เมนู

6. เภสชฺชกฺขนฺธกํ

ปญฺจเภสชฺชาทิกถา

[260] เภสชฺชกฺขนฺธเก สารทิเกน อาพาเธนาติ สรทกาเล อุปฺปนฺเนน ปิตฺตาพาเธน, ตสฺมิญฺหิ กาเล วสฺโสทเกนปิ เตเมนฺติ, กทฺทมมฺปิ มทฺทนฺติ, อนฺตรนฺตรา อาตโปปิ ขโร โหติ, เตน เตสํ ปิตฺตํ โกฏฺฐพฺภนฺตรคตํ โหติฯ อาหารตฺถญฺจ ผเรยฺยาติ อาหารตฺถํ สาเธยฺยฯ

[261] นจฺฉาเทนฺตีติ น ชิรนฺติ, น วาตโรคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตุํ สกฺโกนฺติฯ เสเนสิตานีติ สินิทฺธานิฯ ภตฺตาจฺฉาทเกนาติ ภตฺตํ อโรจิเกนฯ

[262] อจฺฉวสนฺติอาทีสุ นิสฺสคฺคิยวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ กาเล ปฏิคฺคหิตนฺติอาทีสุ มชฺฌนฺหิเก อวีติวตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา จาติ อตฺโถฯ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุนฺติ สตฺตาหกาลิกเตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุํฯ

[263] มูลเภสชฺชาทิ วินิจฺฉโยปิ ขุทฺทกวณฺณนายํ วุตฺโตเยวฯ ตสฺมา อิธ ยํ ยํ ปุพฺเพ อวุตฺตํ ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ วจตฺตนฺติ เสตวจํฯ นิสทํ นิสทโปตกนฺติ ปิสนสิลา จ ปิสนโปโต จฯ ผคฺควนฺติ ลตาชาติฯ นตฺตมาลนฺติ กรญฺชํฯ หิงฺคุหิงฺคุชตุหิงฺคุสิปาฏิกา หิงฺคุชาติโยเยวฯ ตกตกปตฺติตกปณฺณิโย ลาขาชาติโยฯ

สามุทฺทนฺติ สมุทฺทตีเร วาลุกา วิย สนฺติฏฺฐติฯ กาฬโลณนฺติ ปกติโลณํฯ สินฺธวนฺติ เสตวณฺณํ ปพฺพเต อุฏฺฐหติฯ อุพฺภิทนฺติ ภูมิโต องฺกุรํ อุฏฺฐหติฯ พิลนฺติ ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปจิตํ, ตํ รตฺตวณฺณํฯ

[264-6] กาโย วา ทุคฺคนฺโธติ กสฺสจิ อสฺสาทีนํ วิย กายคนฺโธ โหติ, ตสฺสาปิ สิรีสโกสุมฺพาทิจุณฺณานิ วา คนฺธจุณฺณานิ วา สพฺพานิ วฏฺฏนฺติฯ ฉกณนฺติ โคมยํฯ รชนนิปฺปกฺกนฺติ รชนกสฏํฯ ปากติกจุณฺณมฺปิ โกฏฺเฏตฺวา อุทเกน เตเมตฺวา นฺหายิตุํ วฏฺฏติ; เอตมฺปิ รชนนิปฺปกฺกสงฺเขปเมว คจฺฉติฯ

อามกมํสญฺจ ขาทิ อามกโลหิตญฺจ ปิวีติ น ตํ ภิกฺขุ ขาทิ น ปิวิ, อมนุสฺโส ขาทิตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปกฺกนฺโต, เตน วุตฺตํ – ‘‘ตสฺส โส อมนุสฺสิกาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภี’’ติฯ

อญฺชนนฺติ สพฺพสงฺคาหิกวจนเมตํฯ กาฬฺญฺชนนฺติ เอกา อญฺชนชาติฯ รสญฺชนํ นานาสมฺภาเรหิ กตํฯ โสตญฺชนนฺติ นทีโสตาทีสุ อุปฺปชฺชนกํ อญฺชนํฯ เครุโก นาม สุวณฺณเครุโกฯ กปลฺลนฺติ ทีปสิขโต คหิตมสิฯ อญฺชนูปปิํสเนหีติ อญฺชเนน สทฺธิํ เอกโต ปิํสิตพฺเพหิ, น หิ กิญฺจิ อญฺญนูปปิํสนํ น วฏฺฏติฯ จนฺทนนฺติ โลหิตจนฺทนาทิกํ ยํกิญฺจิฯ ตคราทีนิ ปากฏานิ, อญฺญานิปิ นีลุปฺปลาทีนิ วฏฺฏนฺติเยวฯ

อฏฺฐิมยนฺติ มนุสฺสฏฺฐิํ ฐเปตฺวา อวเสสอฏฺฐิมยํฯ ทนฺตมยนฺติ หตฺถิทนฺตาทิสพฺพทนฺตมยํฯ วิสาณมเยปิ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ, นฬมยาทโย เอกนฺตกปฺปิยาเยวฯ สลากฏฺฐานิยนฺติ ยตฺถ สลากํ โอทหนฺติ, ตํ สุสิรทณฺฑกํ วา ถวิกํ วา อนุชานามีติ อตฺโถฯ อํสพทฺธโกติ อญฺชนิตฺถวิกาย อํสพทฺธโกฯ ยมกนตฺถุกรณินฺติ สมโสตาหิ ทฺวีหิ ปนาฬิกาหิ เอกํ นตฺถุกรณิํฯ

[267] อนุชานามิ ภิกฺขเว เตลปากนฺติ ยํกิญฺจิ เภสชฺชปกฺขิตฺตํ สพฺพํ อนุญฺญาตเมว โหติฯ อติปกฺขิตฺตมชฺชานีติ อติวิย ขิตฺตมชฺชานิ; พหุํ มชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา โยชิตานีติ อตฺโถฯ

องฺควาโตติ หตฺถปาเท วาโตฯ สมฺภารเสทนฺติ นานาวิธปณฺณภงฺคเสทํฯ มหาเสทนฺติ มหนฺตํ เสทํ; โปริสปฺปมาณํ อาวาฏํ องฺคารานํ ปูเรตฺวา ปํสุวาลิกาทีหิ ปิทหิตฺวา ตตฺถ นานาวิธานิ วาตหรณปณฺณานิ สนฺถริตฺวา เตลมกฺขิเตน คตฺเตน ตตฺถ นิปชฺชิตฺวา สมฺปริวตฺตนฺเตน สรีรํ เสเทตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ ภงฺโคทกนฺติ นานาปณฺณภงฺคกุถิตํ อุทกํ; เตหิ ปณฺเณหิ จ อุทเกน จ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา เสเทตพฺโพฯ อุทกโกฏฺฐกนฺติ อุทกโกฏฺเฐ จาฏิํ วา โทณิํ วา อุณฺโหทกสฺส ปูเรตฺวา ตตฺถ ปวิสิตฺวา เสทกมฺมกรณํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ

ปพฺพวาโต โหตีติ ปพฺเพ ปพฺเพ วาโต วิชฺฌติฯ โลหิตํ โมเจตุนฺติ สตฺถเกน โลหิตํ โมเจตุํฯ ปชฺชํ อภิสงฺขริตุนฺติ เยน ผาลิตปาทา ปากติกา โหนฺติ; ตํ นาฬิเกราทีสุ นานาเภสชฺชานิ ปกฺขิปิตฺวา ปชฺชํ อภิสงฺขริตุํ; ปาทานํ สปฺปายเภสชฺชํ ปจิตุนฺติ อตฺโถฯ ติลกกฺเกน อตฺโถติ ปิฏฺเฐหิ ติเลหิ อตฺโถฯ กพฬิกนฺติ วณมุเข สตฺตุปิณฺฑํ ปกฺขิปิตุํฯ สาสปกุฑฺเฑนาติ สาสปปิฏฺเฐนฯ วฑฺฒมํสนฺติ อธิกมํสํ อาณิ วิย อุฏฺฐหติฯ โลณสกฺขริกาย ฉินฺทิตุนฺติ ขุเรน ฉินฺทิตุํฯ วิกาสิกนฺติ เตลรุนฺธนปิโลติกํฯ สพฺพํ วณปฏิกมฺมนฺติ ยํกิญฺจิ วณปริกมฺมํ นาม อตฺถิ; สพฺพํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ

[268] สามํ คเหตฺวาติ อิทํ น เกวลํ สปฺปทฏฺฐสฺเสว, อญฺญสฺมิมฺปิ ทฏฺฐวิเส สติ สามํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ; อญฺเญสุ ปน การเณสุ ปฏิคฺคหิตเมว วฏฺฏติฯ กโต น ปุน ปฏิคฺคเหตพฺโพติ สเจ ภูมิปฺปตฺโต, ปฏิคฺคเหตพฺโพ; อปฺปตฺตํ ปน คเหตุํ วฏฺฏติฯ

[269] ฆรทินฺนกาพาโธติ วสีกรณปานกสมุฏฺฐิตโรโคฯ สีตาโลฬินฺติ นงฺคเลน กสนฺตสฺส ผาเล ลคฺคมตฺติกํ อุทเกน อาโลเฬตฺวา ปาเยตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ

ทุฏฺฐคหณิโกติ วิปนฺนคหณิโก; กิจฺเฉน อุจฺจาโร นิกฺขมตีติ อตฺโถฯ อามิสขารนฺติ สุกฺโขทนํ ฌาเปตฺวา ตาย ฉาริกาย ปคฺฆริตํ ขาโรทกํฯ มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ หรีตกํฯ อภิสนฺนกาโยติ อุสฺสนฺนโทสกาโยฯ อจฺฉกญฺชิยนฺติ ตณฺฑุโลทกมณฺโฑฯ อกฏยุสนฺติ อสินิทฺโธ มุคฺคปจิตปานีโยฯ กฏากฏนฺติ โสว โธตสินิทฺโธฯ ปฏิจฺฉาทนีเยนาติ มํสรเสนฯ

คุฬาทิอนุชานนกถา

[272] สเจ ภิกฺขเว ปกฺกาปิ มุคฺคา ชายนฺตีติ ปกฺกา มุคฺคา สเจปิ ชายนฺติ, ยถาสุขํ ปริภุญฺชิตพฺพาฯ ปกฺกตฺตา หิ เต กปฺปิยา เอวฯ