5. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกํ

ขุทฺทกวตฺถุกถา

[243] ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก – มลฺลมุฏฺฐิกาติ มุฏฺฐิกมลฺลาฯ คามมุทฺทวาติ ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺตา นาคริกมนุสฺสาฯ คามโมทฺทวาติปิ ปาโฐ; เอเสวตฺโถฯ ถมฺเภติ นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ฐปิตตฺถมฺเภฯ

กุฏฺเฏติ อิฏฺฐกาสิลาทารุกุฏฺฏานํ อญฺญตรสฺมิํฯ อฏฺฏาเน นฺหายนฺตีติ เอตฺถ อฏฺฏานํ นาม รุกฺขํ ผลกํ วิย ตจฺเฉตฺวา อฏฺฐปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นฺหานติตฺเถ นิขณนฺติ, ตตฺถ จุณฺณานิ อากิริตฺวา มนุสฺสา กายํ ฆํสนฺติฯ คนฺธพฺพหตฺถเกนาติ นฺหานติตฺเถ ฐปิเตน ทารุมยหตฺเถน, เตน กิร จุณฺณานิ คเหตฺวา มนุสฺสา สรีรํ ฆํสนฺติ ฯ กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกกลาปโก วุจฺจติ, ตํ อุโภสุ อนฺเตสุ คเหตฺวา สรีรํ ฆํสนฺติฯ วิคฺคยฺห ปริกมฺมํ การาเปนฺตีติ อญฺญมญฺญํ สรีเรน สรีรํ ฆํสนฺติฯ มลฺลกํ นาม มกรทนฺตเก ฉินฺทิตฺวา มลฺลกมูลสณฺฐาเนน กตํ มลฺลกนฺติ วุจฺจติ, อิทํ คิลานสฺสาปิ น วฏฺฏติฯ

[244] อกตมลฺลกํ นาม ทนฺเต อจฺฉินฺทิตฺวา กตํ, อิทํ อคิลานสฺเสว น วฏฺฏติ; อิฏฺฐกาขณฺฑํ ปน กปาลขณฺฑํ วา วฏฺฏติฯ อุกฺกาสิกนฺติ วตฺถวฏฺฏิํ; ตสฺมา นฺหายนฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นฺหานสาฏกวฏฺฏิยา ปิฏฺฐิํ ฆํสิตุํ วฏฺฏติฯ ปุถุปาณิกนฺติ หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ, ตสฺมา สพฺเพสํ หตฺเถน ปิฏฺฐิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

[245] วลฺลิกาติ กณฺณโต นิกฺขนฺตมุตฺโตลมฺพกาทีนํ เอตํ อธิวจนํ; น เกวลญฺจ วลฺลิกา เอว, ยํกิญฺจิ กณฺณปิฬนฺธนํ อนฺตมโส ตาลปณฺณมฺปิ น วฏฺฏติฯ ปามงฺคนฺติ ยํกิญฺจิ ปลมฺพกสุตฺตํฯ กณฺฐสุตฺตกนฺติ ยํกิญฺจิ คีวูปคอาภรณํฯ กฏิสุตฺตกนฺติ ยํกิญฺจิ กฏิปิฬนฺธนํ อนฺตมโส สุตฺตตนฺตุมตฺตมฺปิฯ โอวฏฺฏิกนฺติ วลยํฯ กายูราทีนิ ปากฏาเนว, อกฺขกานํ เหฏฺฐา พาหาภรณํ ยํกิญฺจิ อาภรณํ น วฏฺฏติฯ

[246] ทุมาสิกํ วา ทุวงฺคุลํ วาติ เอตฺถ สเจ เกสา อนฺโตทฺเวมาเส ทฺวงฺคุลํ ปาปุณนฺติ, อนฺโตทฺเวมาเสว ฉินฺทิตพฺพาฯ ทฺวงฺคุเลหิ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏติฯ สเจปิ น ทีฆา, ทฺเวมาสโต เอกทิวสมฺปิ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏติเยว; เอวมยํ อุภเยนปิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทว วุตฺโต, ตโต โอรํ ปน นวฏฺฏนภาโว นาม นตฺถิฯ

โกจฺเฉน โอสณฺเฐนฺตีติ โกจฺเฉน โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปนฺติฯ ผณเกนาติ ทนฺตมยาทีสุ เยน เกนจิฯ หตฺถผณเกนาติ หตฺเถเนว ผณกิจฺจํ กโรนฺตา องฺคุลีหิ โอสณฺเฐนฺติฯ สิตฺถเตลเกนาติ มธุสิตฺถกนิยฺยาสาทีสุ เยน เกนจิ จิกฺกเลนฯ อุทกเตลเกนาติ อุทกมิสฺสเกน เตเลนฯ มณฺฑนตฺถาย สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ, อุทฺธโลเมน ปน อนุโลมนิปาตนตฺถํ หตฺถํ เตเมตฺวา สีสํ ปุญฺฉิตพฺพํฯ อุณฺหาภิตตฺตรชสิรานมฺปิ อลฺลหตฺเถน ปุญฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ

[247] น ภิกฺขเว อาทาเส วา อุทกปตฺเต วาติ เอตฺถ กํสปตฺตาทีนิปิ เยสุ มุขนิมิตฺตํ ปญฺญายติ, สพฺพานิ อาทาสสงฺขเมว คจฺฉนฺติฯ กญฺชิยาทีนิปิ จ อุทกปตฺตสงฺขเมวฯ ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ โอโลเกนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ อาพาธปจฺจยาติ ‘‘สญฺฉวิ นุ โข เม วโณ, อุทาหุ น ตาวา’’ติ ชานนตฺถํ; ‘‘ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ โน’’ติ เอวํ อายุสงฺขารํ โอโลกนตฺถมฺปิ วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ

มุขํ อาลิมฺปนฺตีติ วิปฺปสนฺนฉวิราคกเรหิ มุขาเลปเนหิ อาลิมฺปนฺติฯ อุมฺมทฺเทนฺตีติ นานาอุมฺมทฺทเนหิ อุมฺมทฺเทนฺติฯ จุณฺเณนฺตีติ มุขจุณฺณเกน มกฺเขนฺติฯ มโนสิลิกาย มุขํ ลญฺเฉนฺตีติ มโนสิลาย ติลกาทีนิ ลญฺฉนานิ กโรนฺติ, ตานิ หริตาลาทีหิปิ น วฏฺฏนฺติเยวฯ องฺคราคาทโย ปากฏาเยวฯ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํฯ

[248] น ภิกฺขเว นจฺจํ วาติอาทีสุ ยํกิญฺจิ นจฺจํ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ สยมฺปิ นจฺจนฺตสฺส วา นจฺจาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมวฯ คีตมฺปิ ยํกิญฺจิ นฏคีตํ วา สาธุคีตํ วา อนฺตมโส ทนฺตคีตมฺปิ ‘‘ยํ คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชนฺตา กโรนฺติ, เอตมฺปิ น วฏฺฏติฯ สยํ คายนฺตสฺสาปิ คายาเปนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวฯ

วาทิตมฺปิ ยํกิญฺจิ น วฏฺฏติฯ ยํ ปน นิฏฺฐุภนฺโต วา สาสงฺเก วา ฐิโต อจฺฉริกํ วา โผเฏติ , ปาณิํ วา ปหรติ, ตตฺถ อนาปตฺติฯ สพฺพํ อนฺตราราเม ฐิตสฺส ปสฺสโต อนาปตฺติฯ ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส อาปตฺติเยวฯ อาสนสาลาย นิสินฺโน ปสฺสติ, อนาปตฺติฯ ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา คจฺฉโต อาปตฺติฯ วีถิยํ ฐตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสโตปิ อาปตฺติเยวฯ

[249] สรกุตฺตินฺติ สรกิริยํฯ ภงฺโค โหตีติ อลทฺธํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ; ลทฺธํ สมาปชฺชิตุํฯ ปจฺฉิมา ชนตาติ อมฺหากํ อาจริยาปิ อุปชฺฌายาปิ เอวํ คายิํสูติ ปจฺฉิโม ชโน ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชติ; ตเถว คายติฯ น ภิกฺขเว อายตเกนาติ เอตฺถ อายตโก นาม ตํ ตํ วตฺตํ ภินฺทิตฺวา อกฺขรานิ วินาเสตฺวา ปวตฺโตฯ ธมฺเม ปน สุตฺตนฺตวตฺตํ นาม อตฺถิ, ชาตกวตฺตํ นาม อตฺถิ, คาถาวตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ วินาเสตฺวา อติทีฆํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ จตุรสฺเสน วตฺเตน ปริมณฺฑลานิ ปทพฺยญฺชนานิ ทสฺเสตพฺพานิฯ สรภญฺญนฺติ สเรน ภณนํฯ สรภญฺเญ กิร ตรงฺควตฺตโธตกวตฺตคลิตวตฺตาทีนิ ทฺวตฺติํส วตฺตานิ อตฺถิฯ เตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ กาตุํ ลภติฯ สพฺเพสํ ปทพฺยญฺชนํ อวินาเสตฺวา วิการํ อกตฺวา สมณสารุปฺเปน จตุรสฺเสน นเยน ปวตฺตนํเยว ลกฺขณํฯ

พาหิรโลมิํ อุณฺณินฺติ อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา อุณฺณปาวารํ ปารุปนฺติ; ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏติฯ สมณกปฺปกถา ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนายํ วุตฺตาฯ

[251] น ภิกฺขเว อตฺตโน องฺคชาตนฺติ องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺเสว ถุลฺลจฺจยํฯ อญฺญํ ปน กณฺณนาสาองฺคุลิอาทิํ ยํกิญฺจิ ฉินฺทนฺตสฺส ตาทิสํ วา ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ อหิกีฏทฏฺฐาทีสุ ปน อญฺญอาพาธปจฺจยา วา โลหิตํ วา โมเจนฺตสฺส ฉินฺทนฺตสฺส วา อนาปตฺติฯ

[252] จนฺทนคณฺฐิ อุปฺปนฺนา โหตีติ จนฺทนฆฏิกา อุปฺปนฺนา โหติฯ โส กิร อุทฺธญฺจ อโธ จ ชาลานิ ปริกฺขิปาเปตฺวา คงฺคาย นทิยา กีฬติ, ตสฺส นทีโสเตน วุยฺหมานา จนฺทนคณฺฐิ อาคนฺตฺวา ชาเล ลคฺคา, ตมสฺส ปุริสา อาหริตฺวา อทํสุ; เอวํ สา อุปฺปนฺนา โหติฯ

อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ เอตฺถ วิกุพฺพนิทฺธิปาฏิหาริยํ ปฏิกฺขิตฺตํ, อธิฏฺฐานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

น ภิกฺขเว โสวณฺณมโย ปตฺโตติอาทีสุ สเจปิ คิหี ภตฺตคฺเค สุวณฺณตฏฺฏิกาทีสุ พฺยญฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ผลิกมยกาจมยกํสมยานิ ปน ตฏฺฏิกาทีนิ ภาชนานิ ปุคฺคลิกปริโภเคเนว น วฏฺฏนฺติ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติฯ ‘‘ตมฺพโลหมโยปิ ปตฺโตว น วฏฺฏติ, ถาลกํ ปน วฏฺฏตี’’ติ อิทํ สพฺพํ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ มณิมโยติ เอตฺถ ปน อินฺทนีลาทิมณิมโย วุตฺโตฯ กํสมโยติ เอตฺถ วฏฺฏโลหมโยปิ สงฺคหิโตฯ

[253] ลิขิตุนฺติ ตนุกรณตฺถาเยตํ วุตฺตํฯ ปกติมณฺฑลนฺติ มกรทนฺตจฺฉินฺนกมณฺฑลเมวฯ

[254] อาวฏฺฏิตฺวาติ อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวาฯ ปตฺตาธารกนฺติ เอตฺถ ‘‘ทนฺตวลฺลิเวตฺตาทีหิ กเต ภูมิอาธารเก ตโย, ทารุอาธารเก ทฺเว ปตฺเต อุปรูปริ ฐเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘‘ภูมิอาธารเก ติณฺณํ ปตฺตานํ อโนกาโส, ทฺเว ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสุปิ สุสชฺชิเตสุ เอเสว นโยฯ ภมโกฏิสทิโส ปน ทารุอาธารโก ตีหิ ทณฺฑเกหิ พทฺโธ ทณฺฑกาธาโร จ เอกสฺสปิ ปตฺตสฺส อโนกาโส, ตตฺถ ฐเปตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา เอว นิสีทิตพฺพํฯ ภูมิยํ ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา เอกเมว ฐเปตพฺพ’’นฺติฯ

