มา ภายิ, มหาราชาติ ชีวโก – ‘‘อยํ ราชา มํ น ชานาติ ‘นายํ ปรํ ชีวิตา โวโรเปตี’ติ; สเจ โข ปน นํ น อสฺสาเสสฺสามิ, วินสฺเสยฺยา’’ติ จินฺตยิตฺวา ทฬฺหํ กตฺวา สมสฺสาเสนฺโต ‘‘มา ภายิ มหาราชา’’ติ วตฺวา ‘‘น ตํ เทวา’’ติอาทิมาหฯ อภิกฺกมาติ อภิมุโข กม คจฺฉ, ปวิสาติ อตฺโถฯ สกิํ วุตฺเต ปน ทฬฺหํ น โหตีติ ตรมาโนว ทฺวิกฺขตฺตุํ อาหฯ เอเต มณฺฑลมาเฬ ทีปา ฌายนฺตีติ มหาราช, โจรพลํ นาม น ทีเป ชาเลตฺวา ติฏฺฐติ, เอเต จ มณฺฑลมาเฬ ทีปา ชลนฺติฯ เอตาย ทีปสญฺญาย ยาหิ มหาราชาติ วทติฯ

สามญฺญผลปุจฺฉาวณฺณนา

[160] นาคสฺส ภูมีติ ยตฺถ สกฺกา หตฺถิํ อภิรูฬฺเหน คนฺตุํ, อยํ นาคสฺส ภูมิ นามฯ นาคา ปจฺโจโรหิตฺวาติ วิหารสฺส พหิทฺวารโกฏฺฐเก หตฺถิโต โอโรหิตฺวาฯ ภูมิยํ ปติฏฺฐิตสมกาลเมว ปน ภควโต เตโช รญฺโญ สรีรํ ผริฯ อถสฺส ตาวเทว สกลสรีรโต เสทา มุจฺจิํสุ, สาฏกา ปีเฬตฺวา อปเนตพฺพา วิย อเหสุํฯ อตฺตโน อปราธํ สริตฺวา มหาภยํ อุปฺปชฺชิฯ โส อุชุกํ ภควโต สนฺติกํ คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต ชีวกํ หตฺเถ คเหตฺวา อารามจาริกํ จรมาโน วิย ‘‘อิทํ เต สมฺม ชีวก สุฏฺฐุ การิตํ อิทํ สุฏฺฐุ การิต’’นฺติ วิหารสฺส วณฺณํ ภณมาโน อนุกฺกเมน เยน มณฺฑลมาฬสฺส ทฺวารํ เตนุปสงฺกมิ, สมฺปตฺโตติ อตฺโถฯ

กหํ ปน สมฺมาติ กสฺมา ปุจฺฉีติฯ เอเก ตาว ‘‘อชานนฺโต’’ติ วทนฺติฯ อิมินา กิร ทหรกาเล ปิตรา สทฺธิํ อาคมฺม ภควา ทิฏฺฐปุพฺโพ, ปจฺฉา ปน ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปิตุฆาตํ กตฺวา อภิมาเร เปเสตฺวา ธนปาลํ มุญฺจาเปตฺวา มหาปราโธ หุตฺวา ภควโต สมฺมุขีภาวํ น อุปคตปุพฺโพติ อสญฺชานนฺโต ปุจฺฉตีติฯ ตํ อการณํ, ภควา หิ อากิณฺณวรลกฺขโณ อนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิโต ฉพฺพณฺณาหิ รสฺมีหิ สกลํ อารามํ โอภาเสตฺวา ตาราคณปริวุโต วิย ปุณฺณจนฺโท ภิกฺขุคณปริวุโต มณฺฑลมาฬมชฺเฌ นิสินฺโน, ตํ โก น ชาเนยฺยฯ อยํ ปน อตฺตโน อิสฺสริยลีลาย ปุจฺฉติฯ ปกติ เหสา ราชกุลานํ, ยํ ชานนฺตาปิ อชานนฺตา วิย ปุจฺฉนฺติฯ

