โส ปน ‘‘อาจริยสฺส สนฺติเก สิกฺขามี’’ติ มญฺญติ, ตสฺมา ‘‘สมตฺโถ อิทานิ ชีวโก ติกิจฺฉิตุ’’นฺติ สกฺเกน วิสฺสฏฺฐมตฺเต เอวํ จินฺเตตฺวา อาจริยํ ปุจฺฉิฯ อาจริโย ปน ‘‘น อิมินา มมานุภาเวน อุคฺคหิตํ, เทวตานุภาเวน อุคฺคหิต’’นฺติ ญตฺวาว เตน หิ ภเณติอาทิมาหฯ สมนฺตา โยชนํ อาหิณฺฑนฺโตติ ทิวเส ทิวเส เอเกเกน ทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา จตฺตาโร ทิวเส อาหิณฺฑนฺโตฯ ปริตฺตํ ปาเถยฺยํ ปาทาสีติ อปฺปมตฺตกํ อทาสิฯ กสฺมา? ตสฺส กิร เอตทโหสิ – ‘‘อยํ มหากุลสฺส ปุตฺโต คตมตฺโตเยว ปิติปิตามหานํ สนฺติกา มหาสกฺการํ ลภิสฺสติ, ตโต มยฺหํ วา สิปฺปสฺส วา คุณํ น ชานิสฺสติ, อนฺตรามคฺเค ปน ขีณปาเถยฺโย สิปฺปํ ปโยเชตฺวา อวสฺสํ มยฺหญฺจ สิปฺปสฺส จ คุณํ ชานิสฺสตี’’ติ ปริตฺตํ ทาเปสิฯ

เสฏฺฐิภริยาทิวตฺถุกถา

[330] ปสเตนาติ เอกหตฺถปุเฏนฯ ปิจุนาติ กปฺปาสปฏเลนฯ ยตฺรหิ นามาติ ยา นามฯ กิมฺปิมายนฺติ กิมฺปิ เม อยํฯ อุปชานาเมตสฺส สํยมสฺสาติ กตสฺส จ โรคูปสมสฺส จ อุปการํ ชานามาติ อธิปฺปาโยฯ

[331] สพฺพาลงฺการํ ตุยฺหํ โหตูติ ราชา กิร ‘‘สเจ อิมํ คณฺหิสฺสติ, ปมาณยุตฺเต ฐาเน นํ ฐเปสฺสามิฯ สเจ น คณฺหิสฺสติ, อพฺภนฺตริกํ นํ วิสฺสาสกํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ อภยกุมารสฺสาปิ นาฏกานมฺปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ ‘‘อโห วต น คณฺเหยฺยา’’ติฯ โสปิ เตสํ จิตฺตํ ญตฺวา วิย ‘‘อิทํ เม เทว อยฺยิกานํ อาภรณํ, นยิทํ มยฺหํ คณฺหิตุํ ปติรูป’’นฺติ วตฺวา อลํ เทวาติอาทิมาหฯ อธิการํ เม เทโว สรตูติ กตสฺส อุปการํ เม เทโว สรตูติ อตฺโถฯ ราชา ปสนฺโน สพฺพาการสมฺปนฺนํ เคหญฺจ อมฺพวนุยฺยานญฺจ อนุสํวจฺฉรํ สตสหสฺสอุฏฺฐานกํ คามญฺจ มหาสกฺการญฺจ ทตฺวา เตน หิ ภเณติอาทิมาหฯ

ราชคหเสฏฺฐิวตฺถุกถา

[332] สกฺขิสฺสสิ ปน ตฺวํ คหปตีติ กสฺมา อาห? อิริยาปถสมฺปริวตฺตเนน กิร มตฺถลุงฺคํ น สณฺฐาติ, อสฺส จ ตีหิ สตฺตาเหหิ นิจฺจลสฺส นิปนฺนสฺส มตฺถลุงฺคํ สณฺฐหิสฺสตีติ ญตฺวา อปฺเปว นาม สตฺตสตฺตมาเส ปฏิชานิตฺวา สตฺตสตฺตทิวเสปิ นิปชฺเชยฺยาติ นํ เอวมาหฯ เตเนว ปรโต วุตฺตํ ‘‘อปิ จ ปฏิกจฺเจว มยา ญาโต’’ติฯ สีสจฺฉวิํ อุปฺปาเฏตฺวาติ สีสจมฺมํ อปเนตฺวาฯ สิพฺพินิํ วินาเมตฺวาติ สิพฺพินิํ วิวริตฺวาฯ นาหํ อาจริย สกฺโกมีติ ตสฺส กิร สรีเร มหาฑาโห อุปฺปชฺชิ, ตสฺมา เอวมาหฯ ตีหิ สตฺตาเหหีติ ตีหิ ปสฺเสหิ เอเกเกน สตฺตาเหนฯ

[333] ชนํ อุสฺสาเรตฺวาติ ชนํ นีหราเปตฺวาฯ

ปชฺโชตราชวตฺถุกถา

[334] เชคุจฺฉํ เม สปฺปีติ อยํ กิร ราชา วิจฺฉิกสฺส ชาโต, วิจฺฉิกวิสปฏิฆาตาย จ สปฺปิ เภสชฺชํ โหติ วิจฺฉิกานํ ปฏิกูลํ, ตสฺมา เอวมาหฯ อุทฺเทกํ ทสฺสตีติ อุคฺคารํ ทสฺสติฯ ปญฺญาส โยชนิกา โหตีติ ปญฺญาส โยชนานิ คนฺตุํ สมตฺถา โหติฯ น เกวลญฺจสฺส รญฺโญ หตฺถินีเยว, นาฬาคิริ นาม หตฺถี โยชนสตํ คจฺฉติ, เจลกณฺโณ จ มุญฺจเกโส จาติ ทฺเว อสฺสา วีสโยชนสตํ คจฺฉนฺติ, กาโก ทาโส สฏฺฐิโยชนานิ คจฺฉติฯ

เอกสฺส กิร กุลปุตฺตสฺส อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ เอกทิวสํ ภุญฺชิตุํ นิสินฺนสฺส ปจฺเจกพุทฺโธ ทฺวาเร ฐตฺวา อคมาสิ, ตสฺเสโก ปุริโส ‘‘ปจฺเจกพุทฺโธ อาคนฺตฺวา คโต’’ติ อาโรเจสิฯ โส สุตฺวา ‘‘คจฺฉ, เวเคน ปตฺตํ อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา อตฺตโน สชฺชิตํ ภตฺตํ สพฺพํ ทตฺวา เปเสสิฯ อิตโร ตํ อาหริตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต ตุมฺหากํ กเตน อิมินา กายเวยฺยาวติเกน ยตฺถ ยตฺถ นิพฺพตฺโตปิ วาหนสมฺปนฺโน โหมี’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ โส อยํ เอตรหิ ปชฺโชโต นาม ราชา ชาโต, ตาย ปตฺถนาย อยํ วาหนสมฺปตฺติฯ

สปฺปิํ ปาเยตฺวาติ สปฺปิญฺจ ปาเยตฺวา; ปริจาริกานญฺจ อาหาราจาเร วิธิํ อาจิกฺขิตฺวาฯ นเขน เภสชฺชํ โอลุมฺเปตฺวาติ นเขน เภสชฺชํ โอทหิตฺวา; ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ นิจฺฉาเรสีติ วิเรเจสิฯ