจุกํ ปชหติ, น สกฺกา ตโต อญฺเญน อุทฺธริตุํ, ตสฺมา จิตฺเตน อุทฺธรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิติ มุญฺชาทิสทิสํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ, อีสิกาทิสทิสํ นิมฺมิตรูปนฺติฯ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ นิมฺมานวิธานํ ปเนตฺถ ปรโต จ อิทฺธิวิธาทิปญฺจอภิญฺญากถา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อุปมามตฺตเมว หิ อิธ อธิกํฯ

อิทฺธิวิธญาณาทิกถา

[238-239] ตตฺถ เฉกกุมฺภการาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณลาภี ภิกฺขุ ทฏฺฐพฺโพฯ สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิจฺฉิติจฺฉิตภาชนวิกติอาทิกรณํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิกุพฺพนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[240-241] ทิพฺพโสตธาตุอุปมายํ ยสฺมา กนฺตารทฺธานมคฺโค สาสงฺโก โหติ สปฺปฏิภโยฯ ตตฺถ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิเตน ‘อยํ เภริสทฺโท’, ‘อยํ มุทิงฺคสทฺโท’ติ น สกฺกา ววตฺถเปตุํ, ตสฺมา กนฺตารคฺคหณํ อกตฺวา เขมมคฺคํ ทสฺเสนฺโต อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ อาหฯ อปฺปฏิภยญฺหิ เขมมคฺคํ สีเส สาฏกํ กตฺวา สณิกํ ปฏิปนฺโน วุตฺตปฺปกาเร สทฺเท สุขํ ววตฺถเปติฯ ตสฺส สวเนน เตสํ เตสํ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล วิย โยคิโน ทูรสนฺติกเภทานํ ทิพฺพานญฺเจว มานุสฺสกานญฺจ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล เวทิตพฺโพฯ

[242-243] เจโตปริยญาณูปมายํ ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพนฺเนน สมนฺนาคโตฯ มณฺฑนกชาติโกติ ยุวาปิ สมาโน น อาลสิโย น กิลิฏฺฐวตฺถสรีโร, อถ โข มณฺฑนปกติโก, ทิวสสฺส ทฺเว ตโย วาเร นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถปริทหนอลงฺการกรณสีโลติ อตฺโถฯ สกณิกนฺติ กาฬติลกวงฺคมุขทูสิปีฬกาทีนํ อญฺญตเรน สโทสํฯ ตตฺถ ยถา ตสฺส มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต มุเข โทโส ปากโฏ โหติ, เอวํ เจโตปริยญาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