เมนู

จูฬสงฺคาโม

อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา

[365] จูฬสงฺคาเม สงฺคามาวจเรน ภิกฺขุนาติ สงฺคาโม วุจฺจติ อธิกรณวินิจฺฉยตฺถาย สงฺฆสนฺนิปาโตฯ ตตฺร หิ อตฺตปจฺจตฺถิกา เจว สาสนปจฺจตฺถิกา จ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ ทีเปนฺตา สโมสรนฺติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา วิยฯ โย ภิกฺขุ เตสํ ปจฺจตฺถิกานํ ลทฺธิํ มทฺทิตฺวา สกวาททีปนตฺถาย ตตฺถ อวจรติ, อชฺโฌคาเหตฺวา วินิจฺฉยํ ปวตฺเตติ, โส สงฺคามาวจโร นาม ยสตฺเถโร วิยฯ เตน สงฺคามาวจเรน ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมนฺเตน นีจจิตฺเตน สงฺโฆ อุปสงฺกมิตพฺโพฯ นีจจิตฺเตนาติ มานทฺธชํ นิปาเตตฺวา นิหตมานจิตฺเตนฯ รโชหรณสเมนาติ ปาทปุญฺฉนสเมน; ยถา รโชหรณสฺส สํกิลิฏฺเฐ วา อสํกิลิฏฺเฐ วา ปาเท ปุญฺฉิยมาเน เนว ราโค น โทโส; เอวํ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อรชฺชนฺเตน อทุสฺสนฺเตนาติ อตฺโถฯ ยถาปติรูเป อาสเนติ ยถาปติรูปํ อาสนํ ญตฺวา อตฺตโน ปาปุณนฏฺฐาเน เถรานํ ภิกฺขูนํ ปิฏฺฐิํ อทสฺเสตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ อนานากถิเกนาติ นานาวิธํ ตํ ตํ อนตฺถกถํ อกเถนฺเตนฯ อติรจฺฉานกถิเกนาติ ทิฏฺฐสุตมุตมฺปิ ราชกถาทิกํ ติรจฺฉานกถํ อกเถนฺเตนฯ สามํ วา ธมฺโม ภาสิตพฺโพติ สงฺฆสนฺนิปาตฏฺฐาเน กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา วา รูปารูปปริจฺเฉทสมถาจารวิปสฺสนาจารฏฺฐานนิสชฺชวตฺตาทินิสฺสิตา วา กถา ธมฺโม นามฯ เอวรูโป ธมฺโม สยํ วา ภาสิตพฺโพ, ปโร วา อชฺเฌสิตพฺโพฯ โย ภิกฺขุ ตถารูปิํ กถํ กเถตุํ ปโหติ, โส วตฺตพฺโพ – ‘‘อาวุโส สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปญฺเห อุปฺปนฺเน ตฺวํ กเถยฺยาสี’’ติฯ อริโย วา ตุณฺหีภาโว นาติมญฺญิตพฺโพติ อริยา ตุณฺหี นิสีทนฺตา น พาลปุถุชฺชนา วิย นิสีทนฺติฯ อญฺญตรํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว นิสีทนฺติฯ อิติ กมฺมฏฺฐานมนสิการวเสน ตุณฺหีภาโว อริโย ตุณฺหีภาโว นาม, โส นาติมญฺญิตพฺโพ, กิํ กมฺมฏฺฐานานุโยเคนาติ นาวชานิตพฺโพ; อตฺตโน ปติรูปํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว นิสีทิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

น อุปชฺฌาโย ปุจฺฉิตพฺโพติ ‘‘โก นาโม ตุยฺหํ อุปชฺฌาโย’’ติ น ปุจฺฉิตพฺโพฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

น ชาตีติ ‘‘ขตฺติยชาติโย ตฺวํ พฺราหฺมณชาติโย’’ติ เอวํ ชาติ น ปุจฺฉิตพฺพาฯ น อาคโมติ ‘‘ทีฆภาณโกสิ ตฺวํ มชฺฌิมภาณโก’’ติ เอวํ อาคโม น ปุจฺฉิตพฺโพฯ กุลปเทโสติ ขตฺติยกุลาทิวเสเนว เวทิตพฺโพฯ อตฺรสฺส เปมํ วา โทโส วาติ อตฺร ปุคฺคเล เอเตสํ การณานํ อญฺญตรวเสน เปมํ วา ภเวยฺย โทโส วาฯ

โน ปริสกปฺปิเกนาติ ปริสกปฺปเกน ปริสานุวิธายเกน น ภวิตพฺพํ; ยํ ปริสาย รุจฺจติ, ตเทว เจเตตฺวา กปฺเปตฺวา น กเถตพฺพนฺติ อตฺโถฯ น หตฺถมุทฺทา ทสฺเสตพฺพาติ กเถตพฺเพ จ อกเถตพฺเพ จ สญฺญาชนนตฺถํ หตฺถวิกาโร น กาตพฺโพฯ

อตฺถํ อนุวิธิยนฺเตนาติ วินิจฺฉยปฏิเวธเมว สลฺลกฺเขนฺเตน ‘‘อิทํ สุตฺตํ อุปลพฺภติ, อิมสฺมิํ วินิจฺฉเย อิทํ วกฺขามี’’ติ เอวํ ปริตุลยนฺเตน นิสีทิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ น จ อาสนา วุฏฺฐาตพฺพนฺติ น อาสนา วุฏฺฐาย สนฺนิปาตมณฺฑเล วิจริตพฺพํ, วินยธเร อุฏฺฐิเต สพฺพา ปริสา อุฏฺฐหติฯ น วีติหาตพฺพนฺติ น วินิจฺฉโย หาเปตพฺโพฯ น กุมฺมคฺโค เสวิตพฺโพติ น อาปตฺติ ทีเปตพฺพาฯ อสาหสิเกน ภวิตพฺพนฺติ น สหสาการินา ภวิตพฺพํ; สหสา ทุรุตฺตวจนํ น กเถตพฺพนฺติ อตฺโถฯ วจนกฺขเมนาติ ทุรุตฺตวาจํ ขมนสีเลนฯ หิตปริสกฺกินาติ หิเตสินา หิตคเวสินา กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ อุปฏฺฐาเปตพฺโพติ อยํ ปททฺวเยปิ อธิปฺปาโยฯ อนสุรุตฺเตนาติ น อสุรุตฺเตนฯ อสุรุตฺตํ วุจฺจติ วิคฺคาหิกกถาสงฺขาตํ อสุนฺทรวจนํ; ตํ น กเถตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อตฺตา ปริคฺคเหตพฺโพติ ‘‘วินิจฺฉินิตุํ วูปสเมตุํ สกฺขิสฺสามิ นุ โข โน’’ติ เอวํ อตฺตา ปริคฺคเหตพฺโพ; อตฺตโน ปมาณํ ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปโร ปริคฺคเหตพฺโพติ ‘‘ลชฺชิยา นุ โข อยํ ปริสา, สกฺกา สญฺญาเปตุํ อุทาหุ โน’’ติ เอวํ ปโร ปริคฺคเหตพฺโพฯ

โจทโก ปริคฺคเหตพฺโพติ ‘‘ธมฺมโจทโก นุ โข โน’’ติ เอวํ ปริคฺคเหตพฺโพฯ จุทิตโก ปริคฺคเหตพฺโพติ ‘‘ธมฺมจุทิตโก นุ โข โน’’ติ เอวํ ปริคฺคเหตพฺโพฯ อธมฺมโจทโก ปริคฺคเหตพฺโพติ ตสฺส ปมาณํ ชานิตพฺพํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

