อิทานิ ปนสฺส อาหารํ ปฏิคฺคเหตุกามตาย ‘‘น โข ตถาคตา’’ติอาทินา นเยน ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ฯ ตํ เอวํ อุปฺปนฺนํ อตฺตโน เจตสา ภควโต เจโตปริวิตกฺกมญฺญายฯ จตุทฺทิสาติ จตูหิ ทิสาหิฯ เสลมเย ปตฺเตติ มุคฺควณฺณเสลมเย ปตฺเตฯ อิทํเยว ภควา ปฏิคฺคเหสิ, เตเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ จตฺตาโร ปน มหาราชาโน ปฐมํ อินฺทนีลมณิมเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, น เต ภควา อคฺคเหสิฯ ตโต อิเม จตฺตาโรปิ มุคฺควณฺณสิลามเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, ภควา จตฺตาโรปิ ปตฺเต อคฺคเหสิ เตสํ ปสาทานุรกฺขณตฺถาย, โน มหิจฺฉตายฯ คเหตฺวา จ ปน จตฺตาโรปิ ยถา เอโกว ปตฺโต โหติ ตถา อธิฏฺฐหิ, จตุนฺนมฺปิ เอกสทิโส ปุญฺญวิปาโก อโหสิฯ เอวํ เอกํ กตฺวา อธิฏฺฐิเต ปฏิคฺคเหสิ ภควา ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจฯ ปจฺจคฺเฆติ ปจฺจคฺฆสฺมิํ; ปาเฏกฺกํ มหคฺฆสฺมินฺติ อตฺโถฯ อถ วา ปจฺจคฺเฆติ อภินเว อพฺภุณฺเห; ตงฺขเณ นิพฺพตฺตสฺมินฺติ อตฺโถฯ ทฺเว วาจา เอเตสํ อเหสุนฺติ ทฺเววาจิกาฯ อถ วา ทฺวีหิ วาจาหิ อุปาสกภาวํ ปตฺตาติ อตฺโถ ฯ เต เอวํ อุปาสกภาวํ ปฏิเวเทตฺวา ภควนฺตํ อาหํสุ – ‘‘กสฺส ทานิ ภนฺเต อมฺเหหิ อชฺช ปฏฺฐาย อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานํ กาตพฺพ’’นฺติ? อถ ภควา สีสํ ปรามสิ, เกสา หตฺเถ ลคฺคิํสุฯ เต เตสํ อทาสิ ‘‘อิเม ตุมฺเห ปริหรถา’’ติฯ เต เกสธาตุโย ลภิตฺวา อมเตเนว อภิสิตฺตา หฏฺฐตุฏฺฐา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

ราชายตนกถา นิฏฺฐิตาฯ

พฺรหฺมยาจนกถา

[7] อถ โข ภควา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา วุตฺตปฺปการเมตํ สพฺพํ กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ราชายตนมูลา ปุนปิ เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิฯ ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ ตสฺมิํ นิสินฺนมตฺตสฺเสว สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ อยํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ กสฺมา ปนายํ สพฺพพุทฺธานํ อุปฺปชฺชตีติ? ธมฺมสฺส มหนฺตภาวํ ครุภาวํ ภาริยภาวํ ปจฺจเวกฺขณาย พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตาย จฯ ชานนฺติ หิ พุทฺธา ‘‘เอวํ ปริวิตกฺกิเต พฺรหฺมา อาคนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ ยาจิสฺสติ, ตโต สตฺตา ธมฺเม คารวํ อุปฺปาเทสฺสนฺติ, พฺรหฺมครุโก หิ โลกสนฺนิวาโส’’ติฯ อิติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ อยํ วิตกฺโก อุปฺปชฺชตีติฯ

ตตฺถ อธิคโต โข มฺยายนฺติ อธิคโต โข เม อยํฯ อาลยรามาติ สตฺตา ปญฺจ กามคุเณ อลฺลียนฺติ, ตสฺมา เต ‘‘อาลยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามาฯ อาลเยสุ รตาติ อาลยรตาฯ อาลเยสุ สุฏฺฐุมุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตาฯ ยทิทนฺติ นิปาโตฯ ตสฺส ฐานํ สนฺธาย ‘‘ยํ อิท’’นฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สนฺธาย ‘‘โย อย’’นฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยาว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยตา จ สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ โส มมสฺส กิลมโถติ ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺส; สา มม วิเหสา อสฺสาติ อตฺโถฯ ภควนฺตนฺติ ภควโตฯ อนจฺฉริยาติ อนุ อจฺฉริยาฯ ปฏิภํสูติ ปฏิภานสงฺขาตสฺส ญาณสฺส โคจรา อเหสุํ, ปริวิตกฺกยิตพฺพภาวํ ปาปุณิํสุฯ

หลนฺติ เอตฺถ หกาโร นิปาตมตฺโต; อลนฺติ อตฺโถฯ ปกาสิตุนฺติ เทสิตุํฯ อลํ ทานิ เม อิมํ กิจฺเฉน อธิคตํ ธมฺมํ เทเสตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปฏิโสตคามินฺติ ปฏิโสตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ; นิพฺพานคามินฺติ อตฺโถฯ ราครตฺตาติ กามราคภวราคทิฏฺฐิราเคน รตฺตาฯ น ทกฺขนฺตีติ น ปสฺสิสฺสนฺติฯ ตโมขนฺเธน อาวุฏาติ อวิชฺชาราสินา อชฺโฌตฺถฏาฯ อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ นิรุสฺสุกฺกภาเวน; อเทเสตุกามตายาติ อตฺโถฯ

[8] ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมิํ นาม โลเกฯ ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสีติ ธมฺมเทสนายาจนตฺถํ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ มหาพฺรหฺมาโน คเหตฺวา อาคมฺม ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสิ ฯ อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ เอวํสภาวาติ อปฺปรชกฺขชาติกาฯ ภวิสฺสนฺติ ธมฺมสฺส อญฺญาตาโรติ ปฏิวิชฺฌิตาโรฯ

ปาตุรโหสีติ ปาตุภวิฯ สมเลหิ จินฺติโตติ ราคาทีหิ มเลหิ สมเลหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ จินฺติโตฯ อปาปุเรตนฺติ วิวร เอตํฯ อมตสฺส ทฺวารนฺติ อมตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารภูตํ อริยมคฺคํฯ

สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธนฺติ อิเม สตฺตา ราคาทิมลานํ อภาวโต วิมเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุพุทฺธํ จตุสจฺจธมฺมํ สุณนฺตุฯ

เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ยถาฐิโตว ยถา จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตฺวมฺปิ สุเมธ สุนฺทรปญฺญ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตญฺจ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ อุปธารยฯ

อุฏฺเฐหีติ ภควโต ธมฺมเทสนตฺถํ จาริกจรณํ ยาจนฺโต ภณติฯ วีราติอาทีสุ ภควา วีริยวนฺตตาย วีโรฯ เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสาภิสงฺขารมารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโมฯ ชาติกนฺตาราทินิตฺถรณสมตฺถตาย สตฺถวาโหฯ กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อณโณฯ

[9] อชฺเฌสนนฺติ ยาจนํฯ พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นามํฯ อปฺปรชกฺขาติ ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ เยสํ, เต อปฺปรชกฺขาฯ เยสํ ตํ มหนฺตํ เต มหารชกฺขาฯ เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ เต ติกฺขินฺทฺริยาฯ เยสํ ตานิ มุทูนิ เต มุทินฺทฺริยาฯ เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา เต สฺวาการาฯ เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา อสุนฺทรา เต ทฺวาการาฯ เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ เต สุวิญฺญาปยาฯ เย ปรโลกญฺจ วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺติ เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนฯ อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเนฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อุทกสฺส อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสยนฺติฯ สโมทกํ ฐิตานีติ อุทเกน สมํ ฐิตานิฯ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานิฯ

อปารุตาติ วิวฏาฯ อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโคฯ โส หิ อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํฯ ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุฯ

ปจฺฉิมปททฺวเย อยมตฺโถ , อหญฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺติมฺปิ อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ กายวาจากิลมถสญฺญี หุตฺวา มนุเชสุ เทวมนุสฺเสสุ น ภาสินฺติฯ

พฺรหฺมยาจนกถา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจวคฺคิยกถา

[10] ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติยา ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ อปฺปรชกฺขชาติโกติ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตตฺตา นิกฺกิเลสชาติโก วิสุทฺธสตฺโตฯ อาชานิสฺสตีติ สลฺลกฺเขสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติฯ ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาทีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุปฺปชฺชิ ‘‘อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก กาลํกตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺโต’’ติฯ มหาชานิโยติ สตฺตทิวสพฺภนฺตเร ปตฺตพฺพมคฺคผลโต ปริหีนตฺตา มหตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโย อกฺขเณ นิพฺพตฺตตฺตาฯ อภิโทสกาลํกโตติ หิยฺโย กาลํกโต, โสปิ เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ อทฺทสฯ พหูการาติ พหูปการาฯ ปธานปหิตตฺตํ อุปฏฺฐหิํสูติ ปธานตฺถาย เปสิตตฺตภาวํ มุโขทกทานาทินา อุปฏฺฐหิํสุฯ

[11] อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ อุปโก โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร ภควนฺตํ อทฺทสฯ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนนฺติ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺนํฯ

สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ สพฺพวิทูติ สพฺพํ จตุภูมกธมฺมํ อเวทิํ อญฺญาสิํฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโตติ สพฺเพสุ เตภูมกธมฺเมสุ กิเลสเลเปน อลิตฺโตฯ สพฺพญฺชโหติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ ชหิตฺวา ฐิโตฯ ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโตฯ สยํ อภิญฺญายาติ สพฺพํ จตุภูมกธมฺมํ อตฺตนาว ชานิตฺวาฯ กมุทฺทิเสยฺยนฺติ กํ อญฺญํ ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิเสยฺยํฯ

น เม อาจริโย อตฺถีติ โลกุตฺตรธมฺเม มยฺหํ อาจริโย นาม นตฺถิฯ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ มยฺหํ ปฏิภาคปุคฺคโล นาม นตฺถิฯ สีติภูโตติ สพฺพกิเลสคฺคินิพฺพาปเนน สีติภูโตฯ กิเลสานํเยว นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโตฯ