เอเตสุ ยํกิญฺจิ ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิฯ โส ตํ ฉตฺตํ ธารยมาโน วา อํเส วา กตฺวา อูรุมฺหิ วา ฐเปตฺวา ยาว หตฺเถน น มุจฺจติ, ตาวสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ น วฏฺฏติ, เทเสนฺตสฺส วุตฺตนเยน ทุกฺกฏํฯ สเจ ปนสฺส อญฺโญ ฉตฺตํ ธาเรติ, ฉตฺตปาทุกาย วา ฐิตํ โหติ, หตฺถโต อปคตมตฺเต ฉตฺตปาณิ นาม น โหติฯ ตสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติฯ ธมฺมปริจฺเฉโท ปเนตฺถ ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[635] ทณฺฑปาณิสฺสาติ เอตฺถ ทณฺโฑ นาม มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส จตุหตฺถปฺปมาโณ ทณฺฑปาณิภาโว ปนสฺส ฉตฺตปาณิมฺหิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[636] สตฺถปาณิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ อสิํ สนฺนหิตฺวา ฐิโตปิ หิ สตฺถปาณิสงฺขฺยํ น คจฺฉติฯ

[637] อาวุธปาณิสฺสาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ วุตฺตํ – ‘‘อาวุธํ นาม จาโป โกทณฺโฑ’’ติ, อถ โข สพฺพาปิ ธนุวิกติ สทฺธิํ สรวิกติยา อาวุธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา สทฺธิํ วา สเรน ธนุํ คเหตฺวา สุทฺธธนุํ วา สุทฺธสรํ วา สชิยธนุํ วา นิชฺชิยธนุํ วา คเหตฺวา ฐิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา ธมฺโม เทเสตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปนสฺส ธนุํ กณฺเฐปิ ปฏิมุกฺกํ โหติ, ยาว หตฺเถน น คณฺหาติ, ตาว ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติเยวาติฯ

ฉฏฺโฐ วคฺโคฯ

7. ปาทุกวคฺควณฺณนา

[638] อกฺกนฺตสฺสาติ ฉตฺตทณฺฑเก องฺคุลนฺตรํ อปฺปเวเสตฺวา เกวลํ ปาทุกํ อกฺกมิตฺวา ฐิตสฺสฯ ปฏิมุกฺกสฺสาติ ปฏิมุญฺจิตฺวา ฐิตสฺสฯ อุปาหนายปิ เอเสว นโยฯ โอมุกฺโกติ ปเนตฺถ ปณฺหิกพทฺธํ โอมุญฺจิตฺวา ฐิโต วุจฺจติฯ

[640] ยานคตสฺสาติ เอตฺถ สเจปิ ทฺวีหิ ชเนหิ หตฺถสงฺฆาเฏน คหิโต, สาฏเก วา ฐเปตฺวา วํเสน วยฺหติ, อยุตฺเต วา วยฺหาทิเก ยาเน , วิสงฺขริตฺวา วา ฐปิเต จกฺกมตฺเตปิ นิสินฺโน ยานคโตตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ สเจ ปน ทฺเวปิ เอกยาเน นิสินฺนา โหนฺติ, วฏฺฏติฯ วิสุํ นิสินฺเนสุปิ อุจฺเจ ยาเน นิสินฺเนน นีเจ นิสินฺนสฺส เทเสตุํ วฏฺฏติ, สมปฺปมาเณปิ วฏฺฏติฯ ปุริเม ยาเน นิสินฺเนน ปจฺฉิเม นิสินฺนสฺส วฏฺฏติฯ ปจฺฉิเม ปน อุจฺจตเรปิ นิสินฺเนน เทเสตุํ น วฏฺฏติฯ