วุตฺตํ อหาเปนฺเตนาติ โจทกจุทิตเกหิ วุตฺตวจนํ อหาเปนฺเตนฯ อวุตฺตํ อปกาเสนฺเตนาติ อโนสฏํ วตฺถุํ อปฺปกาเสนฺเตนฯ มนฺโท หาเสตพฺโพติ มนฺโท โมมูโห ปคฺคณฺหิตพฺโพ, ‘‘นนุ ตฺวํ กุลปุตฺโต’’ติ อุตฺเตเชตฺวา อนุโยควตฺตํ กถาเปตฺวา ตสฺส อนุโยโค คณฺหิตพฺโพฯ ภีรู อสฺสาเสตพฺโพติ ยสฺส สงฺฆมชฺฌํ วา คณมชฺฌํ วา อโนสฏปุพฺพตฺตา สารชฺชํ อุปฺปชฺชติ, ตาทิโส ‘‘มา ภายิ, วิสฺสฏฺโฐ กเถหิ, มยํ เต อุปตฺถมฺภา ภวิสฺสามา’’ติ วตฺวาปิ อนุโยควตฺตํ กถาเปตพฺโพฯ จณฺโฑ นิเสเธตพฺโพติ อปสาเทตพฺโพ ตชฺเชตพฺโพฯ อสุจิ วิภาเวตพฺโพติ อลชฺชิํ ปกาเสตฺวา อาปตฺติํ เทสาเปตพฺโพฯ อุชุมทฺทเวนาติ โย ภิกฺขุ อุชุ สีลวา กายวงฺกาทิรหิโต, โส มทฺทเวเนว อุปจริตพฺโพฯ ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จาติ เอตฺถ โย ธมฺมครุโก โหติ น ปุคฺคลครุโก, อยเมว ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จ มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

[366] สุตฺตํ สํสนฺทนตฺถายาติอาทีสุ เตน จ ปน เอวํ สพฺรหฺมจารีนํ ปิยมนาปครุภาวนีเยน อนุวิชฺชเกน สมุทาหเฏสุ สุตฺตาทีสุ สุตฺตํ สํสนฺทนตฺถาย; อาปตฺตานาปตฺตีนํ สํสนฺทนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ โอปมฺมํ นิทสฺสนตฺถายาติ โอปมฺมํ อตฺถทสฺสนตฺถายฯ อตฺโถ วิญฺญาปนตฺถายาติ อตฺโถ ชานาปนตฺถายฯ ปฏิปุจฺฉา ฐปนตฺถายาติ ปุจฺฉา ปุคฺคลสฺส ฐปนตฺถายฯ โอกาสกมฺมํ โจทนตฺถายาติ วตฺถุนา วา อาปตฺติยา วา โจทนตฺถายฯ โจทนา สารณตฺถายาติ โทสาโทสํ สราปนตฺถายฯ สารณา สวจนียตฺถายาติ โทสาโทสสารณา สวจนียกรณตฺถายฯ สวจนียํ ปลิโพธตฺถายาติ สวจนียํ ‘‘อิมมฺหา อาวาสา ปรํ มา ปกฺกมี’’ติ เอวํ ปลิโพธตฺถายฯ ปลิโพโธ วินิจฺฉยตฺถายาติ วินิจฺฉยํ ปาปนตฺถายฯ วินิจฺฉโย สนฺตีรณตฺถายาติ โทสาโทสํ สนฺตีรณตฺถาย ตุลนตฺถายฯ สนฺตีรณํ ฐานาฏฺฐานคมนตฺถายาติ อาปตฺติอนาปตฺติครุกลหุกาปตฺติชานนตฺถาย สงฺโฆ สมฺปริคฺคหสมฺปฏิจฺฉนตฺถายาติ วินิจฺฉยสมฺปฏิคฺคหณตฺถาย จ; สุวินิจฺฉิตทุพฺพินิจฺฉิตภาวชานนตฺถาย จาติ อตฺโถฯ

ปจฺเจกฏฺฐายิโน อวิสํวาทกฏฺฐายิโนติ อิสฺสริยาธิปจฺจเชฏฺฐกฏฺฐาเน จ อวิสํวาทกฏฺฐาเน จ ฐิตา; น เต อปสาเทตพฺพาติ อตฺโถฯ

อิทานิ เย มนฺทา มนฺทพุทฺธิโน เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘วินโย นาม กิมตฺถายา’’ติ เตสํ วจโนกาสปิทหนตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ วินโย สํวรตฺถายาติอาทิมาหฯ ตตฺถ วินโย สํวรตฺถายาติ สกลาปิ วินยปญฺญตฺติ กายวจีทฺวารสํวรตฺถายฯ อาชีววิสุทฺธิปริโยสานสฺส สีลสฺส อุปนิสฺสโย โหติ; ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อปิเจตฺถ อวิปฺปฏิสาโรติ ปาปปุญฺญานํ กตากตวเสน จิตฺตวิปฺปฏิสาราภาโวฯ ปามุชฺชนฺติ ทุพฺพลา ตรุณปีติฯ ปีตีติ พลวา พหลปีติฯ ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ สุขนฺติ กายิกเจตสิกสุขํฯ ตญฺหิ ทุวิธมฺปิ สมาธิสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ สมาธีติ จิตฺเตกคฺคตาฯ ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ ตรุณวิปสฺสนา; อุทยพฺพยญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ จิตฺเตกคฺคตา หิ ตรุณวิปสฺสนาย อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ นิพฺพิทาติ สิขาปตฺตา วุฏฺฐานคามินิพลววิปสฺสนาฯ วิราโคติ อริยมคฺโคฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํฯ จตุพฺพิโธปิ หิ อริยมคฺโค อรหตฺตผลสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณาญาณํฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถายฯ อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส หิ ตํ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมิํ อนุปฺปตฺเต อวสฺสํ ปรินิพฺพายิตพฺพโตติฯ เอตทตฺถา กถาติ อยํ วินยกถา นาม เอตทตฺถาฯ มนฺตนาติ วินยมนฺตนา เอวฯ อุปนิสาติ อยํ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา ปรมฺปรปจฺจยตาปิ เอตทตฺถายฯ โสตาวธานนฺติ อิมิสฺสา ปรมฺปรปจฺจยกถาย โสตาวธานํฯ อิมํ กถํ สุตฺวา ยํ อุปฺปชฺชติ ญาณํ, ตมฺปิ เอตทตฺถายฯ ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตผลสงฺขาโต วิโมกฺโข, โสปิ เอตทตฺถาย; อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถาย เอวาติ อตฺโถฯ

[367] อนุโยควตฺตคาถาสุ ปฐมคาถา วุตฺตตฺถา เอวฯ

วตฺถุํ วิปตฺติํ อาปตฺติํ, นิทานํ อาการอโกวิโท ปุพฺพาปรํ น ชานาตีติ ‘‘วตฺถุ’’นฺติอาทีนิ ‘‘น ชานาตี’’ติ ปเทน สมฺพนฺโธฯ

‘‘อโกวิโท’’ติ ปทสฺส ‘‘ส เว ตาทิสโก’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตสฺมา อยเมตฺถ โยชนา – โย ภิกฺขุ ปาราชิกาทีนํ วตฺถุํ น ชานาติ, จตุพฺพิธํ วิปตฺติํ น ชานาติ, สตฺตวิธํ อาปตฺติํ น ชานาติ, ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ อสุกสฺมิํ นาม นคเร ปญฺญตฺต’’นฺติ เอวํ นิทานํ น ชานาติ, ‘‘อิทํ ปุริมวจนํ อิทํ ปจฺฉิมวจน’’นฺติ ปุพฺพาปรํ น ชานาติ, ‘‘อิทํ กตํ อิทํ อกต’’นฺติ กตากตํ น ชานาติฯ สเมน จาติ เตเนว ปุพฺพาปรํ อชานนสฺส สเมน อญฺญาเณน, ‘‘กตากตํ น ชานาตี’’ติ วุตฺตํ โหติ; เอวํ ตาว นชานาติ-ปเทน สทฺธิํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ยํ ปเนตํ ‘‘อาการอโกวิโท’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ อาการอโกวิโทติ การณาการเณ อโกวิโทฯ อิติ ยฺวายํ วตฺถุอาทีนิปิ น ชานาติ, อาการสฺส จ อโกวิโท, ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ อปฏิกฺโขติ วุจฺจติฯ

กมฺมญฺจ อธิกรณญฺจาติ อิเมสมฺปิ ปทานํ ‘‘น ชานาตี’’ติ ปเทเนว สมฺพนฺโธฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ตเถว อิติ ยฺวายํ กมฺมญฺจ น ชานาติ, อธิกรณญฺจ น ชานาติ, สตฺตปฺปกาเร สมเถ จาปิ อโกวิโท, ราคาทีหิ ปน รตฺโต ทุฏฺโฐ จ มูฬฺโห จ, ภเยน ภยา คจฺฉติ, สมฺโมเหน โมหา คจฺฉติ, รตฺตตฺตา ปน ทุฏฺฐตฺตา จ ฉนฺทา โทสา จ คจฺฉติ, ปรํ สญฺญาเปตุํ อสมตฺถตาย น จ สญฺญตฺติกุสโล, การณาการณทสฺสเน อสมตฺถตาย นิชฺฌตฺติยา จ อโกวิโท อตฺตโน สทิสาย ปริสาย ลทฺธตฺตา ลทฺธปกฺโข, หิริยา ปริพาหิรตฺตา อหิริโก, กาฬเกหิ กมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา กณฺหกมฺโม, ธมฺมาทริยปุคฺคลาทริยานํ อภาวโต อนาทโร, ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ อปฏิกฺโขติ วุจฺจติ, น ปฏิกฺขิตพฺโพ น โอโลเกตพฺโพ, น สมฺมนฺนิตฺวา อิสฺสริยาธิปจฺจเชฏฺฐกฏฺฐาเน ฐเปตพฺโพติ อตฺโถฯ สุกฺกปกฺขคาถานมฺปิ โยชนานโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

จูฬสงฺคามวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาสงฺคาโม

โวหรนฺเตน ชานิตพฺพาทิวณฺณนา

[368-374] มหาสงฺคาเม วตฺถุโต วา วตฺถุํ สงฺกมตีติ ‘‘ปฐมปาราชิกวตฺถุ มยา ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา’’ติ วตฺวา ปุน ปุจฺฉิยมาโน นิฆํสิยมาโน ‘‘น มยา ปฐมปาราชิกสฺส วตฺถุ ทิฏฺฐํ, น สุตํ; ทุติยปาราชิกสฺส วตฺถุ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา’’ติ วทติฯ เอเตเนว นเยน เสสวตฺถุสงฺกมนํ, วิปตฺติโต วิปตฺติสงฺกมนํ อาปตฺติโต อาปตฺติสงฺกมนญฺจ เวทิตพฺพํฯ โย ปน ‘‘เนว มยา ทิฏฺฐํ, น สุต’’นฺติ วตฺวา ปจฺฉา ‘‘มยาเปตํ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา’’ติ วทติ, ‘‘ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา’’ติ วตฺวา ปจฺฉา ‘‘น ทิฏฺฐํ วา น สุตํ วา’’ติ วทติ, อยํ อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ปฏิชานิตฺวา อวชานาตีติ เวทิตพฺโพฯ เอเสว อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรติ นามฯ

[375] วณฺณาวณฺโณติ นีลาทิวณฺณาวณฺณวเสน สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสิกฺขาปทํ วุตฺตํฯ วจนมนุปฺปทานนฺติ สญฺจริตฺตํ วุตฺตํฯ กายสํสคฺคาทิตฺตยํ สรูเปเนว วุตฺตํฯ อิติ อิมานิ ปญฺจ เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาโค ปุพฺพปโยโคติ เวทิตพฺพานิฯ

[376] จตฺตาริ อปโลกนกมฺมานีติ อธมฺเมนวคฺคาทีนิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โสฬส โหนฺติฯ

อคติอคนฺตพฺพวณฺณนา

[379] พหุชนอหิตาย ปฏิปนฺโน โหตีติ วินยธเรน หิ เอวํ ฉนฺทาทิคติยา อธิกรเณ วินิจฺฉิเต ตสฺมิํ วิหาเร สงฺโฆ ทฺวิธา ภิชฺชติฯ โอวาทูปชีวินิโย ภิกฺขุนิโยปิ ทฺเว ภาคา โหนฺติฯ อุปาสกาปิ อุปาสิกาโยปิ ทารกาปิ ทาริกาโยปิ เตสํ อารกฺขเทวตาปิ ตเถว ทฺวิธา ภิชฺชนฺติฯ ตโต ภุมฺมเทวตา อาทิํ กตฺวา ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมาโน ทฺวิธาว โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พหุชนอหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ…เป.… ทุกฺขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติฯ