[38] อนุปหจฺจาติ อวินาเสตฺวาฯ เตชสา เตชนฺติ อตฺตโน เตเชน นาคสฺส เตชํฯ ปริยาทิเยยฺยนฺติ อภิภเวยฺยํ, วินาเสยฺยํ วาติฯ มกฺขนฺติ โกธํฯ นตฺเวว จ โข อรหา ยถา อหนฺติ อตฺตานํ ‘‘อรหา อห’’นฺติ มญฺญมาโน วทติฯ

[39] เนรญฺชรายํ ภควาติอาทิกา คาถาโย ปจฺฉา ปกฺขิตฺตาฯ

[44-9] วิสฺสชฺเชยฺยนฺติ สุกฺขาปนตฺถาย ปสาเรตฺวา ฐเปยฺยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ภนฺเต อาหร หตฺถ’’นฺติ เอวํ วทนฺโต วิย โอณโตติ อาหรหตฺโถฯ อุยฺโยเชตฺวาติ วิสฺสชฺเชตฺวาฯ มนฺทามุขิโยติ อคฺคิภาชนานิ วุจฺจนฺติฯ

[51] จิรปฏิกาติ จิรกาลโต ปฏฺฐายฯ

[52] เกสมิสฺสนฺติอาทีสุ เกสา เอว เกสมิสฺสํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ขาริกาชนฺติ ขาริภาโรฯ

อุรุเวลปาฏิหาริยกถา นิฏฺฐิตาฯ

พิมฺพิสารสมาคมกถา

[55] ลฏฺฐิวเนติ ตาลุยฺยาเนฯ สุปฺปติฏฺเฐ เจติเยติ อญฺญตรสฺมิํ วฏรุกฺเข; ตสฺส กิเรตํ นามํฯ ทฺวาทสนหุเตหีติ เอตฺถ เอกํ นหุตํ ทสสหสฺสานิฯ อชฺฌภาสีติ เตสํ กงฺขาจฺเฉทนตฺถํ อภาสิฯ

กิสโกวทาโนติ ตาปสจริยาย กิสสรีรตฺตา ‘‘กิสโก’’ติ ลทฺธนามานํ ตาปสานํ โอวาทโก อนุสาสโก สมาโนติ อตฺโถฯ อถ วา สยํ กิสโก ตาปโส สมาโน วทาโน จ อญฺเญ โอวทนฺโต อนุสาสนฺโตติปิ อตฺโถฯ กถํ ปหีนนฺติ เกน การเณน ปหีนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ตฺวํ อุรุเวลวาสิอคฺคิปริจารกานํ ตาปสานํ สยํ โอวาทาจริโย สมาโน กิํ ทิสฺวา ปหาสิ, ปุจฺฉามิ ตํ เอตมตฺถํ เกน การเณน ตว อคฺคิหุตฺตํ ปหีน’’นฺติฯ

ทุติยคาถาย อยมตฺโถ – เอเต รูปาทิเก กาเม อิตฺถิโย จ ยญฺญา อภิวทนฺติ, สฺวาหํ เอตํ สพฺพมฺปิ รูปาทิกํ กามปฺปเภทํ ขนฺธุปธีสุ มลนฺติ ญตฺวา ยสฺมา อิเม ยิฏฺฐหุตปฺปเภทา ยญฺญา มลเมว วทนฺติ, ตสฺมา น ยิฏฺเฐ น หุเต อรญฺชิํ; ยิฏฺเฐ วา หุเต วา นาภิรมินฺติ อตฺโถฯ

ตติยคาถาย – อถ โกจรหีติ อถ กฺวจรหิฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

จตุตฺถคาถาย – ปทนฺติ นิพฺพานปทํฯ สนฺตสภาวตาย สนฺตํฯ อุปธีนํ อภาเวน อนุปธิกํฯ ราคกิญฺจนาทีนํ อภาเวน อกิญฺจนํฯ ตีสุ ภเวสุ อลคฺคตาย ยํ กามภวํ ยญฺญา วทนฺติ, ตสฺมิมฺปิ กามภเว อสตฺตํฯ ชาติชรามรณานํ อภาเวน อนญฺญถาภาวิํฯ อตฺตนา ภาวิเตน มคฺเคเนว อธิคนฺตพฺพํ, น อญฺเญน เกนจิ อธิคเมตพฺพนฺติ อนญฺญเนยฺยํฯ ยสฺมา อีทิสํ ปทมทฺทสํ, ตสฺมา น ยิฏฺเฐ น หุเต อรญฺชิํฯ เตน กิํ ทสฺเสติ? โย อหํ เทวมนุสฺสโลกสมฺปตฺติสาธเก น ยิฏฺเฐ น หุเต อรญฺชิํ, โส กิํ วกฺขามิ ‘‘เอตฺถ นาม เม เทวมนุสฺสโลเก รโต มโน’’ติฯ

[56] เอวํ สพฺพโลเก อนภิรติภาวํ ปกาเสตฺวา อถ โข อายสฺมา อุรุเวลกสฺสโป ‘‘สาวโกหมสฺมี’’ติ เอวํ ภควโต สาวกภาวํ ปกาเสสิฯ ตญฺจ โข อากาเส วิวิธานิ ปาฏิหาริยานิ ทสฺเสตฺวาฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ โสตาปตฺติมคฺคญาณํฯ

[57] อสฺสาสกาติ อาสีสนา; ปตฺถนาติ อตฺโถฯ เอสาหํ ภนฺเตติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ มคฺคปฺปฏิเวเธเนวสฺส สิทฺธํ สรณคมนํ, ตตฺถ ปน นิจฺฉยคมนเมว คโต, อิทานิ วาจาย อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ กโรติฯ มคฺควเสเนวายํ นิยตสรณตํ ปตฺโต, ตํ ปเรสํ วาจาย ปากฏํ กโรนฺโต ปณิปาตคมนญฺจ คจฺฉนฺโต เอวํ วทติฯ

[58] สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณติ สิงฺคีสุวณฺณนิกฺเขน สมานวณฺโณฯ ทสวาโสติ ทสสุ อริยวาเสสุ วุตฺถวาโสฯ ทสธมฺมวิทูติ ทสกมฺมปถวิทูฯ ทสภิ จุเปโตติ ทสหิ อเสกฺเขหิ องฺเคหิ อุเปโตฯ สพฺพธิทนฺโตติ สพฺเพสุ ทนฺโต; ภควโต หิ จกฺขุอาทีสุ กิญฺจิ อทนฺตํ นาม นตฺถิฯ

[59] ภควนฺตํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ เอกมนฺตํ นิสีทีติ ภควนฺตํ ภุตฺตวนฺตํ ปตฺตโต จ อปนีตปาณิํ สลฺลกฺเขตฺวา เอกสฺมิํ ปเทเส นิสีทีติ อตฺโถฯ อตฺถิกานนฺติ พุทฺธาภิวาทนคมเนน จ ธมฺมสวเนน จ อตฺถิกานํฯ อภิกฺกมนียนฺติ อภิคนฺตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ อปฺปากิณฺณนฺติ อนากิณฺณํฯ อปฺปสทฺทนฺติ วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทํฯ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ นครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆสํฯ วิชนวาตนฺติ อนุสญฺจรณชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตํฯ ‘‘วิชนวาท’’นฺติปิ ปาโฐ; อนฺโต ชนวาเทน รหิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘วิชนปาต’’นฺติปิ ปาโฐ; ชนสญฺจารวิรหิตนฺติ อตฺโถฯ มนุสฺสราหเสยฺยกนฺติ มนุสฺสานํ รหสฺสกิริยฏฺฐานิยํฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺติ วิเวกานุรูปํฯ

วิมฺวิสารสมาคมกถา นิฏฺฐิตาฯ

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถา

[60] สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติ สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จฯ เตหิ กติกา กตา โหติ ‘‘โย ปฐมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อาโรเจตู’’ติ เต กิร อุโภปิ คิหิกาเล อุปติสฺโส โกลิโตติ เอวํ ปญฺญายมานนามา อฑฺฒเตยฺยสตมาณวกปริวารา คิรคฺคสมชฺชํ อคมํสุฯ ตตฺร เนสํ มหาชนํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘อยํ นาม เอวํ มหาสตฺตนิกาโย อปฺปตฺเต วสฺสสเต มรณมุเข ปติสฺสตี’’ติฯ อถ อุโภปิ อุฏฺฐิตาย ปริสาย อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉิตฺวา เอกชฺฌาสยา ปจฺจุปฏฺฐิตมรณสญฺญา สมฺมนฺตยิํสุ ‘‘สมฺม มรเณ สติ อมเตนาปิ ภวิตพฺพํ, หนฺท มยํ อมตํ ปริเยสามา’’ติ อมตปริเยสนตฺถํ สญฺจยสฺส ฉนฺนปริพฺพาชกสฺส สนฺติเก สปริสา ปพฺพชิตฺวา กติปาเหเนว ตสฺส ญาณวิสเย ปารํ คนฺตฺวา อมตํ อปสฺสนฺตา ปุจฺฉิํสุ ‘‘กิํ นุ โข, อาจริย, อญฺโญเปตฺถ สาโร อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถาวุโส, เอตฺตกเมว อิท’’นฺติ จ สุตฺวา ‘‘ตุจฺฉํ อิทํ อาวุโส นิสฺสารํ, โย ทานิ อมฺเหสุ ปฐมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อิตรสฺส อาโรเจตู’’ติ กติกํ อกํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตหิ กติกา กตา โหตี’’ติอาทิฯ

ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตนาติอาทีสุ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ เวทิตพฺพํฯ