[641] สยนคตสฺสาติ อนฺตมโส กฏสารเกปิ ปกติภูมิยมฺปิ นิปนฺนสฺส อุจฺเจปิ มญฺจปีเฐ วา ภูมิปเทเส วา ฐิเตน นิสินฺเนน วา เทเสตุํ น วฏฺฏติฯ สยนคเตน ปน สยนคตสฺส อุจฺจตเร วา สมปฺปมาเณ วา นิปนฺเนน เทเสตุํ วฏฺฏติฯ นิปนฺเนน จ ฐิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา เทเสตุํ วฏฺฏติ, นิสินฺเนนาปิ ฐิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา วฏฺฏติฯ ฐิเตน ฐิตสฺเสว วฏฺฏติฯ

[642] ปลฺลตฺถิกายาติ อาโยคปลฺลตฺถิกาย วา หตฺถปลฺลตฺถิกาย วา ทุสฺสปลฺลตฺถิกาย วา ยาย กายจิ ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏติฯ

[643] เวฐิตสีสสฺสาติ ทุสฺสเวฐเนน วา โมฬิอาทีหิ วา ยถา เกสนฺโต น ทิสฺสติ; เอวํ เวฐิตสีสสฺสฯ

[644] โอคุณฺฐิตสีสสฺสาติ สสีสํ ปารุตสฺสฯ

[645] ฉมายํ นิสินฺเนนาติ ภูมิยํ นิสินฺเนนฯ อาสเน นิสินฺนสฺสาติ อนฺตมโส วตฺถมฺปิ ติณานิปิ สนฺถริตฺวา นิสินฺนสฺสฯ

[647] ฉปกสฺสาติ จณฺฑาลสฺสฯ ฉปกีติ จณฺฑาลีฯ นิลีโนติ ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวาฯ ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นามฯ สพฺพมิทํ จริมํ กตนฺติ ตตฺเถว ปริปตีติ ‘‘สพฺโพ อยํ โลโก สงฺกรํ คโต นิมฺมริยาโท’’ติ อิมํ วจนํ วตฺวา ตตฺเถว เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ อนฺตรา รุกฺขโต ปติโตฯ ปติตฺวา จ ปน อุภินฺนมฺปิ ปุรโต ฐตฺวา อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘อุโภ อตฺถํ น ชานนฺติ…เป.… อสฺมา กุมฺภมิวาภิทา’’ติฯ

ตตฺถ อุโภ อตฺถํ น ชานนฺตีติ ทฺเวปิ ชนา ปาฬิยา อตฺถํ น ชานนฺติฯ ธมฺมํ น ปสฺสเรติ ปาฬิํ น ปสฺสนฺติฯ

กตเม เต อุโภติ? ‘‘โย จายํ มนฺตํ วาเจติ, โย จาธมฺเมนธียตี’’ติฯ เอวํ พฺราหฺมณญฺจ ราชานญฺจ อุโภปิ อธมฺมิกภาเว ฐเปสิฯ

ตโต พฺราหฺมโณ สาลีนนฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ชานามหํ โภ ‘‘อยํ อธมฺโม’’ติ; อปิ จ โข มยา ทีฆรตฺตํ สปุตฺตทารปริชเนน รญฺโญ สนฺตโก สาลีนํ โอทโน ภุตฺโตฯ สุจิมํสูปเสจโนติ นานปฺปการวิกติสมฺปาทิตํ สุจิมํสูปเสจนํ มิสฺสีกรณมสฺสาติ สุจิมํสูปเสจโนฯ ตสฺมา ธมฺเม น วตฺตามีติ ยสฺมา เอวํ มยา รญฺโญ โอทโน ภุตฺโต, อญฺเญ จ พหู ลาภา ลทฺธา, ตสฺมา ธมฺเม อหํ น วตฺตามิ อุทเร พทฺโธ หุตฺวา, น ธมฺมํ อชานนฺโตฯ อยญฺหิ ธมฺโม อริเยหิ วณฺณิโต ปสตฺโถ โถมิโตติ ชานามิฯ

อถ นํ ฉปโก ‘‘ธิรตฺถู’’ติอาทินา คาถาทฺวเยน อชฺฌภาสิฯ ตสฺสตฺโถ – โย ตยา ธนลาโภ จ ยสลาโภ จ ลทฺโธ, ธิรตฺถุ ตํ ธนลาภํ ยสลาภญฺจ พฺราหฺมณฯ กสฺมา? ยสฺมา อยํ ตยา ลทฺโธ ลาโภ อายติํ อปาเยสุ วินิปาตนเหตุนา สมฺปติ จ อธมฺมจรเณน วุตฺติ นาม โหติฯ เอวรูปา ยา วุตฺติ อายติํ วินิปาเตน อิธ อธมฺมจรเณน วา นิปฺปชฺชติ, กิํ ตาย วุตฺติยา? เตน วุตฺตํ –

‘‘ธิรตฺถุ ตํ ธนลาภํ, ยสลาภญฺจ พฺราหฺมณ;

ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วา’’ติฯ

ปริพฺพช มหาพฺรหฺเมติ มหาพฺราหฺมณ อิโต ทิสา สีฆํ ปลายสฺสุฯ ปจนฺตญฺเญปิ ปาณิโนติ อญฺเญปิ สตฺตา ปจนฺติ เจว ภุญฺชนฺติ จ; น เกวลํ ตฺวญฺเจว ราชา จฯ มา ตฺวํ อธมฺโม อาจริโต อสฺมา กุมฺภมิวาภิทาติ สเจ หิ ตฺวํ อิโต อปริพฺพชิตฺวา อิมํ อธมฺมํ อาจริสฺสสิ , ตโต ตฺวํ โส อธมฺโม เอวํ อาจริโต ยถา อุทกกุมฺภํ ปาสาโณ ภินฺเทยฺย; เอวํ เภจฺฉติ, เตน มยํ ตํ วทาม –

‘‘ปริพฺพช มหาพฺรหฺเม, ปจนฺตญฺเญปิ ปาณิโน;

มา ตฺวํ อธมฺโม อาจริโต, อสฺมา กุมฺภมิวาภิทา’’ติฯ

อุจฺเจ อาสเนติ อนฺตมโส ภูมิปฺปเทเสปิ อุนฺนตฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏติฯ

[648] น ฐิโต นิสินฺนสฺสาติ สเจปิ เถรุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฐิตํ ทหรภิกฺขุํ อาสเน นิสินฺโน มหาเถโร ปญฺหํ ปุจฺฉติ, น กเถตพฺพํฯ คารเวน ปน เถรํ อุฏฺฐหิตฺวา ปุจฺฉถาติ วตฺตุํ น สกฺกา, ปสฺเส ฐิตภิกฺขุสฺส กเถมีติ กเถตุํ วฏฺฏติฯ

[649] น ปจฺฉโต คจฺฉนฺเตนาติ เอตฺถ สเจ ปุรโต คจฺฉนฺโต ปจฺฉโต คจฺฉนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, น กเถตพฺพํฯ ปจฺฉิมสฺส ภิกฺขุโน กเถมีติ กเถตุํ วฏฺฏติฯ สทฺธิํ อุคฺคหิตธมฺมํ ปน สชฺฌายิตุํ วฏฺฏติฯ สมธุเรน คจฺฉนฺตสฺส กเถตุํ วฏฺฏติฯ

[650] น อุปฺปเถนาติ เอตฺถาปิ สเจ ทฺเวปิ สกฏปเถ เอเกกจกฺกปเถน วา อุปฺปเถน วา สมธุรํ คจฺฉนฺติ, วฏฺฏติฯ

[651] อสญฺจิจฺจาติ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานํ คจฺฉนฺตสฺส สหสา อุจฺจาโร วา ปสฺสาโว วา นิกฺขมติ, อสญฺจิจฺจ กโต นาม อนาปตฺติฯ

[652] น หริเตติ เอตฺถ ยมฺปิ ชีวรุกฺขสฺส มูลํ ปถวิยํ ทิสฺสมานํ คจฺฉติ, สาขา วา ภูมิลคฺคา คจฺฉติ, สพฺพํ หริตสงฺขาตเมวฯ ขนฺเธ นิสีทิตฺวา อปฺปหริตฏฺฐาเน ปาเตตุํ วฏฺฏติฯ อปฺปหริตฏฺฐานํ โอโลเกนฺตสฺเสว สหสา นิกฺขมติ, คิลานฏฺฐาเน ฐิโต โหติ, วฏฺฏติฯ อปฺปหริเต กโตติ อปฺปหริตํ อลภนฺเตน ติณณฺฑุปกํ วา ปลาลณฺฑุปกํ วา ฐเปตฺวา กโตปิ ปจฺฉา หริตํ โอตฺถรติ, วฏฺฏติเยวฯ เขเฬน เจตฺถ สิงฺฆาณิกาปิ สงฺคหิตาติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํฯ

[653] น อุทเกติ เอตํ ปริโภคอุทกเมว สนฺธาย วุตฺตํ, วจฺจกุฏิสมุทฺทาทิอุทเกสุ ปน อปริโภเคสุ อนาปตฺติฯ เทเว วสฺสนฺเต สมนฺตโต อุทโกโฆ โหติ, อนุทกฏฺฐานํ โอโลเกนฺตสฺเสว นิกฺขมติ, วฏฺฏติฯ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ – ‘‘เอตาทิเส กาเล อนุทกฏฺฐานํ อลภนฺเตน กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เสสํ สพฺพสิกฺขาปเทสุ อุตฺตานตฺถเมวฯ

สตฺตโม วคฺโคฯ

สมุฏฺฐานาทิทีปนตฺถาย ปเนตฺถ อิทํ ปกิณฺณกํ – อุชฺชคฺฆิกอุจฺจาสทฺทปฏิสํยุตฺตานิ จตฺตาริ, สกพเฬน มุเขน พฺยาหรณํ เอกํ, ฉมานีจาสนฐานปจฺฉโตคมนอุปฺปถคมนปฏิสํยุตฺตานิ ปญฺจาติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ สมนุภาสนสมุฏฺฐานานิ กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐหนฺติ, กิริยานิ, สญฺญาวิโมกฺขานิ , สจิตฺตกานิ, โลกวชฺชานิ, กายกมฺมวจีกมฺมานิ, อกุสลจิตฺตานิ, ทุกฺขเวทนานีติฯ

สูโปทนวิญฺญตฺติสิกฺขาปทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํ กายจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติ, กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ฉตฺตปาณิทณฺฑปาณิสตฺถปาณิอาวุธปาณิปาทุกอุปาหนยานสยนปลฺลตฺถิกเวฐิตโอคุณฺฐิตนามกานิ เอกาทส สิกฺขาปทานิ ธมฺมเทสนสมุฏฺฐานานิ วาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐหนฺติ, กิริยากิริยานิ, สญฺญาวิโมกฺขานิ, สจิตฺตกานิ, โลกวชฺชานิ, วจีกมฺมานิ, อกุสลจิตฺตานิ, ทุกฺขเวทนานีติฯ

อวเสสานิ เตปณฺณาส สิกฺขาปทานิ ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานานีติฯ

สพฺพเสขิเยสุ อาพาธปจฺจยา อนาปตฺติ, ถูปีกตปิณฺฑปาเต สูปพฺยญฺชเนน ปฏิจฺฉาทเน อุชฺฌานสญฺญิมฺหีติ ตีสุ สิกฺขาปเทสุ คิลาโน นตฺถีติฯ

เสขิยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสขิยกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

8. สตฺตาธิกรณสมถา

[655] อธิกรณสมเถสุ – สตฺตาติ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขฺยาปริจฺเฉโทฯ จตุพฺพิธํ อธิกรณํ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถาฯ เตสํ วิตฺถาโร ขนฺธเก จ ปริวาเร จ วุตฺโต, ตสฺสตฺถํ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสามฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ภิกฺขุวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนนฺตราเยน ยถา, นิฏฺฐิตา วณฺณนา อยํ;

อนนฺตราเยน ตถา, สนฺติํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโนฯ

จิรํ ติฏฺฐตุ สทฺธมฺโม, กาเล วสฺสํ จิรํ ปชํ;

ตปฺเปตุ เทโว ธมฺเมน, ราชา รกฺขตุ เมทนินฺติฯ

มหาวิภงฺโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ภิกฺขุนีวิภงฺควณฺณนา