ชีวโก ปน ตํ สุตฺวา – ‘อยํ ราชา ปถวิยํ ฐตฺวา กุหิํ ปถวีติ, นภํ อุลฺโลเกตฺวา กุหิํ จนฺทิมสูริยาติ, สิเนรุมูเล ฐตฺวา กุหิํ สิเนรูติ วทมาโน วิย ทสพลสฺส ปุรโต ฐตฺวา กุหิํ ภควา’ติ ปุจฺฉติฯ ‘‘หนฺทสฺส ภควนฺตํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ‘‘เอโส มหาราชา’’ติอาทิมาหฯ ปุรกฺขโตติ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนสฺส ปุรโต นิสินฺโนฯ

[161] เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ยตฺถ ภควา ตตฺถ คโต, ภควโต สนฺติกํ อุปคโตติ อตฺโถฯ เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ ภควนฺตํ วา ภิกฺขุสํฆํ วา อสงฺฆฏฺฏยมาโน อตฺตโน ฐาตุํ อนุจฺฉวิเก เอกสฺมิํ ปเทเส ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอโกว อฏฺฐาสิฯ ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยโต ยโต อนุวิโลเกติ, ตโต ตโต ตุณฺหีภูตเมวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ หิ เอกภิกฺขุสฺสปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ, สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ นาฏกปริวารํ ภควโต อภิมุเข ฐิตํ ราชานํ วา ราชปริสํ วา เอกภิกฺขุปิ น โอโลเกสิฯ สพฺเพ ภควนฺตํเยว โอโลกยมานา นิสีทิํสุฯ

ราชา เตสํ อุปสเม ปสีทิตฺวา วิคตปงฺกตาย วิปฺปสนฺนรหทมิว อุปสนฺตินฺทฺริยํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุนปฺปุนํ อนุวิโลเกตฺวา อุทานํ อุทาเนสิฯ ตตฺถ อิมินาติ เยน กายิเกน จ วาจสิเกน จ มานสิเกน จ สีลูปสเมน ภิกฺขุสงฺโฆ อุปสนฺโต, อิมินา อุปสเมนาติ ทีเปติฯ ตตฺถ ‘‘อโห วต เม ปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา อิเม ภิกฺขู วิย อุปสนฺโต ภเวยฺยา’’ติ นยิทํ สนฺธาย เอส เอวมาหฯ อยํ ปน ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา ปสนฺโน ปุตฺตํ อนุสฺสริฯ ทุลฺลภญฺหิ ลทฺธา อจฺฉริยํ วา ทิสฺวา ปิยานํ ญาติมิตฺตาทีนํ อนุสฺสรณํ นาม โลกสฺส ปกติเยวฯ อิติ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา ปุตฺตํ อนุสฺสรมาโน เอส เอวมาหฯ

อปิ จ ปุตฺเต อาสงฺกาย ตสฺส อุปสมํ อิจฺฉมาโน เปส เอวมาหฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ, ปุตฺโต เม ปุจฺฉิสฺสติ – ‘‘มยฺหํ ปิตา ทหโรฯ อยฺยโก เม กุหิ’’นฺติฯ โส ‘‘ปิตรา เต ฆาติโต’’ติ สุตฺวา ‘‘อหมฺปิ ปิตรํ ฆาเตตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสามี’’ติ มญฺญิสฺสติฯ อิติ ปุตฺเต อาสงฺกาย ตสฺส อุปสมํ อิจฺฉมาโน เปส เอวมาหฯ กิญฺจาปิ หิ เอส เอวมาหฯ อถ โข นํ ปุตฺโต ฆาเตสฺสติเยวฯ ตสฺมิญฺหิ วํเส ปิตุวโธ ปญฺจปริวฏฺเฏ คโตฯ