มิฑฺฒนฺเตติ อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนํ อนฺเตฯ สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺฐาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ปริภณฺฑนฺเตติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิกาย อนฺเตฯ มิฑฺฒิยํ วุตฺตนเยเนเวตฺถาปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

โจฬกนฺติ ยํ ปตฺถริตฺวา ปตฺโต ฐปียติ; ตสฺมิํ ปน อสติ กฏสารเก วา ตฏฺฏิกาย วา มตฺติกาปริภณฺฑกตาย ภูมิยา วา ยตฺถ น ทุสฺสติ, ตถารูปาย วาลิกาย วา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ปํสุรชาทีสุ ปน ขรภูมิยํ วา ฐเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

ปตฺตมาฬกํ อิฏฺฐกาหิ วา ทารูหิ วา กาตุํ วฏฺฏติ ฯ ปตฺตกุณฺโฑลิกาติ มหามุขกุณฺฑสณฺฐานา ภณฺฑกุกฺขลิกา วุจฺจติฯ โย ลคฺเคยฺยาติ ยตฺถ กตฺถจิ ลคฺเคนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ จีวรวํเสปิ พนฺธิตฺวา ฐเปตุํ น วฏฺฏติฯ ภณฺฑกฏฺฐปนตฺถเมว วา กตํ โหตุ นิสีทนสยนตฺถํ วา ยตฺถ กตฺถจิ มญฺเจ วา ปีเฐ วา ฐเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อญฺเญน ปน ภณฺฑเกน สทฺธิํ พนฺธิตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ อฏนิยํ พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุํ วา วฏฺฏติ, พนฺธิตฺวาปิ อุปริ ฐเปตุํ น วฏฺฏติเยวฯ สเจ ปน มญฺโจ วา ปีฐํ วา อุกฺขิปิตฺวา จีวรวํสาทีสุ อฏฺฏกฉนฺเนน ฐปิตํ โหติ, ตตฺถ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ อํสวทฺธนเกน อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา องฺเก ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ฉตฺเต ภตฺตปูโรปิ อํสกูเฏ ลคฺคิตปตฺโตปิ ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, ภณฺฑเกน ปน สทฺธิํ พนฺธิตฺวา วา อฏฺฏกํ กตฺวา วา ฐปิเต โย โกจิ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ

[255] ปตฺตหตฺเถนาติ เอตฺถ น เกวลํ ยสฺส ปตฺโต หตฺเถ, โส เอว ปตฺตหตฺโถ, น เกวลญฺจ กวาฏเมว ปณาเมตุํ น ลภติ; อปิจ โข ปน หตฺเถ วา ปิฏฺฐิปาเท วา ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปตฺตสฺมิํ สติ หตฺเถน วา ปาเทน วา สีเสน วา เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ วา ปณาเมตุํ ฆฏิกํ วา อุกฺขิปิตุํ สูจิํ วา กุญฺจิกาย อปาปุริตุํ น ลภติฯ อํสกูเฏ ปน ปตฺตํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ อวาปุริตุํ ลภติฯ

ตุมฺพกฏาหนฺติ ลาพุกฏาหํ วุจฺจติ, ตํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติฯ ลภิตฺวา ปน ตาวกาลิกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ฆฏิกฏาเหปิ เอเสว นโยฯ ฆฏิกฏาหนฺติ ฆฏิกปาลํฯ อภุํ เมติ อุตฺราสวจนเมตํฯ สพฺพปํสุกูลิเกนาติ เอตฺถ จีวรญฺจ มญฺจปีฐญฺจ ปํสุกูลํ วฏฺฏติ, อชฺโฌหรณียํ ปน ทินฺนกเมว คเหตพฺพํฯ

จลกานีติ จพฺเพตฺวา อปวิทฺธามิสานิฯ อฏฺฐิกานีติ มจฺฉมํสอฏฺฐิกานิฯ อุจฺฉิฏฺโฐทกนฺติ มุขวิกฺขาลโนทกํฯ เอเตสุ ยํกิญฺจิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ น ลภติฯ หตฺถโธตปาทโธตอุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุํ น วฏฺฏติฯ

อนุจฺฉิฏฺฐํ สุทฺธปตฺตํ อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน คณฺหิตุํ น วฏฺฏติ, วามหตฺเถน ปเนตฺถ อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา เอกํ อุทกคณฺฑุสํ คเหตฺวา อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ เอตฺตาวตาปิ หิ โส อุจฺฉิฏฺฐปตฺโต โหติ, หตฺถํ ปน พหิ อุทเกน วิกฺขาเลตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ ตตฺถ อฏฺฐิํ วา จลกํ วา ฉฑฺเฑตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต ฐเปตุํ น ลภติฯ ยํ ปน ปฏิขาทิตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต ฐเปตุํ ลภติฯ อฏฺฐิกกณฺฏกาทีนิ ตตฺเถว กตฺวา หตฺเถน ลุญฺจิตฺวา ขาทิตุํ วฏฺฏติฯ มุขโต นีหฏํ ปน ยํกิญฺจิ ปุน ขาทิตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต ฐเปตุํ น ลภติฯ สิงฺคิเวรนาฬิเกรขณฺฑานิ ฑํสิตฺวา ปุน ฐเปตุํ ลภติฯ

[256] นมตกนฺติ สตฺถกเวฐนกํ ปิโลติกขณฺฑํฯ ทณฺฑสตฺถกนฺติ ปิปฺผลกํ วา อญฺญมฺปิ วา ยํกิญฺจิ ทณฺฑํ โยเชตฺวา กตสตฺถกํฯ

กณฺณกิตา โหนฺตีติ มลคฺคหิตา โหนฺติฯ กิณฺเณน ปูเรตุนฺติ กิณฺณจุณฺเณน ปูเรตุํฯ สตฺตุยาติ หลิทฺทิมิสฺสเกน ปิฏฺฐจุณฺเณนฯ สริตกนฺติ ปาสาณจุณฺณํ วุจฺจติ; เตน ปูเรตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ มธุสิตฺถเกน สาเรตุนฺติ มธุสิตฺถเกน มกฺเขตุํฯ สริตกํ ปริภิชฺชตีติ ตํ มกฺขิตมธุสิตฺถกํ ภิชฺชติฯ สริตสิปาฏิกนฺติ มธุสิตฺถกปิโลติกํ; สตฺถโกสกสิปาฏิยา ปน สริตสิปาฏิกาย อนุโลมาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ กถินนฺติ นิสฺเสณิมฺปิ ตตฺถ อตฺถริตพฺพกฏสารกกิลญฺชานํ อญฺญตรมฺปิฯ กถินรชฺชุนฺติ ยาย ทุปฏฺฏจีวรํ สิพฺพนฺตา กถิเน จีวรมฺปิ พนฺธนฺติฯ กถินํ นปฺปโหตีติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กตํ กถินํ; ตตฺถ รสฺสสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ ปตฺถริยมานํ นปฺปโหติ, อนฺโตเยว โหติ; ทณฺฑเก น ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ ทณฺฑกถินนฺติ ตสฺส มชฺเฌ อิตรสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน อญฺญํ นิสฺเสณิํ พนฺธิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ

พิทลกนฺติ ทณฺฑกถินปฺปมาเณน กฏสารกสฺส ปริยนฺเต ปฏิสํหริตฺวา ทุคุณกรณํฯ สลากนฺติ ทุปฏฺฏจีวรสฺส อนฺตเร ปเวสนสลากํฯ วินนฺธนรชฺชุนฺติ มหานิสฺเสณิยา สทฺธิํ ขุทฺทกํ นิสฺเสณิํ วินนฺธิตุํ รชฺชุํฯ วินนฺธนสุตฺตนฺติ ขุทฺทกนิสฺเสณิยา จีวรํ วินนฺธิตุํ สุตฺตกํฯ วินนฺธิตฺวา จีวรํ สิพฺเพตุนฺติ เตน สุตฺตเกน ตตฺถ จีวรํ วินนฺธิตฺวา สิพฺพิตุํฯ วิสมา โหนฺตีติ กาจิ ขุทฺทกา โหนฺติ, กาจิ มหนฺตาฯ กฬิมฺภกนฺติ ปมาณสญฺญากรณํ ยํกิญฺจิ ตาลปณฺณาทิํฯ

โมฆสุตฺตกนฺติ วฑฺฒกีนํ ทารูสุ กาฬสุตฺเตน วิย หลิทฺทิสุตฺเตน สญฺญากรณํ ฯ องฺคุลิยา ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ สูจิมุขํ องฺคุลิยา ปฏิจฺฉนฺติฯ ปฏิคฺคหนฺติ องฺคุลิโกสกํฯ

[257] อาเวสนวิตฺถกํ นาม ยํกิญฺจิ ปาติจงฺโกฏกาทิฯ อุจฺจวตฺถุกนฺติ ปํสุํ อากิริตฺวา อุจฺจวตฺถุกํ กาตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ โอคุมฺเผตฺวา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ กาตุนฺติ ฉทนํ โอธุนิตฺวา ฆนทณฺฑกํ กตฺวา อนฺโต เจว พหิ จ มตฺติกาย ลิมฺปิตุนฺติ อตฺโถฯ โคฆํสิกายาติ เวฬุํ วา รุกฺขทณฺฑํ วา อนฺโตกตฺวา เตน สทฺธิํ สงฺฆริตุนฺติ อตฺโถฯ พนฺธนรชฺชุนฺติ ตถา สงฺฆริตสฺส พนฺธนรชฺชุํฯ

[258] กฏจฺฉุปริสฺสาวนํ นาม ตีสุ ทณฺฑเกสุ วินนฺธิตฺวา กตํฯ

[259] โย น ทเทยฺยาติ อปริสฺสาวนกสฺเสว โย น ททาติ, ตสฺส อาปตฺติฯ โย ปน อตฺตโน หตฺเถ ปริสฺสาวเน วิชฺชมาเนปิ ยาจติ, ตสฺส น อกามา ทาตพฺพํฯ ทณฺฑปริสฺสาวนนฺติ รชกานํ ขารปริสฺสาวนํ วิย จตูสุ ปาเทสุ พทฺธนิสฺเสณิกาย สาฏกํ พนฺธิตฺวา มชฺเฌทณฺฑเก อุทกํ อาสิญฺจิตพฺพํ, ตํ อุโภปิ โกฏฺฐาเส ปูเรตฺวา ปริสฺสวติฯ โอตฺถรกํ นาม ยํ อุทเก โอตฺถริตฺวา ฆฏเกน อุทกํ คณฺหนฺติ, ตญฺหิ จตูสุ ทณฺฑเกสุ วตฺถํ พนฺธิตฺวา อุทเก จตฺตาโร ขาณุเก นิขณิตฺวา เตสุ พนฺธิตฺวา สพฺพปริยนฺเต อุทกโต โมเจตฺวา มชฺเฌ โอตฺถริตฺวา ฆเฏน อุทกํ คณฺหนฺติฯ มกสกุฏิกาติ จีวรกุฏิกา วุจฺจติฯ

[260] อภิสนฺนกายาติ เสมฺหาทิโทสุสฺสนฺนกายาฯ อคฺคฬวฏฺฏิ นาม ทฺวารพาหาย สมปฺปมาโณเยว อคฺคฬตฺถมฺโภ วุจฺจติ, ยตฺถ ตีณิ จตฺตาริ ฉิทฺทานิ กตฺวา สูจิโย เทนฺติฯ กปิสีสกํ นาม ทฺวารพาหํ วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ปเวสิโต อคฺคฬปาสโก วุจฺจติฯ สูจิกาติ ตตฺถ มชฺเฌ ฉิทฺทํ กตฺวา ปเวสิตาฯ ฆฏิกาติ อุปริ โยชิตาฯ มณฺฑลิกํ กาตุนฺติ นีจวตฺถุกํ จินิตุํฯ ธูมเนตฺตนฺติ ธูมนิกฺขมนฉิทฺทํฯ วาเสตุนฺติ คนฺเธน วาเสตุํฯ อุทกฏฺฐานนฺติ อุทกตฺถปนฏฺฐานํฯ ตตฺถ ฆเฏน อุทกํ ฐเปตฺวา สราวเกน วฬญฺเชตพฺพํฯ โกฏฺฐโกติ ทฺวารโกฏฺฐโกฯ

