เมนู

อถ ภควา ปญฺหํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว จินฺเตสิ – ‘‘อิเม พหู อญฺญติตฺถิยสาวกา ราชามจฺจา อิธาคตา, เต กณฺหปกฺขญฺจ สุกฺกปกฺขญฺจ ทีเปตฺวา กถียมาเน อมฺหากํ ราชา มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, ตสฺสาคตกาลโต ปฏฺฐาย สมโณ โคตโม สมณโกลาหลํ สมณภณฺฑนเมว กเถตีติ อุชฺฌายิสฺสนฺติ, น สกฺกจฺจํ ธมฺมํ โสสฺสนฺติ, รญฺญา ปน กถียมาเน อุชฺฌายิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, ราชานเมว อนุวตฺติสฺสนฺติฯ อิสฺสรานุวตฺตโก หิ โลโกฯ ‘หนฺทาหํ รญฺโญว ภารํ กโรมี’ติ รญฺโญ ภารํ กโรนฺโต ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺว’’นฺติอาทิมาหฯ

[164] ตตฺถ อภิชานาสิ โน ตฺวนฺติ อภิชานาสิ นุ ตฺวํฯ อยญฺจ โน-สทฺโท ปรโต ปุจฺฉิตาติ ปเทน โยเชตพฺโพฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ‘‘มหาราช, ตฺวํ อิมํ ปญฺหํ อญฺเญ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา นุ, อภิชานาสิ จ นํ ปุฏฺฐภาวํ, น เต สมฺมุฏฺฐ’’นฺติฯ สเจ เต อครูติ สเจ ตุยฺหํ ยถา เต พฺยากริํสุ, ตถา อิธ ภาสิตุํ ภาริยํ น โหติ, ยทิ น โกจิ อผาสุกภาโว อตฺถิ, ภาสสฺสูติ อตฺโถฯ น โข เม ภนฺเตติ กิํ สนฺธายาห? ปณฺฑิตปติรูปกานญฺหิ สนฺติเก กเถตุํ ทุกฺขํ โหติ, เต ปเท ปเท อกฺขเร อกฺขเร โทสเมว วทนฺติฯ เอกนฺตปณฺฑิตา ปน กถํ สุตฺวา สุกถิตํ ปสํสนฺติ, ทุกฺกถิเตสุ ปาฬิปทอตฺถพฺยญฺชเนสุ ยํ ยํ วิรุชฺฌติ, ตํ ตํ อุชุกํ กตฺวา เทนฺติฯ ภควตา จ สทิโส เอกนฺตปณฺฑิโต นาม นตฺถิฯ เตนาห – ‘‘น โข เม, ภนฺเต, ครุ; ยตฺถสฺส ภควา นิสินฺโน ภควนฺตรูโป วา’’ติฯ

ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา

[165] เอกมิทาหนฺติ เอกํ อิธ อหํฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวาติ สมฺโมทชนกํ สริตพฺพยุตฺตกํ กถํ ปริโยสาเปตฺวาฯ

[166] ‘‘กโรโต โข, มหาราช, การยโต’’ติอาทีสุ กโรโตติ สหตฺถา กโรนฺตสฺสฯ การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺสฯ ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺสฯ ปจโตติ ปเร ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺสฯ โสจยโตติ ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสจยโตฯ

โสจาปยโตติ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสปิ ปเรหิ การาเปนฺตสฺสปิ กิลมโตติ อาหารุปจฺเฉทพนฺธนาคารปฺปเวสนาทีหิ สยํ กิลมนฺตสฺสปิ ปเรหิ กิลมาเปนฺตสฺสปิฯ ผนฺทโต ผนฺทาปยโตติ ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต ปรมฺปิ ผนฺทาปยโตฯ ปาณมติปาตาปยโตติ ปาณํ หนนฺตสฺสปิ หนาเปนฺตสฺสปิฯ เอวํ สพฺพตฺถ กรณการณวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สนฺธินฺติ ฆรสนฺธิํฯ นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํฯ เอกาคาริกนฺติ เอกเมว ฆรํ ปริวาเรตฺวา วิลุปฺปนํฯ ปริปนฺเถติ อาคตาคตานํ อจฺฉินฺทนตฺถํ มคฺเค ติฏฺฐโตฯ กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ ยํ กิญฺจิ ปาปํ กโรมีติ สญฺญาย กโรโตปิ ปาปํ น กรียติ, นตฺถิ ปาปํฯ สตฺตา ปน ปาปํ กโรมาติ เอวํสญฺญิโน โหนฺตีติ ทีเปติฯ ขุรปริยนฺเตนาติ ขุรเนมินา, ขุรธารสทิสปริยนฺเตน วาฯ เอกํ มํสขลนฺติ เอกํ มํสราสิํฯ ปุญฺชนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ตโตนิทานนฺติ เอกมํสขลกรณนิทานํฯ

ทกฺขิณนฺติ ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา ทารุณา, เต สนฺธาย ‘‘หนนฺโต’’ติอาทิมาหฯ อุตฺตรตีเร สตฺตา สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา, เต สนฺธาย ททนฺโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยชนฺโตติ มหายาคํ กโรนฺโตฯ ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมน วาฯ สํยเมนาติ สีลสํยเมนฯ สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวจเนนฯ อาคโมติ อาคมนํ, ปวตฺตีติ อตฺโถฯ สพฺพถาปิ ปาปปุญฺญานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปติฯ

อมฺพํ ปุฏฺโฐ ลพุชํ พฺยากโรติ นาม, โย กีทิโส อมฺโพ กีทิสานิ วา อมฺพสฺส ขนฺธปณฺณปุปฺผผลานีติ วุตฺเต เอทิโส ลพุโช เอทิสานิ วา ลพุชสฺส ขนฺธปณฺณปุปฺผผลานีติ พฺยากโรติฯ วิชิเตติ อาณาปวตฺติเทเสฯ อปสาเทตพฺพนฺติ วิเหเฐตพฺพํฯ อนภินนฺทิตฺวาติ ‘‘สาธุ สาธู’’ติ เอวํ ปสํสํ อกตฺวาฯ อปฺปฏิกฺโกสิตฺวาติ พาลทุพฺภาสิตํ ตยา ภาสิตนฺติ เอวํ อปฺปฏิพาหิตฺวาฯ อนุคฺคณฺหนฺโตติ สารโต อคฺคณฺหนฺโตฯ อนิกฺกุชฺชนฺโตติ สารวเสเนว อิทํ นิสฺสรณํ, อยํ ปรมตฺโถติ หทเย อฏฺฐเปนฺโตฯ พฺยญฺชนํ ปน เตน อุคฺคหิตญฺเจว นิกฺกุชฺชิตญฺจฯ

มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา

[167-169] มกฺขลิวาเท ปจฺจโยติ เหตุเววจนเมว, อุภเยนาปิ วิชฺชมานเมว กายทุจฺจริตาทีนํ สํกิเลสปจฺจยํ, กายสุจริตาทีนญฺจ วิสุทฺธิปจฺจยํ ปฏิกฺขิปติฯ อตฺตกาเรติ อตฺตกาโรฯ เยน อตฺตนา กตกมฺเมน อิเม สตฺตา เทวตฺตมฺปิ มารตฺตมฺปิ พฺรหฺมตฺตมฺปิ สาวกโพธิมฺปิ ปจฺเจกโพธิมฺปิ สพฺพญฺญุตมฺปิ ปาปุณนฺติ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยปเทน ยํ ปรการํ ปรสฺส โอวาทานุสาสนิํ นิสฺสาย ฐเปตฺวา มหาสตฺตํ อวเสโส ชโน มนุสฺสโสภคฺยตํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตํ ปรการํ ปฏิกฺขิปติฯ เอวมยํ พาโล ชินจกฺเก ปหารํ เทติ นามฯ นตฺถิ ปุริสกาเรติ เยน ปุริสกาเรน สตฺตา วุตฺตปฺปการา สมฺปตฺติโย ปาปุณนฺติ , ตมฺปิ ปฏิกฺขิปติฯ นตฺถิ พลนฺติ ยมฺหิ อตฺตโน พเล ปติฏฺฐิตา สตฺตา วีริยํ กตฺวา ตา สมฺปตฺติโย ปาปุณนฺติ, ตํ พลํ ปฏิกฺขิปติฯ นตฺถิ วีริยนฺติอาทีนิ สพฺพานิ ปุริสการเววจนาเนวฯ ‘‘อิทํ โน วีริเยน อิทํ ปุริสถาเมน, อิทํ ปุริสปรกฺกเมน ปวตฺต’’นฺติ เอวํ ปวตฺตวจนปฏิกฺเขปกรณวเสน ปเนตานิ วิสุํ อาทิยนฺติฯ

สพฺเพ สตฺตาติ โอฏฺฐโคณคทฺรภาทโย อนวเสเส ปริคฺคณฺหาติฯ สพฺเพ ปาณาติ เอกินฺทฺริโย ปาโณ, ทฺวินฺทฺริโย ปาโณติอาทิวเสน วทติฯ สพฺเพ ภูตาติ อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ ภูเต สนฺธาย วทติฯ สพฺเพ ชีวาติ สาลิยวโคธุมาทโย สนฺธาย วทติฯ เตสุ หิ โส วิรูหนภาเวน ชีวสญฺญีฯ อวสา อพลา อวีริยาติ เตสํ อตฺตโน วโส วา พลํ วา วีริยํ วา นตฺถิฯ นิยติสงฺคติภาวปริณตาติ เอตฺถ นิยตีติ นิยตาฯ สงฺคตีติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตตฺถ ตตฺถ คมนํฯ ภาโวติ สภาโวเยวฯ เอวํ นิยติยา จ สงฺคติยา จ ภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตาฯ เยน หิ ยถา ภวิตพฺพํ, โส ตเถว ภวติฯ เยน น ภวิตพฺพํ, โส น ภวตีติ ทสฺเสติฯ ฉสฺเววาภิชาตีสูติ ฉสุ เอว อภิชาตีสุ ฐตฺวา สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺติฯ อญฺญา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

โยนิปมุขสตสหสฺสานีติ ปมุขโยนีนํ อุตฺตมโยนีนํ จุทฺทสสตสหสฺสานิ อญฺญานิ จ สฏฺฐิสตานิ อญฺญานิ จ ฉสตานิฯ