สาธุ โหตีติ สุนฺทรํ โหติฯ ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นคเร โฆสนฺตา อาหิณฺเฑยฺยุํฯ กสฺมา? ‘‘เอวํ โน อมฺหากํ มหนฺตภาโว ภวิสฺสตี’’ติฯ โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ฐิตํฯ กุลนฺติ นิเวสนํฯ ทาตพฺพํ มญฺเญยฺยาสีติ มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺถ, สมฺปตฺตานญฺหิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทติฯ โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโวฯ สามุกฺกํสิกาติ อตฺตนาเยว อุทฺธริตฺวา คหิตา; อสาธารณํ อญฺเญสนฺติ อตฺโถฯ อุทฺทิสฺส กตนฺติ อุทฺทิสิตฺวา กตํฯ

[294] ปฏิจฺจกมฺมนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ กตนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ปฏิจฺจกมฺมนฺติ นิมิตฺตกมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปฏิจฺจกมฺมํ เอตฺถ อตฺถีติ มํสมฺปิ ปฏิจฺจกมฺมนฺติ วุตฺตํฯ โย หิ เอวรูปํ มํสํ ปริภุญฺชติ, โสปิ ตสฺส กมฺมสฺส ทายาโท โหติ, วธกสฺส วิย ตสฺสาปิ ปาณฆาตกมฺมํ โหตีติ อธิปฺปาโย ฯ ชิริทนฺติติ ชิรนฺติ อพฺภาจิกฺขนฺตา น ชิรนฺติ, อพฺภกฺขานสฺส อนฺตํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ติโกฏิปริสุทฺธกถา สงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนายํ วุตฺตาฯ

กปฺปิยภูมิอนุชานนกถา

[295] สกฏปริวฏฺฏนฺติ สกเฏหิ ปริกฺเขปํ วิย กตฺวา อจฺฉนฺติฯ ปจฺจนฺติมนฺติ อภิลาปมตฺตเมตํ ‘‘ยํ สงฺโฆ อากงฺขตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ธุรวิหาโรปิ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏติ, กมฺมวาจํ อวตฺวา อปโลกเนนาปิ วฏฺฏติเยวฯ กาโกรวสทฺทนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปวิฏฺฐานํ อามิสขาทนตฺถาย อนุปฺปเคเยว สนฺนิปติตานํ กากานํ โอรวสทฺทํฯ ยโสโช นาม กปิลสุตฺตปริโยสาเน ปพฺพชิตานํ ปญฺจนฺนํ สตานํ อคฺคปุริโสฯ

อุสฺสาวนนฺติกนฺติอาทีสุ อุสฺสาวนนฺติกา ตาว เอวํ กตฺตพฺพาฯ โย ถมฺภานํ วา อุปริ ภิตฺติปาเท วา นิขนิตฺวา วิหาโร กริยติ, ตสฺส เหฏฺฐา ถมฺภปฏิจฺฉกา ปาสาณา ภูมิคติกา เอวฯ ปฐมถมฺภํ ปน ปฐมภิตฺติปาทํ วา ปติฏฺฐาเปนฺเตหิ พหูหิ สมฺปริวาเรตฺวา ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรม, กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ วาจํ นิจฺฉาเรนฺเตหิ มนุสฺเสสุ อุกฺขิปิตฺวา ปติฏฺฐาเปนฺเตสุ อามสิตฺวา วา สยํ อุกฺขิปิตฺวา วา ถมฺเภ วา ภิตฺติปาโท วา ปติฏฺฐาเปตพฺโพฯ กุรุนฺทิมหาปจฺจรีสุ ปน ‘‘กปฺปิยกุฏิ กปฺปิยกุฏี’’ติ วตฺวา ปติฏฺฐาเปตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ ‘‘สงฺฆสฺส กปฺปิยกุฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ วุตฺตํฯ

ตํ ปน อวตฺวาปิ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยน วุตฺเต โทโส นตฺถิฯ อิทํ ปเนตฺถ สาธารณลกฺขณํ, ถมฺภปติฏฺฐานญฺจ วจนปริโยสานญฺจ สมกาลํ วฏฺฏติฯ สเจ หิ อนิฏฺฐิเต วจเน ถมฺโภ ปติฏฺฐาติ, อปฺปติฏฺฐิเต วา ตสฺมิํ วจนํ นิฏฺฐาติ, อกตา โหติ กปฺปิยกุฏิฯ เตเนว มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ – ‘‘พหูหิ สมฺปริวาเรตฺวา วตฺตพฺพํ, อวสฺสญฺหิ เอตฺถ เอกสฺสปิ วจนนิฏฺฐานญฺจ ถมฺภปติฏฺฐานญฺจ เอกโต ภวิสฺสตี’’ติฯ

อิฏฺฐกสิลามตฺติกากุฏฺฏิกาสุ ปน กุฏีสุ เหฏฺฐา จยํ พนฺธิตฺวา วา อพนฺธิตฺวา วา กโรนฺตุ, ยโต ปฏฺฐาย ภิตฺติํ อุฏฺฐาเปตุกามา โหนฺติ, ตํ สพฺพปฐมํ อิฏฺฐกํ วา สิลํ วา มตฺติกาปิณฺฑํ วา คเหตฺวา วุตฺตนเยเนว กปฺปิยกุฏิ กาตพฺพาฯ อิฏฺฐกาทโย หิ ภิตฺติยา ปฐมิฏฺฐกาทีนํ เหฏฺฐา น วฏฺฏนฺติ, ถมฺภา ปน อุปริ อุคฺคจฺฉนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏนฺติฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ ‘‘ถมฺเภหิ กริยมาเน จตูสุ โกเณสุ จตฺตาโร ถมฺภา อิฏฺฐกาทิกุฏฺเฏ จตูสุ โกเณสุ ทฺเว ติสฺโส อิฏฺฐกา อธิฏฺฐาตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา ปน อกตายปิ โทโส นตฺถิ, อฏฺฐกถาสุ หิ วุตฺตเมว ปมาณํฯ

โคนิสาทิกา ทุวิธา – อารามโคนิสาทิกา, วิหารโคนิสาทิกาติฯ ตาสุ ยตฺถ เนว อาราโม น เสนาสนานิ ปริกฺขิตฺตานิ โหนฺติ, อยํ ‘‘อารามโคนิสาทิกา’’ นามฯ ยตฺถ เสนาสนานิ สพฺพานิ วา เอกจฺจานิ วา ปริกฺขิตฺตานิ, อาราโม อปริกฺขิตฺโต, อยํ ‘‘วิหารโคนิสาทิกา’’ นามฯ อิติ อุภยตฺราปิ อารามสฺส อปริกฺขิตฺตภาโวเยว ปมาณํฯ อาราโม ปน อุปฑฺฒปริกฺขิตฺโตปิ พหุตรํ ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยว นามาติ กุรุนฺทิมหอาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตํฯ เอตฺถ กปฺปิยกุฏิํ ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ

คหปตีติ มนุสฺสา อาวาสํ กตฺวา ‘‘กปฺปิยกุฏิํ เทม, ปริภุญฺชถา’’ติ วทนฺติ, เอสา คหปติ นามฯ ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กาตุํ เทมา’’ติ วุตฺเตปิ วฏฺฏติเยวฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ยสฺมา ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา เสสสหธมฺมิกานํ สพฺเพสญฺจ เทวมนุสฺสานํ หตฺถโต ปฏิคฺคโห จ สนฺนิธิ จ อนฺโตวุตฺถญฺจ เตสํ สนฺตกํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏติ, ตสฺมา เตสํ เคหานิ วา เตหิ ทินฺนา กปฺปิยกุฏิ วา คหปตีติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ

ปุนปิ วุตฺตํ – ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิหารํ ฐเปตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสโย วา อารามิกานํ วา ติตฺถิยานํ วา เทวตานํ วา นาคานํ วา อปิ พฺรหฺมานํ วิมานํ กปฺปิยกุฏิ โหตี’’ติ, ตํ สุวุตฺตํ; สงฺฆสนฺตกเมว หิ ภิกฺขุสนฺตกํ วา เคหํ คหปติกุฏิกา น โหติฯ สมฺมุติกา นาม กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กตาติฯ

ยํ อิมาสุ จตูสุ กปฺปิยภูมีสุ วุตฺถํ อามิสํ, ตํ สพฺพํ อนฺโตวุตฺถสงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ ภิกฺขูนญฺจ ภิกฺขุนีนญฺจ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกโมจนตฺถญฺหิ กปฺปิยกุฏิโย อนุญฺญาตาฯ ยํ ปน อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห วุตฺถํ สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา วา สนฺตกํ เอกรตฺตมฺปิ ฐปิตํ, ตํ อนฺโตวุตฺถํ; ตตฺถ ปกฺกญฺจ อนฺโตปกฺกํ นาม โหติ, เอตํ น กปฺปติฯ สตฺตาหกาลิกํ ปน ยาวชีวิกญฺจ วฏฺฏติฯ

ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – สามเณโร ภิกฺขุสฺส ตณฺฑุลาทิกํ อามิสํ อาหริตฺวา กปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุนทิวเส ปจิตฺวา เทติ, อนฺโตวุตฺถํ น โหติฯ ตตฺถ อกปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิตฺตสปฺปิอาทีสุ ยํกิญฺจิ ปกฺขิปิตฺวา เทติ, มุขสนฺนิธิ นาม โหติฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อนฺโตวุตฺถํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นามมตฺตเมว นานากรณํฯ ภิกฺขุ อกปฺปิยกุฏิยํ ฐปิตสปฺปิญฺจ ยาวชีวิกปณฺณญฺจ เอกโต ปจิตฺวา ปริภุญฺชติ, สตฺตาหํ นิรามิสํ วฏฺฏติฯ สเจ อามิสสํสฏฺฐํ กตฺวา ปริภุญฺชติ, อนฺโตวุตฺถญฺเจว สามํปากญฺจ โหติฯ เอเตนุปาเยน สพฺพสํสคฺคา เวทิตพฺพาฯ

อิมา ปน กปฺปิยกุฏิโย กทา ชหิตวตฺถุกา โหนฺติ? อุสฺสาวนนฺติกา ตาว ยา ถมฺภานํ อุปริ ภิตฺติปาเท วา นิขณิตฺวา กตา, สา สพฺเพสุ ถมฺเภสุ จ ภิตฺติปาเทสุ จ อปนีเตสุ ชหิตวตฺถุกา โหติฯ สเจ ปน ถมฺเภ วา ภิตฺติปาเท วา ปริวตฺเตนฺติ, โย โย ฐิโต ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺฐาติ, สพฺเพสุปิ ปริวตฺติเตสุ อชหิตวตฺถุกาว โหติฯ อิฏฺฐกาทีหิ กตา จยสฺส อุปริ ภิตฺติอตฺถาย ฐปิตํ อิฏฺฐกํ วา สิลํ วา มตฺติกาปิณฺฑํ วา อาทิํกตฺวา วินาสิตกาเล ชหิตวตฺถุกา โหติฯ เยหิ ปน อิฏฺฐกาทีหิ อธิฏฺฐิตา, เตสุ อปนีเตสุปิ ตทญฺญาสุ ปติฏฺฐิตาสุ อชหิตวตฺถุกาว โหติฯ

โคนิสาทิกา ปาการาทีหิ ปริกฺเขเป กเต ชหิตวตฺถุกา โหติฯ ปุน ตสฺมิํ อาราเม กปฺปิยกุฏิ ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ สเจ ปน ปุนปิ ปาการาทโย ตตฺถ ตตฺถ ขณฺฑา โหนฺติ, ตโต ตโต คาโว ปวิสนฺติ, ปุน กปฺปิยกุฏิ โหติฯ

อิตรา ปน ทฺเว โคปานสีมตฺตํ ฐเปตฺวา สพฺพสฺมิํ ฉทเน วินฏฺเฐ ชหิตวตฺถุกา โหนฺติฯ สเจ โคปานสีนํ อุปริ เอกมฺปิ ปกฺขปาสกมณฺฑลํ อตฺถิ, รกฺขติฯ

ยตฺร ปนิมา จตสฺโสปิ กปฺปิยภูมิโย นตฺถิ, ตตฺถ กิํ กาตพฺพํ? อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ตสฺส สนฺตกํ กตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – กรวิกติสฺสตฺเถโร กิร วินยธรปาโมกฺโข มหาสีวตฺเถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ทีปาโลเกน สปฺปิกุมฺภํ ปสฺสิตฺวา ‘‘ภนฺเต กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ เถโร ‘‘อาวุโส คามโต สปฺปิกุมฺโภ อาภโต, ลูขทิวเส สปฺปินา ภุญฺชนตฺถายา’’ติ อาหฯ ตโต นํ ติสฺสตฺเถโร ‘‘น วฏฺฏติ ภนฺเต’’ติ อาหฯ เถโร ปุนทิวเส ปมุเข นิกฺขิปาเปสิฯ ติสฺสตฺเถโร ปุน เอกทิวเส อาคโต ตํ ทิสฺวา ตเถว ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภนฺเต สหเสยฺยปฺปโหนกฏฺฐาเน ฐเปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ เถโร ปุนทิวเส พหิ นีหราเปตฺวา นิกฺขิปาเปสิ, ตํ โจรา หริํสุฯ โส ปุน เอกทิวสํ อาคตํ ติสฺสตฺเถรํ อาห – ‘‘อาวุโส ตยา ‘น วฏฺฏตี’ติ วุตฺโต โส กุมฺโภ พหิ นิกฺขิตฺโต โจเรหิ อวหโต’’ติฯ ตโต นํ ติสฺสตฺเถโร อาห – ‘‘นนุ ภนฺเต อนุปสมฺปนฺนสฺส ทาตพฺโพ อสฺส, อนุปสมฺปนฺนสฺส หิ ทตฺวา ตสฺส สนฺตกํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

[296-9] เมณฺฑกวตฺถุ อุตฺตานเมวฯ อปิ เจตฺถ อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจ โครเสติ อิเม ปญฺจ โครเส วิสุํ ปริโภเคน ปริภุญฺชิตุมฺปิ อนุชานามีติ อตฺโถฯ ปาเถยฺยํ ปริเยสิตุนฺติ เอตฺถ สเจ เกจิ สยเมว ญตฺวา เทนฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ เทนฺติ, ญาติปวาริตฏฺฐานโต วา ภิกฺขาจารวตฺเตน วา ปริเยสิตพฺพํฯ ตถา อลภนฺเตน อญฺญาติกอปวาริตฏฺฐานโต ยาจิตฺวาปิ คเหตพฺพํฯ เอกทิวเสน คมนีเย มคฺเค เอกภตฺตตฺถาย ปริเยสิตพฺพํฯ ทีเฆ อทฺธาเน ยตฺตเกน กนฺตารํ นิตฺถรติ, ตตฺตกํ ปริเยสิตพฺพํฯ

เกณิยชฏิลวตฺถุกถา

[300] กาเชหิ คาหาเปตฺวาติ ปญฺจหิ กาชสเตหิ สุสงฺขตสฺส พทรปานสฺส กุฏสหสฺสํ คาหาเปตฺวาฯ เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณ ธมฺมิํ กถํ กตฺวาติ ‘‘สาธุ ภิกฺขเว ปานํ อปิวนฺตา สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา ปจฺจยพาหุลฺลิกาติ วาทํ น อุปฺปาทยิตฺถ, มยิ จ คารวํ อกตฺถ, มม จ ตุมฺเหสุ คารวํ ชนยิตฺถ, อิติ โว อหํ อิมินา การเณน สุฏฺฐุ ปสนฺโน’’ติอาทินา นเยน ธมฺมิํ กถํ กตฺวา อนุชานามิ ภิกฺขเว อฏฺฐ ปานานีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อมฺพปานนฺติ อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา อมฺเพหิ กตปานํฯ ตตฺถ อาเมหิ กโรนฺเตน อมฺพตรุณานิ ภินฺทิตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ตทหุปฏิคฺคหิเตหิ มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํฯ เอวํ กตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติฯ อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติเยวฯ เอส นโย สพฺพปาเนสุฯ

เตสุ ปน ชมฺพุปานนฺติ ชมฺพุผเลหิ กตปานํฯ โจจปานนฺติ อฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ โมจปานนฺติ อนฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ มธุกปานนฺติ มธุกานํ ชาติรเสน กตปานํ; ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติฯ มุทฺทิกปานนฺติ มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปานํฯ ผารุสกปานนฺติ ผารุสกผเลหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ อิมานิ อฏฺฐ ปานานิ สีตานิปิ อาทิจฺจปากานิปิ วฏฺฏนฺติ, อคฺคิปากานิ น วฏฺฏนฺติฯ ธญฺญผลรสนฺติ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ผลรสํฯ ฑากรสนฺติ ปกฺกฑากรสํฯ ยาวกาลิกปตฺตานญฺหิ ปุเรภตฺตํเยว รโส กปฺปติฯ ยาวชีวิกานํ ปฏิคฺคเหตฺวา ฐปิตสปฺปิอาทีหิ สทฺธิํ ปกฺกานํ สตฺตาหํ กปฺปติฯ สเจ ปน สุทฺธอุทเกน ปจติ, ยาวชีวมฺปิ วฏฺฏติฯ ขีราทีหิ ปน สทฺธิํ ปจิตุํ น วฏฺฏติฯ อญฺเญหิ ปกฺกมฺปิ ฑากรสสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ยาวกาลิกปตฺตานมฺปิ สีโตทเกน มทฺทิตฺวา กตรโส วา อาทิจฺจปาโก วา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ฐเปตฺวา มธุกปุปฺผรสนฺติ เอตฺถ มธุกปุปฺผรโส อคฺคิปาโก วา โหตุ อาทิจฺจปาโก วา, ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติฯ ปุเรภตฺตมฺปิ ยํ ปานํ คเหตฺวา มชฺชํ กโรนฺติ, โส อาทิโต ปฏฺฐาย น วฏฺฏติฯ มธุกปุปฺผํ ปน อลฺลํ วา สุกฺขํ วา ภชฺชิตํ วา เตน กตผาณิตํ วา ยโต ปฏฺฐาย มชฺชํ น กโรนฺติ, ตํ สพฺพํ ปุเรภตฺตํ วฏฺฏติฯ