สเจ เอตสฺส อนุโลมํ ‘‘อตฺตโน น วฏฺฏติ, อญฺญสฺส วฏฺฏตี’’ติ อิทํ นานากรณํ น สกฺกา ลทฺธุํฯ อตฺตโน อตฺถาย กโรนฺโต อตฺตสิเนเหน อกุสลจิตฺเตเนว กโรติ, ปโร ปน การุญฺเญน, ตสฺมา อนาปตฺตีติ เจฯ เอตมฺปิ อการณํฯ กุสลจิตฺเตนาปิ หิ อิมํ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ สพฺพอฏฺฐกถาสุ ปน วุตฺตตฺตา น สกฺกา ปฏิเสเธตุํฯ คเวสิตพฺพา เอตฺถ ยุตฺติฯ อฏฺฐกถาจริยานํ วา สทฺธาย คนฺตพฺพนฺติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ติสมุฏฺฐานํ – กายจิตฺตโต วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติฯ กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติฯ

ภูตคามสิกฺขาปทํ ปฐมํฯ

2. อญฺญวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา

[94] ทุติยสิกฺขาปเท – อนาจารํ อาจริตฺวาติ อกาตพฺพํ กตฺวา; กายวจีทฺวาเรสุ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรตีติ อญฺเญน วจเนน อญฺญํ วจนํ ปฏิจรติ ปฏิจฺฉาเทติ อชฺโฌตฺถรติ; อิทานิ ตํ ปฏิจรณวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โก อาปนฺโน’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ วจนสมฺพนฺโธ – โส กิร กิญฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา อนุยุญฺชิยมาโน ‘‘โก อาปนฺโน’’ติ วทติฯ ‘‘ตโต ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ กิํ อาปนฺโน’’ติ วทติฯ อถ ‘‘ปาจิตฺติยํ วา ทุกฺกฏํ วา’’ติ วุตฺเต วตฺถุํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘อหํ กิสฺมิํ อาปนฺโน’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘อสุกสฺมิํ นาม วตฺถุสฺมิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ กถํ อาปนฺโน, กิํ กโรนฺโต อาปนฺโนมฺหี’’ติ ปุจฺฉติฯ อถ ‘‘อิทํ นาม กโรนฺโต อาปนฺโน’’ติ วุตฺเต ‘‘กํ ภณถา’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘ตํ ภณามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ภณถา’’ติ วทติฯ

อปิเจตฺถ อยํ ปาฬิมุตฺตโกปิ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณวิธิ – ภิกฺขูหิ ‘‘ตว สิปาฏิกาย กหาปโณ ทิฏฺโฐ, กิสฺเสวมสารุปฺปํ กโรสี’’ติ วุตฺโต ‘‘สุทิฏฺฐํ, ภนฺเต, น ปเนโส กหาปโณ; ติปุมณฺฑลํ เอต’’นฺติ ภณนฺโต วา ‘‘ตฺวํ สุรํ ปิวนฺโต ทิฏฺโฐ, กิสฺเสวํ กโรสี’’ติ วุตฺโต ‘‘สุทิฏฺโฐ , ภนฺเต, น ปเนสา สุรา, เภสชฺชตฺถาย สมฺปาทิตํ อริฏฺฐ’’นฺติ ภณนฺโต วา ‘‘ตฺวํ ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน มาตุคาเมน สทฺธิํ นิสินฺโน ทิฏฺโฐ, กิสฺเสวมสารุปฺปํ กโรสี’’ติ วุตฺโต ‘‘เยน ทิฏฺฐํ สุทิฏฺฐํ, วิญฺญู ปเนตฺถ ทุติโย อตฺถิ, โส กิสฺส น ทิฏฺโฐ’’ติ ภณนฺโต วา, ‘‘อีทิสํ ตยา กิญฺจิ ทิฏฺฐ’’นฺติ ปุฏฺโฐ ‘‘น สุณามี’’ติ โสตมุปเนนฺโต วา, โสตทฺวาเร ปุจฺฉนฺตานํ จกฺขุํ อุปเนนฺโต วา, อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรตีติ เวทิตพฺโพฯ อญฺญวาทกํ โรเปตูติ อญฺญวาทกํ อาโรเปตุ; ปติฏฺฐาเปตูติ อตฺโถฯ วิเหสกํ โรเปตูติ เอตสฺมิมฺปิ เอเสว นโยฯ

[98] อญฺญวาทเก วิเหสเก ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ อญฺญํ วทตีติ อญฺญวาทกํ; อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณสฺเสตํ นามํฯ วิเหเสตีติ วิเหสกํ; ตุณฺหีภูตสฺเสตํ นามํ, ตสฺมิํ อญฺญวาทเก วิเหสเกฯ ปาจิตฺติยนฺติ วตฺถุทฺวเย ปาจิตฺติยทฺวยํ วุตฺตํฯ

[100] อโรปิเต อญฺญวาทเกติ กมฺมวาจาย อนาโรปิเต อญฺญวาทเกฯ อโรปิเต วิเหสเกติ เอตสฺมิมฺปิ เอเสว นโยฯ

[101] ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญีติอาทีสุ ยํ ตํ อญฺญวาทกวิเหสกโรปนกมฺมํ กตํ, ตญฺเจ ธมฺมกมฺมํ โหติ, โส จ ภิกฺขุ ตสฺมิํ ธมฺมกมฺมสญฺญี อญฺญวาทกญฺจ วิเหสกญฺจ กโรติ, อถสฺส ตสฺมิํ อญฺญวาทเก จ วิเหสเก จ อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[102] อชานนฺโต ปุจฺฉตีติ อาปตฺติํ วา อาปนฺนภาวํ อชานนฺโตเยว ‘‘กิํ ตุมฺเห ภณถ, อหํ น ชานามี’’ติ ปุจฺฉติฯ คิลาโน วา น กเถตีติ มุเข ตาทิโส พฺยาธิ โหติ, เยน กเถตุํ น สกฺโกติฯ สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ วาติอาทีสุ สงฺฆมชฺเฌ กถิเต ตปฺปจฺจยา สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ วา กลโห วา วิวาโท วา ภวิสฺสติ, โส มา อโหสีติ มญฺญมาโน น กเถตีติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

ติสมุฏฺฐานํ – กายจิตฺตโต วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติ, สิยา กิริยํ , สิยา อกิริยํ, อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรนฺตสฺส หิ กิริยํ โหติ, ตุณฺหีภาเวน วิเหสนฺตสฺส อกิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

อญฺญวาทกสิกฺขาปทํ ทุติยํฯ

3. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา

[103] ตติยสิกฺขาปเท – ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ ภิกฺขู อุชฺฌาเปนฺตีติ ‘‘ฉนฺทาย ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติอาทีนิ วทนฺตา ตํ อายสฺมนฺตํ เตหิ ภิกฺขูหิ อวชานาเปนฺติ, อวญฺญาย โอโลกาเปนฺติ, ลามกโต วา จินฺตาเปนฺตี’’ติ อตฺโถฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ โอชฺฌาเปนฺตีติปิ ปาโฐฯ อยเมวตฺโถ ฯ ฉนฺทายาติ ฉนฺเทน ปกฺขปาเตน; อตฺตโน อตฺตโน สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตานํ ปณีตานิ ปญฺญเปตีติ อธิปฺปาโยฯ ขิยฺยนฺตีติ ‘‘ฉนฺทาย ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติอาทีนิ วทนฺตา ปกาเสนฺติฯ

[105] อุชฺฌาปนเก ขิยฺยนเก ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ เยน วจเนน อุชฺฌาเปนฺติ, ตํ อุชฺฌาปนกํฯ เยน จ ขิยฺยนฺติ ตํ ขิยฺยนกํฯ ตสฺมิํ อุชฺฌาปนเก ขิยฺยนเกฯ ปาจิตฺติยนฺติ วตฺถุทฺวเย ปาจิตฺติยทฺวยํ วุตฺตํฯ

[106] อุชฺฌาปนกํ นาม อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมตํ เสนาสนปญฺญาปกํ วา…เป.… อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชนกํ วาติ เอเตสํ ปทานํ ‘‘มงฺกุกตฺตุกาโม’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อวณฺณํ กตฺตุกาโม อยสํ กตฺตุกาโมติ อิเมสํ ปน วเสน อุปสมฺปนฺนนฺติอาทีสุ ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอวํ วิภตฺติวิปริณาโม กาตพฺโพฯ อุชฺฌาเปติ วา ขิยฺยติ วา อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ เอตฺถ ปน ยสฺมา ‘‘ขิยฺยนกํ นามา’’ติ เอวํ มาติกาปทํ อุทฺธริตฺวาปิ ‘‘อุชฺฌาปนกํ นามา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส วุตฺตวิภงฺโคเยว วตฺตพฺโพ โหติ, อญฺญวาทกสิกฺขาปเท วิย อญฺโญ วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา ตํ วิสุํ อนุทฺธริตฺวา อวิภชิตฺวา นิคมนเมว เอกโต กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญีติอาทีสุ ยํ ตสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมุติกมฺมํ กตํ ตญฺเจ ธมฺมกมฺมํ โหติ, โส จ ภิกฺขุ ตสฺมิํ ธมฺมกมฺมสญฺญี อุชฺฌาปนกญฺจ ขิยฺยนกญฺจ กโรติ, อถสฺส ตสฺมิํ อุชฺฌาปนเก จ ขิยฺยนเก จ อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