โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิทํ อาวุโส ตุมฺหาทิสานํ ภควตา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ‘ตทหุปสมฺปนฺโน อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติย’นฺติ, คจฺฉ อาปตฺติํ เทเสหี’’ติฯ อาคนฺตุเกปิ เอเสว นโยฯ

การโกติ เอกํ สงฺเฆน สทฺธิํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา ปริเวณคตํ ปราชิตา ภิกฺขู วทนฺติ ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ เอวํ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ, นนุ เอวํ วินิจฺฉินิตพฺพ’’นฺติฯ โส ‘‘กสฺมา ปฐมํเยว เอวํ น วทิตฺถา’’ติ ตํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏติฯ เอวํ โย การโก อุกฺโกเฏติ, ตสฺสาปิ อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํฯ ฉนฺททายโกติ เอโก อธิกรณวินิจฺฉเย ฉนฺทํ ทตฺวา สภาเค ภิกฺขู ปราชยํ ปตฺวา อาคเต มงฺกุภูเต ทิสฺวา ‘‘สฺเว ทานิ อหํ วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘กสฺมา สนฺนิปาเตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘หิยฺโย อธิกรณํ ทุพฺพินิจฺฉิตํ, ตมหํ อชฺช วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติฯ ‘‘หิยฺโย ปน ตฺวํ กตฺถ คโต’’ติฯ ‘‘ฉนฺทํ ทตฺวา นิสินฺโนมฺหี’’ติฯ โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิทํ อาวุโส ตุมฺหาทิสานํ ภควตา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ‘ฉนฺททายโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติย’นฺติ, คจฺฉ อาปตฺติํ เทเสหี’’ติฯ

อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา

[342] วิวาทาธิกรณํ กิํนิทานนฺติอาทีสุ กิํ นิทานมสฺสาติ กิํนิทานํฯ โก สมุทโย อสฺสาติ กิํสมุทยํฯ กา ชาติ อสฺสาติ กิํชาติกํฯ โก ปภโว อสฺสาติ กิํปภวํฯ โก สมฺภาโร อสฺสาติ กิํสมฺภารํฯ กิํ สมุฏฺฐานํ อสฺสาติ กิํสมุฏฺฐานํฯ สพฺพาเนตานิ การณเววจนานิเยวฯ

วิวาทนิทานนฺติอาทีสุปิ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถุสงฺขาโต วิวาโท นิทานเมตสฺสาติ วิวาทนิทานํฯ วิวาทํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกวิวาทวเสเนตํ วุตฺตํฯ อนุวาโท นิทานํ อสฺสาติ อนุวาทนิทานํ ฯ อิทมฺปิ อนุวาทํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอนุวาทวเสน วุตฺตํฯ อาปตฺติ นิทานํ อสฺสาติ อาปตฺตินิทานํฯ อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ เอวํ อาปตฺติํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอาปตฺติวเสเนตํ วุตฺตํฯ กิจฺจยํ นิทานมสฺสาติ กิจฺจยนิทานํ; จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมํ การณมสฺสาติ อตฺโถฯ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาทีนํ กิจฺจํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกกิจฺจานํ วเสเนตํ วุตฺตํฯ อยํ จตุนฺนมฺปิ อธิกรณานํ วิสฺสชฺชนปกฺเข เอกปทโยชนาฯ เอเตนานุสาเรน สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิฯ

ทุติยปุจฺฉาย เหตุนิทานนฺติอาทิมฺหิ วิสฺสชฺชเน นวนฺนํ กุสลากุสลาพฺยากตเหตูนํ วเสน เหตุนิทานาทิตา เวทิตพฺพาฯ ตติยปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน พฺยญฺชนมตฺตํ นานํฯ เหตุเยว หิ เอตฺถ ปจฺจโยติ วุตฺโตฯ

[343] มูลปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ทฺวาทส มูลานีติ โกธอุปนาหยุคฬกาทีนิ ฉ วิวาทามูลานิ, โลภโทสโมหา ตโย, อโลภาโทสาโมหา ตโยติ อิมานิ อชฺฌตฺตสนฺตานปฺปวตฺตานิ ทฺวาทส มูลานิฯ จุทฺทส มูลานีติ ตาเนว ทฺวาทส กายวาจาหิ สทฺธิํ จุทฺทส โหนฺติฯ ฉ มูลานีติ กายาทีนิ ฉ สมุฏฺฐานานิฯ

สมุฏฺฐานปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ สมุฏฺฐานานิ, ตญฺหิ เอเตสุ อฏฺฐารสสุ เภทกรวตฺถูสุ สมุฏฺฐาติ, เอเตหิ วา การณภูเตหิ สมุฏฺฐาติฯ เตนสฺเสตานิ สมุฏฺฐานานิ วุจฺจนฺติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