อชาตสตฺตุ พิมฺพิสารํ ฆาเตสิ, อุทโย อชาตสตฺตุํ ฯ ตสฺส ปุตฺโต มหามุณฺฑิโก นาม อุทยํฯ ตสฺส ปุตฺโต อนุรุทฺโธ นาม มหามุณฺฑิกํฯ ตสฺส ปุตฺโต นาคทาโส นาม อนุรุทฺธํฯ นาคทาสํ ปน – ‘‘วํสจฺเฉทกราชาโน อิเม, กิํ อิเมหี’’ติ รฏฺฐวาสิโน กุปิตา ฆาเตสุํฯ

อคมา โข ตฺวนฺติ กสฺมา เอวมาห? ภควา กิร รญฺโญ วจีเภเท อกเตเยว จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา อาคนฺตฺวา ตุณฺหี นิรโว ฐิโต, กิํ นุ โข จินฺเตสี’’ติฯ อถสฺส จิตฺตํ ญตฺวา – ‘‘อยํ มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ อสกฺโกนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ปุตฺตํ อนุสฺสริ, น โข ปนายํ มยิ อนาลปนฺเต กิญฺจิ กเถตุํ สกฺขิสฺสติ, กโรมิ เตน สทฺธิํ กถาสลฺลาป’’นฺติฯ ตสฺมา รญฺโญ วจนานนฺตรํ ‘‘อคมา โข ตฺวํ, มหาราช, ยถาเปม’’นฺติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ยถา นาม อุนฺนเม วุฏฺฐํ อุทกํ เยน นินฺนํ เตน คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา เยน เปมํ เตน คโตติฯ

อถ รญฺโญ เอตทโหสิ – ‘‘อโห อจฺฉริยา พุทฺธคุณา, มยา สทิโส ภควโต อปราธการโก นาม นตฺถิ, มยา หิสฺส อคฺคุปฏฺฐาโก ฆาติโต, เทวทตฺตสฺส จ กถํ คเหตฺวา อภิมารา เปสิตา, นาฬาคิริ มุตฺโต, มํ นิสฺสาย เทวทตฺเตน สิลา ปวิทฺธา, เอวํ มหาปราธํ นาม มํ อาลปโต ทสพลสฺส มุขํ นปฺปโหติ; อโห ภควา ปญฺจหากาเรหิ ตาทิลกฺขเณ สุปฺปติฏฺฐิโตฯ เอวรูปํ นาม สตฺถารํ ปหาย พหิทฺธา น ปริเยสิสฺสามา’’ติ โส โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ อาลปนฺโต ‘‘ปิโย เม, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ

[162] ภิกฺขุสงฺฆสฺส อญฺชลิํ ปณาเมตฺวาติ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อิโตจิโต จ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทนฺเตน จ ภควา ปิฏฺฐิโต กาตพฺโพ โหติ, ครุกาโรปิ เจส น โหติฯ ราชานํ วนฺทิตฺวา อุปราชานํ วนฺทนฺเตนปิ หิ รญฺโญ อคารโว กโต โหติฯ ตสฺมา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ฐิตฏฺฐาเนเยว ภิกฺขุสงฺฆสฺส อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ กญฺจิเทว เทสนฺติ กญฺจิ โอกาสํฯ

อถสฺส ภควา ปญฺหปุจฺฉเน อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อาห – ‘‘ปุจฺฉ, มหาราช, ยทากงฺขสี’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘ปุจฺฉ ยทิ อากงฺขสิ, น เม ปญฺหวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถิ’’ฯ อถ วา ‘‘ปุจฺฉ, ยํ อากงฺขสิ, สพฺพํ เต วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิ, อสาธารณํ ปจฺเจกพุทฺธอคฺคสาวกมหาสาวเกหิฯ เต หิ ยทากงฺขสีติ น วทนฺติ, สุตฺวา เวทิสฺสามาติ วทนฺติฯ พุทฺธา ปน – ‘‘ปุจฺฉ, อาวุโส, ยทากงฺขสี’’ติ (สํ. นิ. 1.237), วา ‘‘ปุจฺฉ, มหาราช, ยทากงฺขสี’’ติ วา,

