สอุตฺตรจฺฉทนฺติ สห อุตฺตรจฺฉทเนน; อุปริพทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถ ฯ เสตวิตานมฺปิ เหฏฺฐา อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ, อสติ ปน วฏฺฏติฯ อุภโตโลหิตกูปธานนฺติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ มญฺจสฺส อุภโตโลหิตกูปธานํ, เอตํ น กปฺปติฯ ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รตฺตํ วา โหติ, ปทุมวณฺณํ วา จิตฺรํ วา, สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏติฯ มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํฯ

สพฺพจมฺมปฏิกฺเขปาทิกถา

[255] ทีปิจฺฉาโปติ ทีปิโปตโกฯ โอคุมฺผิยนฺตีติ ภิตฺติทณฺฑกาทีสุ เวเฐตฺวา พนฺธนฺติฯ

[256] อภินิสีทิตุนฺติ อภินิสฺสาย นิสีทิตุํ; อปสฺสยํ กตฺวา นิสีทิตุนฺติ อตฺโถฯ คิลาเนน ภิกฺขุนา สอุปาหเนนาติ เอตฺถ คิลาโน นาม โย น สกฺโกติ อนุปาหโน คามํ ปวิสิตุํฯ

[257] กุรรฆเรติ เอวํนามเก นคเร; เอเตนสฺส โคจรคาโม วุตฺโตฯ ปปตเก ปพฺพเตติ ปปตนามเก ปพฺพเต; เอเตนสฺส นิวาสนฏฺฐานํ วุตฺตํฯ โสโณติ ตสฺส นามํฯ โกฏิอคฺฆนกํ ปน กณฺณปิฬนฺธนกํ ธาเรติ, ตสฺมา ‘‘กุฏิกณฺโณ’’ติ วุจฺจติ; โกฏิกณฺโณติ อตฺโถฯ ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนกํฯ ปสาทนียนฺติ อิทํ ตสฺเสว อตฺถเววจนํฯ อุตฺตมทมถสมถนฺติ อุตฺตมํ ทมถญฺจ สมถญฺจ ปญฺญญฺจ สมาธิญฺจ กายูปสมญฺจ จิตฺตูปสมญฺจาติปิ อตฺโถฯ ทนฺตนฺติ สพฺเพสํ วิสูกายิกวิปฺผนฺทิตานํ อุปจฺฉินฺนตฺตา ทนฺตํ; ขีณกิเลสนฺติ อตฺโถฯ คุตฺตนฺติ สํวรคุตฺติยา คุตฺตํฯ สนฺตินฺทฺริยนฺติ ยตินฺทฺริยํฯ นาคนฺติ อาคุวิรหิตํฯ ติณฺณํ เม วสฺสานํ อจฺจเยนาติ มม ปพฺพชฺชาทิวสโต ปฏฺฐาย ติณฺณํ วสฺสานํ อจฺจเยนฯ อุปสมฺปทํ อลตฺถนฺติ อหํ อุปสมฺปทํ อลภิํ ฯ กณฺหุตฺตราติ กณฺหมตฺติกุตฺตรา; อุปริ วฑฺฒิตกณฺหมตฺติกาติ อตฺโถฯ โคกณฺฏกหตาติ คุนฺนํ ขุเรหิ อกฺกนฺตภูมิโต สมุฏฺฐิเตหิ โคกณฺฏเกหิ อุปหตาฯ เต กิร โคกณฺฏเก เอกปฏลิกา อุปาหนา รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ; เอวํ ขรา โหนฺติฯ เอรคู, โมรคู, มชฺชารู, ชนฺตูติ อิมา จตสฺโสปิ ติณชาติโย; เอเตหิ กฏสารเก จ ตฏฺฏิกาโย จ กโรนฺติฯ

เอตฺถ เอรคูติ เอรกติณํ; ตํ โอฬาริกํฯ โมรคูติณํ ตมฺพสีสํ มุทุกํ สุขสมฺผสฺสํ, เตน กตตฏฺฏิกา นิปชฺชิตฺวา วุฏฺฐิตมตฺเต ปุน อุทฺธุมาตา หุตฺวา ติฏฺฐติฯ มชฺชารุนา สาฏเกปิ กโรนฺติฯ ชนฺตุสฺส มณิสทิโส วณฺโณ โหติฯ เสนาสนํ ปญฺญเปสีติ ภิสิํ วา กฏสารกํ วา ปญฺญเปสิ; ปญฺญเปตฺวา จ ปน โสณสฺส อาโรเจติ – ‘‘อาวุโส สตฺถา ตยา สทฺธิํ เอกาวาเส วสิตุกาโม, คนฺธกุฏิยํเยว เต เสนาสนํ ปญฺญตฺต’’นฺติฯ

[258] อยํ ขฺวสฺส กาโลติ อยํ โข กาโล ภเวยฺยฯ ปริทสฺสีติ ปริทสฺเสสิฯ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ วเทยฺยาสีติ ยํ เม อุปชฺฌาโย ชานาเปสิ, ตสฺส อยํ กาโล ภเวยฺย, หนฺท ทานิ อาโรเจมิ ตํ สาสน’’นฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

[259] วินยธรปญฺจเมนาติ อนุสฺสาวนาจริยปญฺจเมนฯ อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คุณงฺคุณูปาหนนฺติ เอตฺถ มนุสฺสจมฺมํ ฐเปตฺวา เยน เกนจิ จมฺเมน อุปาหนา วฏฺฏติฯ อุปาหนโกสกสตฺถโกสกกุญฺจิกโกสเกสุปิ เอเสว นโยฯ จมฺมานิ อตฺถรณานีติ เอตฺถ ปน ยํกิญฺจิ เอฬกจมฺมํ อชจมฺมญฺจ อตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุํ วา นิสีทิตุํ วา วฏฺฏติฯ มิคจมฺเม เอณีมิโค วาตมิโค ปสทมิโค กุรงฺคมิโค มิคมาตุโก โรหิตมิโคติ เอเตสํเยว จมฺมานิ วฏฺฏนฺติฯ อญฺเญสํ ปน –

มกฺกโฏ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;

เย จ วาฬมิคา เกจิ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏติฯ

ตตฺถ วาฬมิคาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉา; น เกวลญฺจ เอเตสํเยว, เยสํ ปน จมฺมํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, เต ฐเปตฺวา อวเสสา อนฺตมโส โคมหิํสสสพิฬาราทโยปิ สพฺเพ อิมสฺมิํ อตฺเถ วาฬมิคาตฺเวว เวทิตพฺพาฯ เอเตสญฺหิ สพฺเพสํ จมฺมํ น วฏฺฏติฯ น ตาว ตํ คณนูปคํ ยาว น หตฺถํ คจฺฉตีติ ยาว อาหริตฺวา วา น ทินฺนํ, ตุมฺหากํ ภนฺเต จีวรํ อุปฺปนฺนนฺติ ปหิณิตฺวา วา นาโรจิตํ, ตาว คณนํ น อุเปติฯ สเจ อนธิฏฺฐิตํ, วฏฺฏติ; อธิฏฺฐิตญฺจ คณนํ น อุเปตีติ อตฺโถฯ ยทา ปน อาเนตฺวา วา ทินฺนํ โหติ, อุปฺปนฺนนฺติ วา สุตํ, ตโต ปฏฺฐาย ทสาหเมว ปริหารํ ลภตีติฯ

จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เภสชฺชกฺขนฺธกํ

ปญฺจเภสชฺชาทิกถา

[260] เภสชฺชกฺขนฺธเก – สารทิเกน อาพาเธนาติ สรทกาเล อุปฺปนฺเนน ปิตฺตาพาเธน, ตสฺมิญฺหิ กาเล วสฺโสทเกนปิ เตเมนฺติ, กทฺทมมฺปิ มทฺทนฺติ, อนฺตรนฺตรา อาตโปปิ ขโร โหติ, เตน เตสํ ปิตฺตํ โกฏฺฐพฺภนฺตรคตํ โหติฯ อาหารตฺถญฺจ ผเรยฺยาติ อาหารตฺถํ สาเธยฺยฯ

[261] นจฺฉาเทนฺตีติ น ชิรนฺติ, น วาตโรคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตุํ สกฺโกนฺติฯ เสเนสิตานีติ สินิทฺธานิฯ ภตฺตาจฺฉาทเกนาติ ภตฺตํ อโรจิเกนฯ

[262] อจฺฉวสนฺติอาทีสุ นิสฺสคฺคิยวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ กาเล ปฏิคฺคหิตนฺติอาทีสุ มชฺฌนฺหิเก อวีติวตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา จาติ อตฺโถฯ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุนฺติ สตฺตาหกาลิกเตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุํฯ

[263] มูลเภสชฺชาทิ วินิจฺฉโยปิ ขุทฺทกวณฺณนายํ วุตฺโตเยวฯ ตสฺมา อิธ ยํ ยํ ปุพฺเพ อวุตฺตํ ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ วจตฺตนฺติ เสตวจํฯ นิสทํ นิสทโปตกนฺติ ปิสนสิลา จ ปิสนโปโต จฯ ผคฺควนฺติ ลตาชาติฯ นตฺตมาลนฺติ กรญฺชํฯ หิงฺคุหิงฺคุชตุหิงฺคุสิปาฏิกา หิงฺคุชาติโยเยวฯ ตกตกปตฺติตกปณฺณิโย ลาขาชาติโยฯ

สามุทฺทนฺติ สมุทฺทตีเร วาลุกา วิย สนฺติฏฺฐติฯ กาฬโลณนฺติ ปกติโลณํฯ สินฺธวนฺติ เสตวณฺณํ ปพฺพเต อุฏฺฐหติฯ อุพฺภิทนฺติ ภูมิโต องฺกุรํ อุฏฺฐหติฯ พิลนฺติ ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปจิตํ, ตํ รตฺตวณฺณํฯ

[264-6] กาโย วา ทุคฺคนฺโธติ กสฺสจิ อสฺสาทีนํ วิย กายคนฺโธ โหติ, ตสฺสาปิ สิรีสโกสุมฺพาทิจุณฺณานิ วา คนฺธจุณฺณานิ วา สพฺพานิ วฏฺฏนฺติฯ ฉกณนฺติ โคมยํฯ รชนนิปฺปกฺกนฺติ รชนกสฏํฯ ปากติกจุณฺณมฺปิ โกฏฺเฏตฺวา อุทเกน เตเมตฺวา นฺหายิตุํ วฏฺฏติ; เอตมฺปิ รชนนิปฺปกฺกสงฺเขปเมว คจฺฉติฯ