ตตฺถ หิ ‘‘กตเม จ, ถปติ, กุสลา สีลา? กุสลํ กายกมฺมํ, กุสลํ วจีกมฺมํ, ปริสุทฺธํ อาชีวมฺปิ โข อหํ ถปติ สีลสฺมิํ วทามี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน เตน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ปริสุทฺธาชีโวติ เวทิตพฺโพฯ

สีลสมฺปนฺโนติ พฺรหฺมชาเล วุตฺเตน ติวิเธน สีเลน สมนฺนาคโต โหติฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ ปิหิตทฺวาโร โหติฯ สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตติ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติอาทีสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติยา เจว สมฺปชญฺเญน จ สมนฺนาคโต โหติฯ สนฺตุฏฺโฐติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ติวิเธน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ

จูฬสีลวณฺณนา

[194-211] เอวํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา อนุปุพฺเพน ภาเชนฺโต ‘‘กถญฺจ, มหาราช, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมินฺติ อิทมฺปิ อสฺส ภิกฺขุโน ปาณาติปาตา เวรมณิ สีลสฺมิํ เอกํ สีลํ โหตีติ อตฺโถฯ ปจฺจตฺตวจนตฺเถ วา เอตํ ภุมฺมํฯ มหาอฏฺฐกถายญฺหิ อิทมฺปิ ตสฺส สมณสฺส สีลนฺติ อยเมว อตฺโถ วุตฺโตฯ เสสํ พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทมสฺส โหติ สีลสฺมินฺติ อิทํ อสฺส สีลํ โหตีติ อตฺโถฯ

[212] น กุโตจิ ภยํ สมนุปสฺสติ, ยทิทํ สีลสํวรโตติ ยานิ อสํวรมูลกานิ ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เตสุ ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺย, ตํ กุโตจิ เอกสํวรโตปิ น สมนุปสฺสติฯ กสฺมา? สํวรโต อสํวรมูลกสฺส ภยสฺส อภาวาฯ มุทฺธาภิสิตฺโตติ ยถาวิธานวิหิเตน ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อวสิตฺโตฯ ยทิทํ ปจฺจตฺถิกโตติ ยํ กุโตจิ เอกปจฺจตฺถิกโตปิ ภยํ ภเวยฺย, ตํ น สมนุปสฺสติฯ กสฺมา? ยสฺมา นิหตปจฺจามิตฺโตฯ อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตโน สนฺตาเนติ อตฺโถฯ อนวชฺชสุขนฺติ อนวชฺชํ อนินฺทิตํ กุสลํ สีลปทฏฺฐาเนหิ อวิปฺปฏิสารปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ กายิกเจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทติฯ เอวํ โข, มหาราช, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหตีติ เอวํ นิรนฺตรํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิเตน ติวิเธน สีเลน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน นาม โหตีติ สีลกถํ นิฏฺฐาเปสิฯ

อินฺทฺริยสํวรกถา

[213] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารภาชนีเย จกฺขุนา รูปนฺติ อยํ จกฺขุสทฺโท กตฺถจิ พุทฺธจกฺขุมฺหิ วตฺตติ, ยถาห – ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติ (มหาว. 9)ฯ กตฺถจิ สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาเต สมนฺตจกฺขุมฺหิ, ยถาห – ‘‘ตถูปมํ ธมฺมมยํ, สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขู’’ติ (มหาว. 8)ฯ กตฺถจิ ธมฺมจกฺขุมฺหิ ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (มหาว. 16) หิ เอตฺถ อริยมคฺคตฺตยปญฺญาฯ ‘‘จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาที’’ติ (มหาว. 15) เอตฺถ ปุพฺเพนิวาสาทิญาณํ ปญฺญาจกฺขูติ วุจฺจติฯ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติ (ม. นิ. 1.284) อาคตฏฺฐาเนสุ ทิพฺพจกฺขุมฺหิ วตฺตติฯ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติ เอตฺถ ปสาทจกฺขุมฺหิ วตฺตติฯ อิธ ปนายํ ปสาทจกฺขุโวหาเรน จกฺขุวิญฺญาเณ วตฺตติ, ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถตฺโถฯ เสสปเทสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลสพฺยาเสกวิรหิตตฺตา อพฺยาเสกํ อสมฺมิสฺสํ ปริสุทฺธํ อธิจิตฺตสุขํ ปฏิสํเวเทตีติฯ

สติสมฺปชญฺญกถา

[214] สติสมฺปชญฺญภาชนียมฺหิ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมนํ, ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ, ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติฯ คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม ฯ ปฏินิวตฺตนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ ฐาเนปิ ฐิตโกว กายํ ปุรโต โอนาเมนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ นิสชฺชาย นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม, ปจฺฉิมองฺคปเทสํ ปจฺจาสํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ นิปชฺชเนปิ เอเสว นโยฯ

สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการีฯ สมฺปชญฺญเมว วา การีฯ โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺญํ กโรเตวฯ น กตฺถจิ สมฺปชญฺญวิรหิโต โหติฯ ตตฺถ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ, สปฺปายสมฺปชญฺญํ, โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํฯ ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา – ‘‘กินฺนุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ นตฺถี’’ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