[261] ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโยติ เอตฺถ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิ จ อุทกปฏิจฺฉาทิ จ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺเสว วฏฺฏติ, เสเสสุ อภิวาทนาทีสุ น วฏฺฏติฯ วตฺถปฏิจฺฉาทิ สพฺพกมฺเมสุ วฏฺฏติฯ อุทกํ น โหตีติ นฺหาโนทกํ น โหติฯ

[262] ตุลนฺติ ปณฺณิกานํ วิย อุทกอุพฺพาหนกตุลํฯ กรกฏโก วุจฺจติ โคเณ วา โยเชตฺวา หตฺเถหิ วา คเหตฺวา ทีฆวรตฺตาทีหิ อากฑฺฒนยนฺตํฯ จกฺกวฏฺฏกนฺติ อรหฏฆฏิยนฺตํฯ จมฺมขณฺฑํ นาม ตุลาย วา กรกฏเก วา โยเชตพฺพกํ จมฺมภาชนํฯ ปากฏา โหตีติ อปริกฺขิตฺตา โหติฯ อุทกปุญฺฉนีติ ทณฺฑมยาปิ วิสาณมยาปิ ทารุมยาปิ วฏฺฏติ, ตสฺสา อสติ โจฬเกนาปิ อุทกํ ปจฺจุทฺธริตุํ วฏฺฏติฯ

[263] อุทกมาติกนฺติ อุทกสฺส อาคมนมาติกํฯ นิลฺเลขชนฺตาฆรํ นาม อาวิทฺธปกฺขปาสกํ วุจฺจติ, โคปานสีนํ อุปริ มณฺฑเล ปกฺขปาสเก ฐเปตฺวา กตกูฏจฺฉทนสฺเสตํ นามํฯ จาตุมาสํ นิสีทเนนาติ นิสีทเนน จตฺตาโร มาเส น วิปฺปวสิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[264] ปุปฺผาภิกิณฺเณสูติ ปุปฺเผหิ สนฺถเตสุฯ นมตกํ นาม เอฬกโลเมหิ กตํ อวายิมํ จมฺมขณฺฑปริหาเรน ปริภุญฺชิตพฺพํฯ อาสิตฺตกูปธานํ นาม ตมฺพโลเหน วา รชเตน วา กตาย เปฬาย เอตํ อธิวจนํ, ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปน ทารุมยาปิ น วฏฺฏติฯ มโฬริกาติ ทณฺฑธารโก วุจฺจติฯ ยฏฺฐิอาธารกปณฺณาธารกปจฺฉิกปิฏฺฐานิปิ เอตฺเถว ปวิฏฺฐานิฯ อาธารกสงฺเขปคมนโต หิ ปฏฺฐาย ฉิทฺทํ วิทฺธมฺปิ อวิทฺธมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ เอกภาชเนติ เอตฺถ สเจ เอโก ภิกฺขุ ภาชนโต ผลํ วา ปูวํ วา คเหตฺวา คจฺฉติ, ตสฺมิํ อปคเต อิตรสฺส เสสกํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ อิตรสฺสาปิ ตสฺมิํ ขีเณ ปุน คเหตุํ วฏฺฏติฯ

[265] อฏฺฐหงฺเคหีติ เอตฺถ เอเกเกนปิ องฺเคน สมนฺนาคตสฺส อนฺโตสีมาย วา นิสฺสีมํ คนฺตฺวา นทีอาทีสุ วา นิกฺกุชฺชิตุํ วฏฺฏติเยวฯ

เอวํ นิกฺกุชฺชิเต ปน ปตฺเต ตสฺส เคเห โกจิ เทยฺยธมฺโม น คเหตพฺโพ – ‘‘อสุกสฺส เคเห ภิกฺขํ มา คณฺหิตฺถา’’ติ อญฺเญสุ วิหาเรสุปิ เปเสตพฺพํฯ อุกฺกุชฺชนกาเล ปน ยาวตติยํ ยาจาเปตฺวา หตฺถปาสํ วิชหาเปตฺวา ญตฺติทุติยกมฺเมน อุกฺกุชฺชิตพฺโพฯ

[268] ปุรกฺขตฺวาติ อคฺคโต กตฺวาฯ สํหรนฺตูติ สํหริยนฺตุฯ เจลปฏิกนฺติ เจลสนฺถรํฯ โส กิร ‘‘สเจ อหํ ปุตฺตํ ลจฺฉามิ, อกฺกมิสฺสติ เม ภควา เจลปฏิก’’นฺติ อิมินา อชฺฌาสเยน สนฺถริ, อภพฺโพ เจส ปุตฺตลาภาย; ตสฺมา ภควา น อกฺกมิฯ ยทิ อกฺกเมยฺย, ปจฺฉา ปุตฺตํ อลภนฺโต ‘‘นายํ สพฺพญฺญู’’ติ ทิฏฺฐิํ คณฺเหยฺยฯ อิทํ ตาว ภควโต อนกฺกมเน การณํฯ ยสฺมา ปน ภิกฺขูปิ เย อชานนฺตา อกฺกเมยฺยุํ, เต คิหีนํ ปริภูตา ภเวยฺยุํ; ตสฺมา ภิกฺขู ปริภวโต โมเจตุํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิฯ อิทํ สิกฺขาปทปญฺญาปเน การณํฯ

มงฺคลตฺถาย ยาจิยมาเนนาติ อปคตคพฺภา วา โหตุ ครุคพฺภา วา, เอวรูเปสุ ฐาเนสุ มงฺคลตฺถาย ยาจิยมาเนน อกฺกมิตุํ วฏฺฏติฯ โธตปาทกํ นาม ปาทโธวนฏฺฐาเน โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมนตฺถาย ปจฺจตฺถรณํ อตฺถตํ โหติ, ตํ อกฺกมิตุํ วฏฺฏติฯ

[269] กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการํ ปาทฆํสนตฺถํ กณฺฏเก อุฏฺฐาเปตฺวา กตํฯ ตํ วฏฺฏํ วา โหตุ จตุรสฺสาทิเภทํ วา, พาหุลิกานุโยคตฺตา ปฏิกฺขิตฺตเมว, เนว ปฏิคฺคเหตุํ น ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ สกฺขราติ ปาสาโณ วุจฺจติ; ปาสาณเผณโกปิ วฏฺฏติฯ วิธูปนนฺติ วีชนี วุจฺจติ ฯ ตาลวณฺฏํ ปน ตาลปณฺเณหิ วา กตํ โหตุ เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิญฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา สพฺพํ วฏฺฏติฯ มกสพีชนี ทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกาปิ วฏฺฏติ, วากมยพีชนิยา เกตกปาโรหกุนฺตาลปณฺณาทิมยาปิ สงฺคหิตาฯ

[270] คิลานสฺส ฉตฺตนฺติ เอตฺถ ยสฺส กายฑาโห วา ปิตฺตโกโป วา โหติ, จกฺขุ วา ทุพฺพลํ, อญฺโญ วา โกจิ อาพาโธ วินา ฉตฺเตน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คาเม วา อรญฺเญ วา ฉตฺตํ วฏฺฏติฯ วสฺเส ปน จีวรคุตฺตตฺถํ วาฬมิคโจรภเยสุ จ อตฺตคุตฺตตฺถมฺปิ วฏฺฏติฯ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ ปน สพฺพตฺเถว วฏฺฏติฯ

อสิสฺสาติ อสิ อสฺสฯ วิชฺโชตลตีติ วิชฺโชตติฯ ทณฺฑสมฺมุตินฺติ เอตฺถ ปมาณยุตฺโต จตุหตฺโถเยว ทณฺโฑ สมฺมนฺนิตฺวา ทาตพฺโพฯ ตโต อูนาติริตฺโต วินาปิ สมฺมุติยา สพฺเพสํ วฏฺฏติฯ สิกฺกา ปน อคิลานสฺส น วฏฺฏติ, คิลานสฺสาปิ สมฺมนฺนิตฺวาว ทาตพฺพาฯ

[273] โรมนฺถกสฺสาติ เอตฺถ ฐเปตฺวา โรมนฺถกํ เสสานํ อาคตํ อุคฺคารํ มุเข สนฺธาเรตฺวา คิลนฺตานํ อาปตฺติฯ สเจ ปน อสนฺธาริตเมว ปรคลํ คจฺฉติ, วฏฺฏติฯ

ยํ ทิยฺยมานนฺติ ยํ ทายเกหิ ทิยฺยมานํ ปฏิคฺคหิตภาชนโต พหิ ปติตํ, ตํ ภิกฺขุนา สามํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ อิทํ โภชนวคฺเค วณฺณิตเมวฯ

[274] กุปฺปํ กริสฺสามีติ สทฺทํ กริสฺสามิฯ นขาทีหิ นขจฺเฉทเน อาปตฺติ นตฺถิ, อนุรกฺขณตฺถํ ปน นขจฺเฉทนํ อนุญฺญาตํฯ วีสติมฏฺฐนฺติ วีสติปิ นเข ลิขิตมฏฺเฐ การาเปนฺติฯ มลมตฺตนฺติ นขโต มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ

[275] ขุรสิปาฏิกนฺติ ขุรโกสกํ ฯ มสฺสุํ กปฺปาเปนฺตีติ กตฺตริยา มสฺสุํ เฉทาเปนฺติฯ มสฺสุํ วฑฺฒาเปนฺตีติ มสฺสุํ ทีฆํ กาเรนฺติฯ โคโลมิกนฺติ หนุกมฺหิ ทีฆํ กตฺวา ฐปิตํ เอฬกมสฺสุ วุจฺจติฯ จตุรสฺสกนฺติ จตุโกณํฯ ปริมุขนฺติ อุเร โลมสํหรณํฯ อฑฺฒทุกนฺติ อุทเร โลมราชิฏฺฐปนํฯ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ มสฺสุกปฺปาปนาทีสุ สพฺพตฺถ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อาพาธปฺปจฺจยา สมฺพาเธ โลมนฺติ คณฺฑวณรุธิอาทิอาพาธปฺปจฺจยาฯ กตฺตริกายาติ คณฺฑวณรุธิสีสโรคาพาธปฺปจฺจยาฯ สกฺขราทีหิ นาสิกาโลมคฺคาหาปเน อาปตฺติ นตฺถิฯ อนุรกฺขณตฺถํ ปน สณฺฑาโส อนุญฺญาโตฯ น ภิกฺขเว ปลิตํ คาหาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ยํ ภมุกาย วา นลาเฏ วา ทาฐิกาย วา อุคฺคนฺตฺวา พีภจฺฉํ ฐิตํ, ตาทิสํ โลมํ ปลิตํ วา อปลิตํ วา คาหาเปตุํ วฏฺฏติฯ

[277] กํสปตฺถริกาติ กํสภณฺฑวาณิชาฯ พนฺธนมตฺตนฺติ วาสิกตฺตรยฏฺฐิอาทีนํ พนฺธนมตฺตํฯ

[278] น ภิกฺขเว อกายพนฺธเนนาติ เอตฺถ อพนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺเตน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพํฯ อาสนสาลาย พนฺธิสฺสามีติ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํฯ กลาพุกํ นาม พหุรชฺชุกํฯ เทฑฺฑุภกํ นาม อุทกสปฺปสีสสทิสํฯ มุรชํ นาม มุรชวฏฺฏิสณฺฐานํ เวเฐตฺวา กตํฯ มทฺทวีณํ นาม ปามงฺคสณฺฐานํฯ อีทิสญฺหิ เอกมฺปิ น วฏฺฏติ, ปเคว พหูนิฯ ปฏฺฏิกํ สูกรนฺตกนฺติ เอตฺถ ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกวายิมา วา ปฏฺฏิกา วฏฺฏติ, เสสา กุญฺชรจฺฉิกาทิเภทา น วฏฺฏนฺติฯ สูกรนฺตกํ นาม กุญฺชิกาโกสกสณฺฐานํ โหติฯ เอกรชฺชุกํ ปน มุทฺทิกกายพนฺธนญฺจ สูกรนฺตกํ อนุโลเมติฯ อนุชานามิ ภิกฺขเว มุรชํ มทฺทวีณนฺติ อิทํ ทสาสุเยว อนุญฺญาตํ ฯ ปามงฺคทสา เจตฺถ จตุนฺนํ อุปริ น วฏฺฏติฯ โสภณํ นาม เวเฐตฺวา มุขวฏฺฏิสิพฺพนํฯ คุณกํ นาม มุทิงฺคสณฺฐาเนน สิพฺพนํ; เอวํ สิพฺพิตา หิ อนฺตา ถิรา โหนฺติฯ ปวนนฺโตติ ปาสนฺโต วุจฺจติฯ

[280] หตฺถิโสณฺฑกํ นาม นาภิมูลโต หตฺถิโสณฺฑสณฺฐานํ โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ โจฬิกอิตฺถีนํ นิวาสนํ วิยฯ มจฺฉวาฬกํ นาม เอกโต ทสนฺตํ เอกโต ปาสนฺตํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํฯ จตุกณฺณกํ นาม อุปริ ทฺเว, เหฏฺฐโต ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร กณฺเณ ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํฯ ตาลวณฺฏกํ นาม ตาลวณฺฏากาเรน สาฏกํ โอลมฺเพตฺวา นิวาสนํฯ สตวลิกํ นาม ทีฆสาฏกํ อเนกกฺขตฺตุํ โอภญฺชิตฺวา โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน นิวตฺถํ, วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา นิรนฺตรํ วลิโย ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํฯ สเจ ปน ชาณุโต ปฏฺฐาย เอกา วา ทฺเว วา วลิโย ปญฺญายนฺติ, วฏฺฏติฯ

สํเวลฺลิยํ นิวาเสนฺตีติ มลฺลกมฺมการาทโย วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวาเสนฺติ; เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสปิ น วฏฺฏติฯ ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺติ, อนฺโต วา เอกํ กาสาวํ ตถา นิวาเสตฺวา พหิ อปรํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติฯ คิลาโน ปน อนฺโต กาสาวสฺส โอวฏฺฏิกํ ทสฺเสตฺวา อปรํ อุปริ นิวาเสตุํ ลภติฯ

อคิลาเนน ทฺเว นิวาเสนฺเตน สคุณํ กตฺวา นิวาเสตพฺพานิฯ อิติ ยญฺจ อิธ ปฏิกฺขิตฺตํ, ยญฺจ เสขิยวณฺณนายํ; ตํ สพฺพํ วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพํฯ ยํกิญฺจิ วิการํ กโรนฺโต ทุกฺกฏา น มุจฺจติฯ น ภิกฺขเว คิหิปารุตํ ปารุปิตพฺพนฺติ เอวํ ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตํ อปารุปิตฺวา, อุโภ กณฺเณ สมํ กตฺวา ปารุปนํ ปริมณฺฑลปารุปนํ นาม, ตํ ปารุปิตพฺพํฯ

ตตฺถ ยํกิญฺจิ เสตปฏปารุตํ ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตํ โสณฺฑปารุตํ อนฺเตปุริกปารุตํ มหาเชฏฺฐกปารุตํ กุฏิปเวสกปารุตํ พฺราหฺมณปารุตํ ปาฬิการกปารุตนฺติ เอวมาทิ ปริมณฺฑลลกฺขณโต อญฺญถา ปารุตํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นามฯ ตสฺมา ยถา เสตปฏา อฑฺฒปาลกนิคณฺฐา ปารุปนฺติ, ยถา จ เอกจฺเจ ปริพฺพาชกา อุรํ วิวริตฺวา ทฺวีสุ อํสกูเฏสุ ปาวุรณํ ฐเปนฺติ, ยถา จ เอกสาฏกา มนุสฺสา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกนนฺเตน ปิฏฺฐิํ ปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ อุโภสุ อํสกูเฏสุ ฐเปนฺติ, ยถา จ สุราโสณฺฑาทโย สาฏเกน คีวํ ปริกฺขิปนฺตา อุโภ อนฺเต อุทเร วา โอลมฺเพนฺติ; ปิฏฺฐิยํ วา ขิปนฺติ, ยถา จ อนฺเตปุริกาโย อกฺขิตารกมตฺตํ ทสฺเสตฺวา โอคุณฺฐิกํ ปารุปนฺติ, ยถา จ มหาเชฏฺฐา ทีฆสาฏกํ นิวาเสตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สกลสรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ กสฺสกา เขตฺตกุฏิํ ปวิสนฺตา สาฏกํ ปลิเวเฐตฺวา อุปกจฺฉเก ปกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ พฺราหฺมณา อุภินฺนํ อุปกจฺฉกานํ อนฺตเรน สาฏกํ ปเวเสตฺวา อํสกูเฏสุ ปกฺขิปนฺติ, ยถา จ ปาฬิการโก ภิกฺขุ เอกํสปารุปเนน ปารุตํ วามพาหุํ วิวริตฺวา จีวรํ อํสกูฏํ อาโรเปติ; เอวํ อปารุปิตฺวา สพฺเพปิ เอเต อญฺเญ จ เอวรูเป ปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํฯ ตถา อปารุปิตฺวา อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํกิญฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

[281] มุณฺฑวฏฺฏีติ ยถา รญฺโญ กุหิญฺจิ คจฺฉโต ปริกฺขารภณฺฑวหนมนุสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อนฺตรากาชนฺติ มชฺเฌ ลคฺเคตฺวา ทฺวีหิ วหิตพฺพภารํฯ

[282] อจกฺขุสฺสนฺติ จกฺขูนํ หิตํ น โหติ; ปริหานิํ ชเนติฯ นจฺฉาเทตีติ น รุจฺจติฯ อฏฺฐงฺคุลปรมนฺติ มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปรมํฯ อติมฏาหกนฺติ อติขุทฺทกํฯ