[344] วิวาทาธิกรณํ อาปตฺตีติอาทิเภเท เอเกน อธิกรเณน กิจฺจาธิกรเณนาติ อิทํ เยน อธิกรเณน สมฺมนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปเนตานิ เอกํสโต กิจฺจาธิกรเณเนว สมฺมนฺติฯ น หิ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก เทเสนฺตสฺส กิจฺจาธิกรณํ นาม อตฺถิฯ

น กตเมน สมเถนาติ สาวเสสาปตฺติ วิย น สมฺมติฯ น หิ สกฺกา สา เทเสตุํ, น ตโต วุฏฺฐาย สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาตุํฯ

[348] วิวาทาธิกรณํ โหติ อนุวาทาธิกรณนฺติอาทิ นโย อุตฺตาโนเยวฯ

[349] ตโต ปรํ ยตฺถ สติวินโยติอาทิกา สมฺมุขาวินยํ อมุญฺจิตฺวา ฉ ยมกปุจฺฉา วุตฺตา, ตาสํ วิสฺสชฺชเนเนว อตฺโถ ปกาสิโตฯ

[351] สํสฏฺฐาทิปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน สํสฏฺฐาติ สติวินยกมฺมวาจากฺขณสฺมิํเยว ทฺวินฺนมฺปิ สมถานํ สิทฺธตฺตา สมฺมุขาวินโยติ วา สติวินโยติ วา อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐา, โน วิสํสฏฺฐาฯ

ยสฺมา ปน กทลิกฺขนฺเธ ปตฺตวฏฺฏีนํ วิย น สกฺกา เตสํ วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ทสฺเสตุํ, เตน วุตฺตํ ‘‘น จ ลพฺภา อิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปญฺญาเปตุ’’นฺติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

สตฺตสมถนิทานวณฺณนา

[352] กิํนิทาโนติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน นิทานํ นิทานมสฺสาติ นิทานนิทาโนฯ ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตาติ อิทํ สมฺมุขาวินยสฺส นิทานํฯ สติเวปุลฺลปตฺโต ขีณาสโว ลทฺธุปวาโท สติวินยสฺส นิทานํฯ อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อมูฬฺหวินยสฺส นิทานํฯ โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, อุภินฺนํ สมฺมุขีภาโว ปฏิญฺญาตกรณสฺส นิทานํฯ ภณฺฑนชาตานํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ อสกฺกุเณยฺยตา เยภุยฺยสิกาย นิทานํฯ ปาปุสฺสนฺโน ปุคฺคโล ตสฺสปาปิยสิกาย นิทานํฯ ภณฺฑนชาตานํ พหุ อสฺสามณกอชฺฌาจาโร ติณวตฺถารกสฺส นิทานํฯ เหตุปจฺจยวารา วุตฺตนยา เอวฯ

[353] มูลปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ อุตฺตานเมวฯ สมุฏฺฐานปุจฺฉาย กิญฺจาปิ ‘‘สตฺตนฺนํ สมถานํ กตเม ฉตฺติํส สมุฏฺฐานา’’ติ วุตฺตํ, สมฺมุขาวินยสฺส ปน กมฺมสงฺคหาภาเวน สมุฏฺฐานาภาวโต ฉนฺนํเยว สมถานํ ฉ สมุฏฺฐานานิ วิภตฺตานิฯ ตตฺถ กมฺมสฺส กิริยาติ ญตฺติ เวทิตพฺพาฯ กรณนฺติ ตสฺสาเยว ญตฺติยา ฐเปตพฺพกาเล ฐปนํฯ อุปคมนนฺติ สยํ อุปคมนํ; อตฺตนาเยว ตสฺส กมฺมสฺส กรณนฺติ อตฺโถฯ อชฺฌุปคมนนฺติ อชฺเฌสนุปคมนํ; อญฺญํ สทฺธิวิหาริกาทิกํ ‘‘อิทํ กมฺมํ กโรหี’’ติ อชฺเฌสนนฺติ อตฺโถฯ อธิวาสนาติ ‘‘รุจฺจติ เม เอตํ, กโรตุ สงฺโฆ’’ติ เอวํ อธิวาสนา; ฉนฺททานนฺติ อตฺโถฯ อปฺปฏิกฺโกสนาติ ‘‘น เมตํ ขมติ, มา เอวํ กโรถา’’ติ อปฺปฏิเสธนาฯ อิติ ฉนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน ฉตฺติํส สมุฏฺฐานา เวทิตพฺพาฯ

สตฺตสมถนานาตฺถาทิวณฺณนา

[354] นานาตฺถปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ อุตฺตานเมวฯ อธิกรณปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน อยํ วิวาโท โน อธิกรณนฺติ อยํ มาตาปุตฺตาทีนํ วิวาโท วิรุทฺธวาทตฺตา วิวาโท นาม โหติ, สมเถหิ ปน อธิกรณียตาย อภาวโต อธิกรณํ น โหติฯ อนุวาทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อธิกรณเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