อหํ ตสฺสา ปุตฺโต, สเจ มํ ตุมฺเห อนุชานาถ, ปพฺพชฺชํ ลภามิ, ตุมฺเห มยฺหํ สามิกาติ ฯ เต หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวา ‘‘สุทฺธา ภนฺเต ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชา’’ติ ตํ ภุชิสฺสํ กตฺวา มหาวิหาเร วสาเปสุํ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคนฺตาฯ เถโร ตํ กุลํ นิสฺสาย วสมาโนเยว อรหตฺตํ ปาปุณีติฯ
ทาสวตฺถุกถา นิฏฺฐิตาฯ
กมฺมารภณฺฑุวตฺถาทิกถา
[98-9] กมฺมารภณฺฑูติ ตุลาธารมุณฺฑโก สุวณฺณการปุตฺโต, ปญฺจสิโข ตรุณทารโกติ วุตฺตํ โหติฯ สงฺฆํ อปโลเกตุํ ภณฺฑุกมฺมายาติ สงฺฆํ ภณฺฑุกมฺมตฺถาย อาปุจฺฉิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ ตตฺรายํ อาปุจฺฉนวิธิ – สีมาปริยาปนฺเน ภิกฺขู สนฺนิปาเตตฺวา ปพฺพชฺชาเปกฺขํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต อิมสฺส ทารกสฺส ภณฺฑุกมฺมํ อาปุจฺฉามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา สกิํ วา วตฺตพฺพํฯ เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺส ทารกสฺส ภณฺฑุกมฺมํ อาปุจฺฉามี’’ติปิ ‘‘อิมสฺส สมณกรณํ อาปุจฺฉามี’’ติปิ ‘‘อิมสฺส ปพฺพาชนํ อาปุจฺฉามี’’ติปิ ‘‘อยํ สมโณ โหตุกาโม’’ติปิ ‘‘อยํ ปพฺพชิตุกาโม’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ
สเจ สภาคฏฺฐานํ โหติ, ทส วา วีสํ วา ติํสํ วา ภิกฺขู วสนฺตีติ ปริจฺเฉโท ปญฺญายติ, เตสํ ฐิโตกาสํ วา นิสินฺโนกาสํ วา คนฺตฺวาปิ ปุริมนเยเนว อาปุจฺฉิตพฺพํฯ ปพฺพชฺชาเปกฺขํ วินาว ทหรภิกฺขู วา สามเณเร วา เปเสตฺวาปิ ‘‘เอโก ภนฺเต ปพฺพชฺชาเปกฺโข อตฺถิ ตสฺส ภณฺฑุกมฺมํ อาปุจฺฉามา’’ติอาทินา นเยน อาปุจฺฉาเปตุํ วฏฺฏติฯ
สเจ เกจิ ภิกฺขู เสนาสนํ วา คุมฺพาทีนิ วา ปวิสิตฺวา นิทฺทายนฺติ วา สมณธมฺมํ วา กโรนฺติ, อาปุจฺฉกา จ ปริเยสนฺตาปิ อทิสฺวา ‘‘สพฺเพ อาปุจฺฉิตา อมฺเหหี’’ติ สญฺญิโน โหนฺติ, ปพฺพชฺชา นาม ลหุกํ กมฺมํ, ตสฺมา ปพฺพชิโต สุปพฺพชิโตว ปพฺพาเชนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติฯ
สเจ ปน มหาวิหาโร โหติ อเนกภิกฺขุสหสฺสาวาโส, สพฺเพ ภิกฺขู สนฺนิปาเตตุมฺปิ ทุกฺกรํ, ปเคว ปฏิปาฏิยา อาปุจฺฉิตุํ, ขณฺฑสีมายํ วา ฐตฺวา นทีสมุทฺทาทีนิ วา คนฺตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพฯ
โย ปน นวมุณฺโฑ วา โหติ วิพฺภนฺตโก วา นิคณฺฐาทีสุ อญฺญตโร วา ทฺวงฺคุลเกโส วา อูนทฺวงฺคุลเกโส วา, ตสฺส เกสจฺเฉทนกิจฺจํ นตฺถิ, ตสฺมา ภณฺฑุกมฺมํ อนาปุจฺฉิตฺวาปิ ตาทิสํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติฯ ทฺวงฺคุลาติริตฺตเกโส ปน โย โหติ อนฺตมโส เอกสิขามตฺตธโรปิ, โส ภณฺฑุกมฺมํ อาปุจฺฉิตฺวาว ปพฺพาเชตพฺโพฯ อุปาลิวตฺถุ มหาวิภงฺเค วุตฺตนยเมวฯ
[100] อหิวาตกโรเคนาติ มาริพฺยาธินา; ยตฺร หิ โส โรโค อุปฺปชฺชติ, ตํ กุลํ ทฺวิปทจตุปฺปทํ สพฺพํ นสฺสติ, โย ภิตฺติํ วา ฉทนํ วา ภินฺทิตฺวา ปลายติ, ติโรคามาทิคโต วา โหติ, โส มุจฺจติฯ ตถา เจตฺถ ปิตาปุตฺตา มุจฺจิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปิตาปุตฺตกา เสสา โหนฺตี’’ติฯ
กากุฑฺเฑปกนฺติ โย วามหตฺเถน เลฑฺฑุํ คเหตฺวา นิสินฺโน สกฺโกติ อาคตาคเต กาเก อุฑฺฑาเปตฺวา ปุรโต นิกฺขิตฺตํ ภตฺตํ ภุญฺชิตุํ, อยํ กากุฑฺเฑปโก นาม, ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติฯ
[102] อิตฺตโรติ อปฺปมตฺตโก; กติปาหเมว วาโส ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ
[103] โอคเณนาติ ปริหีนคเณน; อปฺปมตฺตเกน ภิกฺขุสงฺเฆนาติ อตฺโถฯ อพฺยตฺเตน ยาวชีวนฺติ เอตฺถ สจายํ วุฑฺฒตรํ อาจริยํ น ลภติ, อุปสมฺปทาย สฏฺฐิวสฺโส วา สตฺตติวสฺโส วา โหตุ, นวกตรสฺสาปิ พฺยตฺตสฺส สนฺติเก อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อาจริโย เม อาวุโส โหหิ, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามี’’ติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา นิสฺสโย คเหตพฺโพวฯ คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉนฺเตนาปิ อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามิ อาจริยา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอส นโย สพฺพอาปุจฺฉเนสุฯ ปญฺจกฉกฺเกสุ เจตฺถ ยตฺตกํ สุตํ นิสฺสยมุตฺตกสฺส อิจฺฉิตพฺพํ, ตํ ภิกฺขุโนวาทกวณฺณนายํ วุตฺตํฯ ตสฺส นตฺถิตาย จ อปฺปสฺสุโต; อตฺถิตาย จ พหุสฺสุโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนเยเนวฯ
กมฺมารภณฺฑุวตฺถาทิกถา นิฏฺฐิตาฯ
ราหุลวตฺถุกถา
[105] เยน กปิลวตฺถุ เตน จาริกํ ปกฺกามีติ เอตฺถ อยํ อนุปุพฺพิกถาฯ สุทฺโธทนมหาราชา กิร โพธิสตฺตสฺส อภินิกฺขมนทิวสโต ปฏฺฐาย ‘‘มม ปุตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต, ชาโต นุ โข พุทฺโธ’’ติ ปวตฺติสวนตฺถํ โอหิตโสโตว วิหรติฯ โส ภควโต ปธานจริยญฺจ สมฺโพธิญฺจ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทีนิ จ สุณนฺโต ‘‘อิทานิ กิร เม ปุตฺโต ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรตี’’ติ สุตฺวา เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ – ‘‘อหํ ตาต วุฑฺโฒ มหลฺลโก, สาธุ เม ชีวนฺตสฺเสว ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ อถสฺส ภควา ธมฺมกถํ กเถสิ, โส ปสีทิตฺวา ปพฺพชฺชญฺเจว อุปสมฺปทญฺจ ยาจิฯ ตโต นํ ภควา เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย อุปสมฺปาเทสิ , โส สปริโส อรหตฺตํ ปตฺวา ตตฺเถว ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวมาโน วิหาสิฯ ราชา เตเนว อุปาเยน อปเรปิ อฏฺฐ ทูเต ปหิณิ, เตปิ สพฺเพ สปริสา ตเถว อรหตฺตํ ปตฺวา ตตฺเถว วิหริํสุฯ ‘‘อิมินา นาม การเณน เต นาคจฺฉนฺตี’’ติ รญฺโญ โกจิ ปวตฺติมตฺตมฺปิ อาโรเจนฺโต นตฺถิฯ
อถ ราชา โพธิสตฺเตน สทฺธิํ เอกทิวสํชาตํ กาฬุทายิํ นาม อมจฺจํ ปหิณิตุกาโม ปุริมนเยเนว ยาจิ, โส ‘‘สเจ อหํ ปพฺพชิตุํ ลภามิ, ทสฺเสสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ ราชา ‘‘ปพฺพชิตฺวาปิ เม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ ปหิณิ; โสปิ ปุริสสหสฺสปริวาโร คนฺตฺวา ตเถว สปริวาโร อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส เอกทิวสํ สมฺภเตสุ สพฺพสสฺเสสุ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเตสุ ชนปทมนุสฺเสสุ ปุปฺผิเตสุ ถลชชลชปุปฺเผสุ ปฏิปชฺชนกฺขเม มคฺเค ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ คมนวณฺณํ วณฺเณสิฯ ภควา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต ตุมฺหากํ ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา มหลฺลโกมฺหิ, ชีวนฺตสฺเสว เม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ มํ เปเสสิ, สาธุ ภนฺเต ภควา ญาตกานํ สงฺคหํ กโรตุ, กาโล จาริกํ ปกฺกมิตุนฺติฯ เตน หิ สงฺฆสฺส อาโรเจหิ, ‘‘ภิกฺขู คมิยวตฺตํ ปูเรสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘สาธุ ภนฺเต’’ติ เถโร ตถา อกาสิฯ