[283] ทายํ อาลิมฺเปนฺตีติ ติณวนาทีสุ อคฺคิํ เทนฺติฯ ปฏคฺคินฺติ ปฏิอคฺคิํฯ ปริตฺตนฺติ อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขณเนน วา ปริตฺตาณํฯ เอตฺถ ปน อนุปสมฺปนฺเน สติ สยํ อคฺคิํ ทาตุํ น ลภติ, อสติ อคฺคิมฺปิ ทาตุํ ลภติ, ภูมิํ ตจฺเฉตฺวา ติณานิปิ หริตุํ, ปริขมฺปิ ขณิตุํ, อลฺลสาขํ ภญฺชิตฺวาปิ อคฺคิํ นิพฺพาเปตุํ ลภติ, เสนาสนํ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ตถา นิพฺพาเปตุํ ลภติเยวฯ อุทเกน ปน กปฺปิเยเนว ลภติ, น อิตเรนฯ

[284] สติ กรณีเยติ สุกฺขกฏฺฐาทิคฺคหณกิจฺเจ สติฯ โปริสิยนฺติ ปุริสปฺปมาณํฯ อาปทาสูติ วาฬมิคาทโย วา ทิสฺวา มคฺคมูฬฺโห วา ทิสา โอโลเกตุกาโม หุตฺวา ทวฑาหํ วา อุทโกฆํ วา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เอวรูปาสุ อาปทาสุ อติอุจฺจมฺปิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ วฏฺฏติฯ

[285] กลฺยาณวากฺกรณาติ มธุรสทฺทาฯ ฉนฺทโส อาโรเปมาติ เวทํ วิย สกฺกตภาสาย วาจนามคฺคํ อาโรเปมฯ สกาย นิรุตฺติยาติ เอตฺถ สกา นิรุตฺติ นาม สมฺมาสมฺพุทฺเธน วุตฺตปฺปกาโร มาคธิโก โวหาโรฯ

[286] โลกายตํ นาม สพฺพํ อุจฺฉิฏฺฐํ, สพฺพํ อนุจฺฉิฏฺฐํ, เสโต กาโก, กาโฬ พโก; อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํฯ

[288] อนฺตรา อโหสีติ อนฺตริตา อโหสิ ปฏิจฺฉนฺนาฯ

[289] อาพาธปฺปจฺจยาติ ยสฺส อาพาธสฺส ลสุณํ เภสชฺชํ; ตปฺปจฺจยาติ อตฺโถฯ

[290] ปสฺสาวปาทุกนฺติ เอตฺถ ปาทุกา อิฏฺฐกาหิปิ สิลาหิปิ ทารูหิปิ กาตุํ วฏฺฏติฯ วจฺจปาทุกายปิ เอเสว นโยฯ ปริเวณนฺติ วจฺจกุฏิปริกฺเขปพฺภนฺตรํฯ

[293] ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ ทุกฺกฏวตฺถุมฺหิ ทุกฺกเฏน ปาจิตฺติยวตฺถุมฺหิ ปาจิตฺติเยน กาเรตพฺโพฯ ปหรณตฺถํ กตํ ปหรณีติ วุจฺจติ, ยสฺส กสฺสจิ อาวุธสงฺขาตสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ฐเปตฺวา อญฺญํ สพฺพํ โลหภณฺฑํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ กตกญฺจ กุมฺภการิกญฺจาติ เอตฺถ กตกํ วุตฺตเมวฯ กุมฺภการิกญฺจาติ ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยกุฏิ วุจฺจติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ขุทฺทกวตฺถุกถา นิฏฺฐิตาฯ

ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เสนาสนกฺขนฺธกํ

วิหารานุชานนกถา

[294] เสนาสนกฺขนฺธเก – อปญฺญตฺตํ โหตีติ อนนุญฺญาตํ โหติฯ วิหาโร นาม อฑฺฒโยคาทิมุตฺตโก อวเสสาวาโสฯ อฑฺฒโยโคติ สุปณฺณวงฺกเคหํฯ ปาสาโทติ ทีฆปาสาโทฯ หมฺมิยนฺติ อุปริอากาสตเล ปติฏฺฐิตกูฏาคาโร ปาสาโทเยวฯ คุหาติ อิฏฺฐกาคุหา สิลาคุหา ทารุคุหา ปํสุคุหาฯ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺสาติ อาคตสฺส จ อนาคตสฺส จ จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจารสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺสฯ

[295] อนุโมทนคาถาสุ – สีตํ อุณฺหนฺติ อุตุวิสภาควเสน วุตฺตํฯ สิสิเร จาปิ วุฏฺฐิโยติ เอตฺถ สิสิโรติ สมฺผุสิตกวาโต วุจฺจติฯ วุฏฺฐิโยติ อุชุกเมฆวุฏฺฐิโย เอวฯ เอตานิ สพฺพานิ ปฏิหนฺตีติ อิมินาว ปเทน โยเชตพฺพานิฯ

ปฏิหญฺญตีติ วิหาเรน ปฏิหญฺญติฯ เลณตฺถนฺติ นิลียนตฺถํฯ สุขตฺถนฺติ สีตาทิปริสฺสยาภาเวน สุขวิหารตฺถํฯ ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุนฺติ อิทมฺปิ ปททฺวยํ ‘‘สุขตฺถญฺจา’’ติ อิมินาว ปเทน โยเชตพฺพํฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – สุขตฺถญฺจ วิหารทานํ, กตมํ สุขตฺถํ? ฌายิตุํ วิปสฺสิตุญฺจ ยํ สุขํ, ตทตฺถํฯ อถ วา ปรปเทนปิ โยเชตพฺพํ – ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุญฺจ วิหารทานํ; อิธ ฌายิสฺสนฺติ วิปสฺสิสฺสนฺตีติ ททโต วิหารทานํ สงฺฆสฺส อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘โส จ สพฺพทโท โหติ, โย ททาติ อุปสฺสย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.42)ฯ

ยสฺมา จ อคฺคํ วณฺณิตํ , ‘‘ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส’’ติ คาถาฯ วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ เอตฺถ วิหาเร ปริยตฺติพหุสฺสุเต จ ปฏิเวธพหุสฺสุเต จ วาเสยฺยฯ เตสํ อนฺนญฺจาติ ยํ เตสํ อนุจฺฉวิกํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ วตฺถานิ จ มญฺจปีฐาทิเสนาสนานิ จ, ตํ สพฺพํ เตสุ อุชุภูเตสุ อกุฏิลจิตฺเตสุฯ ทเทยฺยาติ นิทเหยฺยฯ