ราชายตนกถา

[6] มุจลินฺทมูลาติ มหาโพธิโต ปาจีนโกเณ ฐิตมุจลินฺทรุกฺขมูลาฯ ราชายตนนฺติ ทกฺขิณทิสาภาเค ฐิตํ ราชายตนรุกฺขํ อุปสงฺกมิ ฯ เตน โข ปน สมเยนาติ กตเรน สมเยนฯ ภควโต กิร ราชายตนมูเล สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส สมาธิโต วุฏฺฐานทิวเส อรุณุคฺคมนเวลายเมว ‘‘โภชนกิจฺเจน ภวิตพฺพ’’นฺติ ญตฺวา สกฺโก เทวราชา โอสธหรีตกํ อุปเนสิฯ ภควา ตํ ปริภุญฺชิ, ปริภุตฺตมตฺตสฺเสว สรีรกิจฺจํ อโหสิฯ สกฺโก มุโขทกํ อทาสิฯ ภควา มุขํ โธวิตฺวา ตสฺมิํเยว รุกฺขมูเล นิสีทิฯ เอวํ อุคฺคเต อรุณมฺหิ นิสินฺเน ภควติฯ

เตน โข ปน สมเยน ตปุสฺสภลฺลิกา วาณิชาติ ตปุสฺโส จ ภลฺลิโก จาติ ทฺเว ภาตโร วาณิชาฯ อุกฺกลาติ อุกฺกลชนปทโตฯ ตํ เทสนฺติ ยสฺมิํ เทเส ภควา วิหรติฯ กตรสฺมิญฺจ เทเส ภควา วิหรติ? มชฺฌิมเทเสฯ ตสฺมา มชฺฌิมเทสํ คนฺตุํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนา โหนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ญาติสาโลหิตา เทวตาติ เตสํ ญาติภูตปุพฺพา เทวตาฯ เอตทโวจาติ สา กิร เนสํ สพฺพสกฏานิ อปฺปวตฺตีนิ อกาสิฯ ตโต เต กิํ อิทนฺติ มคฺคเทวตานํ พลิํ อกํสุฯ เตสํ พลิกมฺมกาเล สา เทวตา ทิสฺสมาเนเนว กาเยน เอตํ อโวจฯ มนฺเถน จ มธุปิณฺฑิกาย จาติ อพทฺธสตฺตุนา จ สปฺปิมธุผาณิตาทีหิ โยเชตฺวา พทฺธสตฺตุนา จฯ ปติมาเนถาติ อุปฏฺฐหถฯ ตํ โวติ ตํ ปติมานนํ ตุมฺหากํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายฯ ยํ อมฺหากนฺติ ยํ ปฏิคฺคหณํ อมฺหากํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายฯ ภควโต เอตทโหสีติ โย กิรสฺส ปธานานุโยคกาเล ปตฺโต อโหสิ, โส สุชาตาย ปายาสํ ทาตุํ อาคจฺฉนฺติยา เอว อนฺตรธายิฯ เตนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ปตฺโต เม นตฺถิ, ปุริมกาปิ จ น โข ตถาคตา หตฺเถสุ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ ปฏิคฺคณฺเหยฺยํ มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑกญฺจา’’ติฯ

ปริวิตกฺกมญฺญายาติ อิโต ปุพฺเพว ภควโต สุชาตาย ทินฺนโภชนํเยว โอชานุปฺปพนฺธนวเสน อฏฺฐาสิ, เอตฺตกํ กาลํ เนว ชิฆจฺฉา น ปิปาสา น กายทุพฺพลฺยํ อโหสิฯ

อิทานิ ปนสฺส อาหารํ ปฏิคฺคเหตุกามตาย ‘‘น โข ตถาคตา’’ติอาทินา นเยน ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ฯ ตํ เอวํ อุปฺปนฺนํ อตฺตโน เจตสา ภควโต เจโตปริวิตกฺกมญฺญายฯ จตุทฺทิสาติ จตูหิ ทิสาหิฯ เสลมเย ปตฺเตติ มุคฺควณฺณเสลมเย ปตฺเตฯ อิทํเยว ภควา ปฏิคฺคเหสิ, เตเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ จตฺตาโร ปน มหาราชาโน ปฐมํ อินฺทนีลมณิมเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, น เต ภควา อคฺคเหสิฯ ตโต อิเม จตฺตาโรปิ มุคฺควณฺณสิลามเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, ภควา จตฺตาโรปิ ปตฺเต อคฺคเหสิ เตสํ ปสาทานุรกฺขณตฺถาย, โน มหิจฺฉตายฯ คเหตฺวา จ ปน จตฺตาโรปิ ยถา เอโกว ปตฺโต โหติ ตถา อธิฏฺฐหิ, จตุนฺนมฺปิ เอกสทิโส ปุญฺญวิปาโก อโหสิฯ เอวํ เอกํ กตฺวา อธิฏฺฐิเต ปฏิคฺคเหสิ ภควา ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจฯ ปจฺจคฺเฆติ ปจฺจคฺฆสฺมิํ; ปาเฏกฺกํ มหคฺฆสฺมินฺติ อตฺโถฯ อถ วา ปจฺจคฺเฆติ อภินเว อพฺภุณฺเห; ตงฺขเณ นิพฺพตฺตสฺมินฺติ อตฺโถฯ ทฺเว วาจา เอเตสํ อเหสุนฺติ ทฺเววาจิกาฯ อถ วา ทฺวีหิ วาจาหิ อุปาสกภาวํ ปตฺตาติ อตฺโถ ฯ เต เอวํ อุปาสกภาวํ ปฏิเวเทตฺวา ภควนฺตํ อาหํสุ – ‘‘กสฺส ทานิ ภนฺเต อมฺเหหิ อชฺช ปฏฺฐาย อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานํ กาตพฺพ’’นฺติ? อถ ภควา สีสํ ปรามสิ, เกสา หตฺเถ ลคฺคิํสุฯ เต เตสํ อทาสิ ‘‘อิเม ตุมฺเห ปริหรถา’’ติฯ เต เกสธาตุโย ลภิตฺวา อมเตเนว อภิสิตฺตา หฏฺฐตุฏฺฐา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

ราชายตนกถา นิฏฺฐิตาฯ

พฺรหฺมยาจนกถา

[7] อถ โข ภควา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา วุตฺตปฺปการเมตํ สพฺพํ กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ราชายตนมูลา ปุนปิ เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิฯ ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ ตสฺมิํ นิสินฺนมตฺตสฺเสว สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ อยํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ กสฺมา ปนายํ สพฺพพุทฺธานํ อุปฺปชฺชตีติ? ธมฺมสฺส มหนฺตภาวํ ครุภาวํ ภาริยภาวํ ปจฺจเวกฺขณาย พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตาย จฯ ชานนฺติ หิ พุทฺธา ‘‘เอวํ ปริวิตกฺกิเต พฺรหฺมา อาคนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ ยาจิสฺสติ, ตโต สตฺตา ธมฺเม คารวํ อุปฺปาเทสฺสนฺติ, พฺรหฺมครุโก หิ โลกสนฺนิวาโส’’ติฯ อิติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ อยํ วิตกฺโก อุปฺปชฺชตีติฯ