‘‘ปุจฺฉ, วาสว, มํ ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ;

ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส, อหํ อนฺตํ กโรมิ เต’’ติฯ (ที. นิ. 2.356) วา;

เตน หิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ, ยทากงฺขสีติ วา,

‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉถา’’ติฯ (สุ. นิ. 1036) วา;

‘‘ปุจฺฉ มํ, สภิย, ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ;

ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส, อหํ อนฺตํ กโรมิ เต’’ติฯ (สุ. นิ. 517) วา;

เตสํ เตสํ ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกานํ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรนฺติฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ ภควา พุทฺธภูมิํ ปตฺวา เอตํ ปวารณํ ปวาเรยฺยฯ โย โพธิสตฺตภูมิยํ ปเทสญาเณ ฐิโต –

‘‘โกณฺฑญฺญ , ปญฺหานิ วิยากโรหิ;

ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปาฯ

โกณฺฑญฺญ, เอโส มนุเชสุ ธมฺโม;

ยํ วุทฺธมาคจฺฉติ เอส ภาโร’’ติฯ (ชา. 2.17.60);

เอวํ สกฺกาทีนํ อตฺถาย อิสีหิ ยาจิโต –

‘‘กตาวกาสา ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต,

ยํ กิญฺจิ ปญฺหํ มนสาภิปตฺถิตํ;

อหญฺหิ ตํ ตํ โว วิยากริสฺสํ,

ญตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรญฺจา’’ติฯ (ชา. 2.17.61);

เอวํ สรภงฺคกาเลฯ สมฺภวชาตเก จ สกลชมฺพุทีปํ ติกฺขตฺตุํ วิจริตฺวา ปญฺหานํ อนฺตกรํ อทิสฺวา สุจิรเตน พฺราหฺมเณน, ปญฺหํ ปุฏฺฐุํ โอกาเส การิเต ชาติยา สตฺตวสฺสิโก รถิกาย ปํสุํ กีฬนฺโต ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา อนฺตรวีถิยํ นิสินฺโนว –

‘‘ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถาปิ กุสโล ตถา;

ราชา จ โข ตํ ชานาติ, ยทิ กาหติ วา น วา’’ติฯ (ชา. 1.16.172);

สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ

[163] เอวํ ภควตา สพฺพญฺญุปวารณาย ปวาริตาย อตฺตมโน ราชา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต – ‘‘ยถา นุ โข อิมานิ, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สิปฺปเมว สิปฺปายตนํฯ ปุถุสิปฺปายตนานีติ พหูนิ สิปฺปานิฯ เสยฺยถิทนฺติ กตเม ปน เตฯ หตฺถาโรหาติอาทีหิ เย ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย ชีวนฺติ, เต ทสฺเสติฯ อยญฺหิ อสฺสาธิปฺปาโย – ‘‘ยถา อิเมสํ สิปฺปูปชีวีนํ ตํ ตํ สิปฺปํ นิสฺสาย สนฺทิฏฺฐิกํ สิปฺปผลํ ปญฺญายติฯ สกฺกา นุ โข เอวํ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ ปญฺญาเปตุ’’นฺติฯ ตสฺมา สิปฺปายตนานิ อาหริตฺวา สิปฺปูปชีวิโน ทสฺเสติฯ

ตตฺถ หตฺถาโรหาติ สพฺเพปิ หตฺถาจริยหตฺถิเวชฺชหตฺถิเมณฺฑาทโย ทสฺเสติฯ อสฺสาโรหาติ สพฺเพปิ อสฺสาจริยอสฺสเวชฺชอสฺสเมณฺฑาทโยฯ รถิกาติ สพฺเพปิ รถาจริยรถโยธรถรกฺขาทโยฯ ธนุคฺคหาติ ธนุอาจริยา อิสฺสาสาฯ เจลกาติ เย ยุทฺเธ ชยธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺติฯ จลกาติ อิธ รญฺโญ ฐานํ โหตุ, อิธ อสุกมหามตฺตสฺสาติ เอวํ เสนาพฺยูหการกาฯ ปิณฺฑทายกาติ สาหสิกมหาโยธาฯ เต กิร ปรเสนํ ปวิสิตฺวา ปรสีสํ ปิณฺฑมิว เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ, อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา นิคฺคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เย วา สงฺคามมชฺเฌ โยธานํ ภตฺตปาติํ คเหตฺวา ปริวิสนฺติ, เตสมฺเปตํ นามํฯ อุคฺคา ราชปุตฺตาติ อุคฺคตุคฺคตา สงฺคามาวจรา ราชปุตฺตาฯ

ปกฺขนฺทิโนติ เย ‘‘กสฺส สีสํ วา อาวุธํ วา อาหรามา’’ติ ‘‘วตฺวา อสุกสฺสา’’ติ วุตฺตา สงฺคามํ ปกฺขนฺทิตฺวา ตเทว อาหรนฺติ, อิเม ปกฺขนฺทนฺตีติ ปกฺขนฺทิโนฯ มหานาคาติ มหานาคา วิย มหานาคา, หตฺถิอาทีสุปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเตสุ อนิวตฺติตโยธานเมตํ อธิวจนํฯ สูราติ เอกนฺตสูรา, เย สชาลิกาปิ สจมฺมิกาปิ สมุทฺทํ ตริตุํ สกฺโกนฺติฯ จมฺมโยธิโนติ เย จมฺมกญฺจุกํ วา ปวิสิตฺวา สรปริตฺตาณจมฺมํ วา คเหตฺวา ยุชฺฌนฺติฯ ทาสิกปุตฺตาติ พลวสิเนหา ฆรทาสโยธาฯ อาฬาริกาติ ปูวิกาฯ กปฺปกาติ นฺหาปิกาฯ นฺหาปกาติ เย นฺหาเปนฺติฯ สูทาติ ภตฺตการกาฯ มาลาการาทโย ปากฏาเยวฯ คณกาติ อจฺฉิทฺทกปาฐกาฯ มุทฺทิกาติ หตฺถมุทฺทาย คณนํ นิสฺสาย ชีวิโนฯ ยานิ วา ปนญฺญานิปีติ อยการทนฺตการจิตฺตการาทีนิฯ เอวํคตานีติ เอวํ ปวตฺตานิฯ เต ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ เต หตฺถาโรหาทโย ตานิ ปุถุสิปฺปายตนานิ ทสฺเสตฺวา ราชกุลโต มหาสมฺปตฺติํ ลภมานา สนฺทิฏฺฐิกเมว สิปฺปผลํ อุปชีวนฺติฯ สุเขนฺตีติ สุขิตํ กโรนฺติฯ ปีเณนฺตีติ ปีณิตํ ถามพลูเปตํ กโรนฺติฯ อุทฺธคฺคิกาทีสุ อุปริ ผลนิพฺพตฺตนโต อุทฺธํ อคฺคมสฺสา อตฺถีติ อุทฺธคฺคิกาฯ สคฺคํ อรหตีติ โสวคฺคิกาฯ สุโข วิปาโก อสฺสาติ สุขวิปากาฯ สุฏฺฐุ อคฺเค รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพอายุวณฺณสุขยสอาธิปเตยฺยสงฺขาเต ทส ธมฺเม สํวตฺเตติ นิพฺพตฺเตตีติ สคฺคสํวตฺตนิกาฯ ตํ เอวรูปํ ทกฺขิณํ ทานํ ปติฏฺฐเปนฺตีติ อตฺโถฯ สามญฺญผลนฺติ เอตฺถ ปรมตฺถโต มคฺโค สามญฺญํฯ อริยผลํ สามญฺญผลํฯ ยถาห – ‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, สามญฺญํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สามญฺญํฯ กตมานิ จ, ภิกฺขเว, สามญฺญผลานิ? โสตาปตฺติผลํ…เป.… อรหตฺตผล’’นฺติ (สํ. นิ. 5.35)ฯ ตํ เอส ราชา น ชานาติฯ อุปริ อาคตํ ปน ทาสกสฺสโกปมํ สนฺธาย ปุจฺฉติฯ

อถ ภควา ปญฺหํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว จินฺเตสิ – ‘‘อิเม พหู อญฺญติตฺถิยสาวกา ราชามจฺจา อิธาคตา, เต กณฺหปกฺขญฺจ สุกฺกปกฺขญฺจ ทีเปตฺวา กถียมาเน อมฺหากํ ราชา มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, ตสฺสาคตกาลโต ปฏฺฐาย สมโณ โคตโม สมณโกลาหลํ สมณภณฺฑนเมว กเถตีติ อุชฺฌายิสฺสนฺติ, น สกฺกจฺจํ ธมฺมํ โสสฺสนฺติ, รญฺญา ปน กถียมาเน อุชฺฌายิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, ราชานเมว อนุวตฺติสฺสนฺติฯ อิสฺสรานุวตฺตโก หิ โลโกฯ ‘หนฺทาหํ รญฺโญว ภารํ กโรมี’ติ รญฺโญ ภารํ กโรนฺโต ‘‘อภิชานาสิ โน ตฺว’’นฺติอาทิมาหฯ

[164] ตตฺถ อภิชานาสิ โน ตฺวนฺติ อภิชานาสิ นุ ตฺวํฯ อยญฺจ โน-สทฺโท ปรโต ปุจฺฉิตาติ ปเทน โยเชตพฺโพฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ‘‘มหาราช, ตฺวํ อิมํ ปญฺหํ อญฺเญ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา นุ, อภิชานาสิ จ นํ ปุฏฺฐภาวํ, น เต สมฺมุฏฺฐ’’นฺติฯ สเจ เต อครูติ สเจ ตุยฺหํ ยถา เต พฺยากริํสุ, ตถา อิธ ภาสิตุํ ภาริยํ น โหติ, ยทิ น โกจิ อผาสุกภาโว อตฺถิ, ภาสสฺสูติ อตฺโถฯ น โข เม ภนฺเตติ กิํ สนฺธายาห? ปณฺฑิตปติรูปกานญฺหิ สนฺติเก กเถตุํ ทุกฺขํ โหติ, เต ปเท ปเท อกฺขเร อกฺขเร โทสเมว วทนฺติฯ เอกนฺตปณฺฑิตา ปน กถํ สุตฺวา สุกถิตํ ปสํสนฺติ, ทุกฺกถิเตสุ ปาฬิปทอตฺถพฺยญฺชเนสุ ยํ ยํ วิรุชฺฌติ, ตํ ตํ อุชุกํ กตฺวา เทนฺติฯ ภควตา จ สทิโส เอกนฺตปณฺฑิโต นาม นตฺถิฯ เตนาห – ‘‘น โข เม, ภนฺเต, ครุ; ยตฺถสฺส ภควา นิสินฺโน ภควนฺตรูโป วา’’ติฯ

ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา

[165] เอกมิทาหนฺติ เอกํ อิธ อหํฯ สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวาติ สมฺโมทชนกํ สริตพฺพยุตฺตกํ กถํ ปริโยสาเปตฺวาฯ

[166] ‘‘กโรโต โข, มหาราช, การยโต’’ติอาทีสุ กโรโตติ สหตฺถา กโรนฺตสฺสฯ การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺสฯ ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺสฯ ปจโตติ ปเร ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺสฯ โสจยโตติ ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสจยโตฯ