1. ปฐมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา

ติํส นิสฺสคฺคิยา ธมฺมา, เย วุตฺตา สมิตาวินา;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, อปุพฺพปทวณฺณนํฯ

[459] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ โคตมเก เจติเยฯ เตน โข ปน สมเยน ภควตา ภิกฺขูนํ ติจีวรํ อนุญฺญาตํ โหตีติ เอตฺถ ติจีวรนฺติ อนฺตรวาสโก อุตฺตราสงฺโค สงฺฆาฏีติ อิทํ จีวรตฺตยํ ปริภุญฺชิตุํ อนุญฺญาตํ โหติฯ ยตฺถ ปเนตํ อนุญฺญาตํ, ยทา จ อนุญฺญาตํ, เยน จ การเณน อนุญฺญาตํ, ตํ สพฺพํ จีวรกฺขนฺธเก ชีวกวตฺถุสฺมิํ (มหาว. 326 อาทโย) อาคตเมวฯ อญฺเญเนว ติจีวเรน คามํ ปวิสนฺตีติ เยน วิหาเร อจฺฉนฺติ นฺหานญฺจ โอตรนฺติ, ตโต อญฺเญน, เอวํ ทิวเส ทิวเส นว จีวรานิ ธาเรนฺติฯ

[460] อุปฺปนฺนํ โหตีติ อนุปญฺญตฺติยา ทฺวารํ ททมานํ ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺนํ โหติ, โน นิปฺผตฺติวเสนฯ

อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทาตุกาโม โหตีติ อายสฺมา กิร อานนฺโท ภควนฺตํ ฐเปตฺวา อญฺโญ เอวรูโป คุณวิสิฏฺโฐ ปุคฺคโล นตฺถีติ คุณพหุมาเนน อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อติมมายติฯ โส สทาปิ มนาปํ จีวรํ ลภิตฺวา รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา เถรสฺเสว เทติ, ปุเรภตฺเต ปณีตํ ยาคุขชฺชกํ วา ปิณฺฑปาตํ วา ลภิตฺวาปิ เถรสฺเสว เทติ, ปจฺฉาภตฺเต มธุผาณิตาทีนิ ลภิตฺวาปิ เถรสฺเสว เทติ, อุปฏฺฐากกุเลหิ ทารเก นิกฺขาเมตฺวา ปพฺพาเชตฺวาปิ เถรสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา สยํ อนุสาวนกมฺมํ กโรติฯ

อายสฺมาปิ สาริปุตฺโต ‘‘ปิตุ กตฺตพฺพกิจฺจํ นาม เชฏฺฐปุตฺตสฺส ภาโร, ตํ มยา ภควโต กตฺตพฺพํ กิจฺจํ อานนฺโท กโรติ, อหํ อานนฺทํ นิสฺสาย อปฺโปสฺสุกฺโก วิหริตุํ ลภามี’’ติ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อติวิย มมายติ, โสปิ มนาปํ จีวรํ ลภิตฺวา อานนฺทตฺเถรสฺเสว เทตีติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว ฯ เอวํ คุณพหุมาเนน มมายนฺโต ตทา อุปฺปนฺนมฺปิ ตํ จีวรํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทาตุกาโม โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

นวมํ วา ภควา ทิวสํ ทสมํ วาติ เอตฺถ ปน สเจ ภเวยฺย ‘‘กถํ เถโร ชานาตี’’ติ? พหูหิ การเณหิ ชานาติฯ สาริปุตฺตตฺเถโร กิร ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺโต อานนฺทตฺเถรํ อาปุจฺฉิตฺวาว ปกฺกมติ ‘‘อหํ เอตฺตเกน นาม กาเลน อาคจฺฉิสฺสามิ, เอตฺถนฺตเร ภควนฺตํ มา ปมชฺชี’’ติฯ สเจ สมฺมุขา น อาปุจฺฉติ, ภิกฺขู เปเสตฺวาปิ อาปุจฺฉิตฺวาว คจฺฉติฯ สเจ อญฺญตฺถ วสฺสํ วสติ, เย ปฐมตรํ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, เต เอวํ ปหิณติ ‘‘มม วจเนน ภควโต จ ปาเท สิรสา วนฺทถ, อานนฺทสฺส จ อาโรคฺยํ วตฺวา มํ ‘อสุกทิวเส นาม อาคมิสฺสตี’ติ วทถา’’ติ สทา จ ยถาปริจฺฉินฺนทิวเสเยว เอติฯ อปิจายสฺมา อานนฺโท อนุมาเนนปิ ชานาติ ‘‘เอตฺตเก ทิวเส ภควตา วิโยคํ สหนฺโต อธิวาเสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต วสิ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย อสุกํ นาม ทิวสํ น อติกฺกมิสฺสติ อทฺธา อาคมิสฺสตี’’ติฯ เยสํ เยสญฺหิ ปญฺญา มหตี เตสํ เตสํ ภควติ เปมญฺจ คารโว จ มหา โหตีติ อิมินา นเยนาปิ ชานาติฯ เอวํ พหูหิ การเณหิ ชานาติฯ เตนาห – ‘‘นวมํ วา ภควา ทิวสํ ทสมํ วา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต ยสฺมา อิทํ สิกฺขาปทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ, น โลกวชฺชํ; ตสฺมา อายสฺมตา อานนฺเทน วุตฺตสทิสเมว ปริจฺเฉทํ กโรนฺโต ‘‘อถ โข ภควา…เป.… ธาเรตุ’’นฺติฯ สเจ ปน เถเรน อทฺธมาโส วา มาโส วา อุทฺทิฏฺโฐ อภวิสฺส, โสปิ ภควตา อนุญฺญาโต อสฺสฯ

[462-3] นิฏฺฐิตจีวรสฺมินฺติ เยน เกนจิ นิฏฺฐาเนน นิฏฺฐิเต จีวรสฺมิํฯ ยสฺมา ปน ตํ จีวรํ กรเณนปิ นิฏฺฐิตํ โหติ, นสฺสนาทีหิปิ ตสฺมาสฺส ปทภาชเน อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ภิกฺขุโน จีวรํ กตํ วา โหตีติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กตนฺติ สูจิกมฺมปริโยสาเนน กตํ, สูจิกมฺมปริโยสานํ นาม ยํกิญฺจิ สูจิยา กตฺตพฺพํ ปาสปฏฺฏคณฺฐิกปฏฺฏปริโยสานํ กตฺวา สูจิยา ปฏิสามนํฯ นฏฺฐนฺติ โจราทีหิ หฏํ, เอตมฺปิ หิ กรณปลิโพธสฺส นิฏฺฐิตตฺตา นิฏฺฐิตนฺติ วุจฺจติฯ วินฏฺฐนฺติ อุปจิกาทีหิ ขายิตํฯ ทฑฺฒนฺติ อคฺคินา ทฑฺฒํฯ

จีวราสา วา อุปจฺฉินฺนาติ ‘‘อสุกสฺมิํ นาม กุเล จีวรํ ลภิสฺสามี’’ติ ยา จีวราสา อุปฺปนฺนา โหติ, สา วา อุปจฺฉินฺนา, เอเตสมฺปิ หิ กรณปลิโพธสฺเสว นิฏฺฐิตตฺตา นิฏฺฐิตภาโว เวทิตพฺโพฯ

อุพฺภตสฺมิํ กถิเนติ กถิเน จ อุพฺภตสฺมิํฯ เอเตน ทุติยสฺส ปลิโพธสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ ตํ ปน กถินํ ยสฺมา อฏฺฐสุ วา มาติกาสุ เอกาย อนฺตรุพฺภาเรน วา อุทฺธรียติ, เตนสฺส นิทฺเทเส ‘‘อฏฺฐนฺนํ มาติกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐิมา, ภิกฺขเว, มาติกา กถินสฺส อุพฺภาราย – ปกฺกมนนฺติกา, นิฏฺฐานนฺติกา, สนฺนิฏฺฐานนฺติกา, นาสนนฺติกา, สวนนฺติกา, อาสาวจฺเฉทิกา, สีมาติกฺกนฺติกา, สหุพฺภารา’’ติ เอวํ อฏฺฐ มาติกาโย กถินกฺขนฺธเก อาคตาฯ อนฺตรุพฺภาโรปิ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ; ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ กถินํ อุทฺธเรยฺย, เอสา ญตฺติฯ สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ; สงฺโฆ กถินํ อุทฺธรติ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ, กถินสฺส อุพฺภาโร, โส ตุณฺหสฺส; ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺยฯ อุพฺภตํ สงฺเฆน กถินํ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ (ปาจิ. 926) เอวํ ภิกฺขุนีวิภงฺเค อาคโตฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ อาคตฏฺฐาเนเยว วณฺณยิสฺสามฯ อิธ ปน วุจฺจมาเน ปาฬิ อาหริตพฺพา โหติ, อตฺโถปิ วตฺตพฺโพฯ วุตฺโตปิ จ น สุวิญฺเญยฺโย โหติ, อฏฺฐาเน วุตฺตตฺตายฯ

ทสาหปรมนฺติ ทส อหานิ ปรโม ปริจฺเฉโท อสฺสาติ ทสาหปรโม, ตํ ทสาหปรมํ กาลํ ธาเรตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปทภาชเน ปน อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ทสาหปรมตา ธาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ ‘‘ทสาหปรม’’นฺติ เอตฺถ ยา ทสาหปรมตา ทสาหปรมภาโว, อยํ เอตฺตโก กาโล ยาว นาติกฺกมติ ตาว ธาเรตพฺพนฺติฯ

อธิฏฺฐิตวิกปฺปิเตสุ อปริยาปนฺนตฺตา อติเรกํ จีวรนฺติ อติเรกจีวรํฯ เตเนวสฺส ปทภาชเน วุตฺตํ ‘‘อนธิฏฺฐิตํ อวิกปฺปิต’’นฺติฯ

ฉนฺนํ จีวรานํ อญฺญตรนฺติ โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคนฺติ อิเมสํ ฉนฺนํ จีวรานํ อญฺญตรํฯ เอเตน จีวรสฺส ชาติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปมาณํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ อาหฯ

ตสฺส ปมาณํ ทีฆโต ทฺเว วิทตฺถิโย, ติริยํ วิทตฺถิฯ ตตฺรายํ ปาฬิ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อายาเมน อฏฺฐงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมํ จีวรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. 358)ฯ

ตํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยนฺติ ตํ ยถาวุตฺตชาติปฺปมาณํ จีวรํ ทสาหปรมํ กาลํ อติกฺกามยโต, เอตฺถนฺตเร ยถา อติเรกจีวรํ น โหติ ตถา อกุพฺพโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ตญฺจ จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ปาจิตฺติยาปตฺติ จสฺส โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺคิยํ, ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตํ นามํฯ นิสฺสคฺคิยมสฺส อตฺถีติ นิสฺสคฺคิยมิจฺเจวฯ กินฺตํ? ปาจิตฺติยํฯ ตํ อติกฺกามยโต สนิสฺสคฺคิยวินยกมฺมํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ปทภาชเน ปน ปฐมํ ตาว อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ มาติกํ ฐเปตฺวา ‘‘เอกาทเส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ โหติ, นิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุน ยสฺส จ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ยถา จ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆสฺส วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอกาทเส อรุณุคฺคมเนติ เอตฺถ ยํ ทิวสํ จีวรํ อุปฺปนฺนํ ตสฺส โย อรุโณ, โส อุปฺปนฺนทิวสนิสฺสิโต, ตสฺมา จีวรุปฺปาททิวสเอน สทฺธิํ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ สเจปิ พหูนิ เอกชฺฌํ พนฺธิตฺวา วา เวเฐตฺวา วา ฐปิตานิ เอกาว อาปตฺติฯ อพทฺธาเวฐิเตสุ วตฺถุคณนาย อาปตฺติโยฯ

นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺติ เทเสตพฺพาติ กถํ เทเสตพฺพา? ยถา ขนฺธเก วุตฺตํ, กถญฺจ ตตฺถ วุตฺตํ? เอวํ วุตฺตํ – ‘‘เตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตํ ปฏิเทเสมี’’’ติ (จูฬว. 239)ฯ อิธ ปน สเจ เอกํ จีวรํ โหติ ‘‘เอกํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ สเจ ทฺเว, ‘‘ทฺเว’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ พหูนิ ‘‘สมฺพหุลานี’’ติ วตฺตพฺพํฯ นิสฺสชฺชเนปิ สเจ เอกํ ยถาปาฬิเมว ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวร’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ สเจ ทฺเว วา พหูนิ วา, ‘‘อิมานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ ทสาหาติกฺกนฺตานิ นิสฺสคฺคิยานิ, อิมานาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ วตฺตพฺพํฯ ปาฬิํ วตฺตุํ อสกฺโกนฺเตน อญฺญถาปิ วตฺตพฺพํฯ

พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพาติ ขนฺธเก วุตฺตนเยเนว ปฏิคฺคเหตพฺพาฯ เอวญฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ – ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ ญาเปตพฺโพ –

‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺติํ สรติ วิวรติ อุตฺตานิํ กโรติ เทเสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’นฺติฯ

เตน วตฺตพฺโพ ‘ปสฺสสี’ติ? ‘อาม, ปสฺสามี’ติฯ อายติํ สํวเรยฺยาสี’’ติ (จูฬว. 239)ฯ ทฺวีสุ ปน สมฺพหุลาสุ วา ปุริมนเยเนว วจนเภโท ญาตพฺโพฯ

จีวรทาเนปิ ‘‘สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิมานิ จีวรานี’’ติ วตฺถุวเสน วจนเภโท เวทิตพฺโพฯ คณสฺส จ ปุคฺคลสฺส จ นิสฺสชฺชเนปิ เอเสว นโยฯ

อาปตฺติเทสนาปฏิคฺคหเณสุ ปเนตฺถ อยํ ปาฬิ – ‘‘เตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สมฺพหุเล ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺสุ วจนียา – ‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโน ตํ ปฏิเทเสมี’ติฯ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน เต ภิกฺขู ญาเปตพฺพา –

‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺติํ สรติ วิวรติ อุตฺตานิํ กโรติ เทเสติฯ ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’นฺติฯ

เตน วตฺตพฺโพ ‘ปสฺสสี’ติ? ‘อาม, ปสฺสามี’ติฯ ‘อายติํ สํวเรยฺยาสี’ติฯ

เตน ภิกฺขุนา เอกํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโน ตํ ปฏิเทเสมี’ติฯ เตน วตฺตพฺโพ ‘ปสฺสสี’ติ, อาม ปสฺสามีติ อายติํ สํวเรยฺยาสี’’ติ (จูฬว. 239)ฯ

ตตฺถ ปุริมนเยเนว อาปตฺติยา นามคฺคหณํ วจนเภโท จ เวทิตพฺโพฯ

ยถา จ คณสฺส นิสฺสชฺชเน เอวํ ทฺวินฺนํ นิสฺสชฺชเนปิ ปาฬิ เวทิตพฺพาฯ ยทิ หิ วิเสโส ภเวยฺย, ยเถว ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติณฺณนฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุํ, เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, กาตพฺโพฯ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน เต ภิกฺขู ญาเปตพฺพา’’ติอาทินา นเยน ‘‘ติณฺณนฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุ’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุํ, เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, กาตพฺโพฯ เถเรน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺค’’นฺติอาทินา (มหาว. 168) นเยน วิสุํเยว ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ วุตฺโต, เอวมิธาปิ วิสุํ ปาฬิํ วเทยฺย, ยสฺมา ปน นตฺถิ, ตสฺมา อวตฺวา คโตติ, คณสฺส วุตฺตา ปาฬิเยเวตฺถ ปาฬิฯ

อาปตฺติปฏิคฺคหเณ ปน อยํ วิเสโส, ยถา คณสฺส นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺติยา เทสิยมานาย อาปตฺติปฏิคฺคาหโก ภิกฺขุ ญตฺติํ ฐเปติ, เอวํ อฏฺฐเปตฺวา ทฺวีสุ อญฺญตเรน ยถา เอกปุคฺคโล ปฏิคฺคณฺหาติ, เอวํ อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพาฯ ทฺวินฺนญฺหิ ญตฺติฏฺฐปนา นาม นตฺถิ, ยทิ สิยา ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ วิสุํ น วเทยฺยฯ

นิสฺสฏฺฐจีวรทาเนปิ ยถา ‘‘อิมํ จีวรํ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ เอโก วทติ, เอวํ ‘‘อิมํ มยํ จีวรํ อายสฺมโต เทมา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อิโต ครุกตรานิ หิ ญตฺติทุติยกมฺมานิปิ ‘‘อปโลเกตฺวา กาตพฺพานี’’ติ วุตฺตานิ อตฺถิ, เตสํ เอตํ อนุโลมํ นิสฺสฏฺฐจีวรํ ปน ทาตพฺพเมว อทาตุํ น ลพฺภติ, วินยกมฺมมตฺตญฺเหตํฯ น ตํ เตน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ทินฺนเมว โหตีติฯ

[468] ทสาหาติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสญฺญีติ ทสาหํ อติกฺกนฺเต จีวเร ‘‘อติกฺกนฺตํ อิท’’นฺติ เอวํสญฺญี, ทสาเห วา อติกฺกนฺเต ‘‘อติกฺกนฺโต ทสาโห’’ติ เอวํสญฺญีฯ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยนฺติ น อิธ สญฺญา รกฺขติฯ โยปิ เอวํสญฺญี, ตสฺสปิ ตํ จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยาปตฺติ จฯ สนิสฺสคฺคิยวินยกมฺมํ วา ปาจิตฺติยนฺติ อุโภปิ อตฺถวิกปฺปา ยุชฺชนฺติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อวิสฺสชฺชิเต วิสฺสชฺชิตสญฺญีติ กสฺสจิ อทินฺเน อปริจฺจตฺเต ‘‘ปริจฺจตฺตํ มยา’’ติ เอวํสญฺญีฯ

อนฏฺเฐ นฏฺฐสญฺญีติ อตฺตโน จีวเรน สทฺธิํ พหูนิ อญฺเญสํ จีวรานิ เอกโต ฐปิตานิ โจรา หรนฺติฯ ตตฺเรส อตฺตโน จีวเร อนฏฺเฐ นฏฺฐสญฺญี โหติฯ เอส นโย อวินฏฺฐาทีสุปิฯ

อวิลุตฺเตติ เอตฺถ ปน คพฺภํ ภินฺทิตฺวา ปสยฺหาวหารวเสน อวิลุตฺเตติ เวทิตพฺพํฯ

อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุญฺชติ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ สกิํ นิวตฺถํ วา สกิํ ปารุตํ วา กายโต อโมเจตฺวา ทิวสมฺปิ วิจรติ, เอกาว อาปตฺติฯ โมเจตฺวา โมเจตฺวา นิวาเสติ วา ปารุปติ วา ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ ทุนฺนิวตฺถํ วา ทุปฺปารุตํ วา สณฺฐเปนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อญฺญสฺส ตํ ปริภุญฺชโตปิ อนาปตฺติ, ‘‘อนาปตฺติ อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชตี’’ติ (ปารา. 570) อาทิวจนญฺเจตฺถ สาธกํฯ อนติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสญฺญิโน เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ ปริโภคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[469] ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตี’’ติ เอตฺถ ปน อธิฏฺฐานุปคํ วิกปฺปนุปคญฺจ เวทิตพฺพํฯ ตตฺรายํ ปาฬิ – อถ โข ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘ยานิ ตานิ ภควตา อนุญฺญาตานิ ‘ติจีวร’นฺติ วา ‘วสฺสิกสาฏิกา’ติ วา ‘นิสีทน’นฺติ วา ‘ปจฺจตฺถรณ’นฺติ วา ‘กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาที’ติ วา มุขปุญฺฉนโจฬกนฺติ วา ปริกฺขารโจฬนฺติ วา สพฺพานิ ตานิ อธิฏฺฐาตพฺพานีติ นุ โข อุทาหุ วิกปฺเปตพฺพานี’’ติ, ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ –

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุํ; วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ; นิสีทนํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุํ; ปจฺจตฺถรณํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุํ; กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิํ ยาวอาพาธา อธิฏฺฐาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ; มุขปุญฺฉนโจฬํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุํ; ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. 358)ฯ

‘‘ตตฺถ ติจีวรํ’’ อธิฏฺฐหนฺเตน รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ปมาณยุตฺตเมว อธิฏฺฐาตพฺพํฯ ตสฺส ปมาณํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน สุคตจีวรโต อูนกํ วฏฺฏติ, ลามกปริจฺเฉเทน สงฺฆาฏิยา อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆโต มุฏฺฐิปญฺจกํ ติริยํ มุฏฺฐิตฺติกํ ปมาณํ วฏฺฏติฯ อนฺตรวาสโก ทีฆโต มุฏฺฐิปญฺจโก ติริยํ ทฺวิหตฺโถปิ วฏฺฏติฯ ปารุปเณนปิ หิ สกฺกา นาภิํ ปฏิจฺฉาเทตุนฺติฯ วุตฺตปฺปมาณโต ปน อติเรกํ อูนกญฺจ ปริกฺขารโจฬนฺติ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ

ตตฺถ ยสฺมา ‘‘ทฺเว จีวรสฺส อธิฏฺฐานา – กาเยน วา อธิฏฺเฐติ, วาจาย วา อธิฏฺเฐตี’’ติ (ปริ. 322) วุตฺตํ, ตสฺมา ปุราณสงฺฆาฏิํ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจุทฺธริตฺวา นวํ สงฺฆาฏิํ หตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน กาเยน อธิฏฺฐาตพฺพาฯ อิทํ กาเยน อธิฏฺฐานํ, ตํ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อผุสนฺตสฺส น วฏฺฏติฯ วาจาย อธิฏฺฐาเน ปน วจีเภทํ กตฺวา วาจาย อธิฏฺฐาตพฺพาฯ ตตฺร ทุวิธํ อธิฏฺฐานํ – สเจ หตฺถปาเส โหติ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพาฯ อถ อนฺโตคพฺเภ วา อุปริปาสาเท วา สามนฺตวิหาเร วา โหติ ฐปิตฏฺฐานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพาฯ เอส นโย อุตฺตราสงฺเค อนฺตรวาสเก จฯ นามมตฺตเมว หิ วิเสโสฯ ตสฺมา สพฺพานิ สงฺฆาฏิํ อุตฺตราสงฺคํ อนฺตรวาสกนฺติ เอวํ อตฺตโน นาเมเนว อธิฏฺฐาตพฺพานิฯ สเจ อธิฏฺฐหิตฺวา ฐปิตวตฺเถหิ สงฺฆาฏิอาทีนิ กโรติ, นิฏฺฐิเต รชเน จ กปฺเป จ อิมํ ‘‘ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺฐาตพฺพานิฯ อธิฏฺฐิเตน ปน สทฺธิํ มหนฺตตรเมว ทุติยปฏฺฏํ วา ขณฺฑํ วา สํสิพฺพนฺเตน ปุน อธิฏฺฐาตพฺพเมวฯ สเม วา ขุทฺทเก วา อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิฯ

ติจีวรํ ปน ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏติ น วฏฺฏตีติ? มหาปทุมตฺเถโร กิราห – ‘‘ติจีวรํ ติจีวรเมว อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สเจ ปริกฺขารโจฬาธิฏฺฐานํ ลเภยฺย อุโทสิตสิกฺขาปเท ปริหาโร นิรตฺถโก ภเวยฺยา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต กิร อวเสสา ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘ปริกฺขารโจฬมฺปิ ภควตาว อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา วฏฺฏตี’’ติฯ

มหาปจฺจริยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขเมตนฺติ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬนฺติ อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ อุโทสิตสิกฺขาปเท ปน ติจีวรํ อธิฏฺฐหิตฺวา ปริหรนฺตสฺส ปริหาโร วุตฺโต’’ติฯ อุภโตวิภงฺคภาณโก ปุณฺณวาลิกวาสี มหาติสฺสตฺเถโรปิ กิร อาห – ‘‘มยํ ปุพฺเพ มหาเถรานํ อสฺสุมฺห, อรญฺญวาสิโน ภิกฺขู รุกฺขสุสิราทีสุ จีวรํ ฐเปตฺวา ปธานํ ปทหนตฺถาย คจฺฉนฺติฯ สามนฺตวิหาเร ธมฺมสวนตฺถาย คตานญฺจ เนสํ สูริเย อุฏฺฐิเต สามเณรา วา ทหรภิกฺขู วา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, ตสฺมา สุขปริโภคตฺถํ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬนฺติ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ มหาปจฺจริยมฺปิ วุตฺตํ ปุพฺเพ อารญฺญิกา ภิกฺขู อพทฺธสีมายํ ทุปฺปริหารนฺติ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬเมว อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิํสู’’ติฯ

‘‘วสฺสิกสาฏิกา’’ อนติริตฺตปฺปมาณา นามํ คเหตฺวา วุตฺตนเยเนว จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส อธิฏฺฐาตพฺพา, ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพาฯ วณฺณเภทมตฺตรตฺตาปิ เจสา วฏฺฏติฯ ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺติฯ ‘‘นิสีทนํ’’ วุตฺตนเยน อธิฏฺฐาตพฺพเมว, ตญฺจ โข ปมาณยุตฺตํ เอกเมว, ทฺเว น วฏฺฏนฺติฯ ‘‘ปจฺจตฺถรณ’’มฺปิ อธิฏฺฐาตพฺพเมว, ตํ ปน มหนฺตมฺปิ วฏฺฏติ, เอกมฺปิ วฏฺฏติ, พหูนิปิ วฏฺฏนฺติฯ นีลมฺปิ ปีตกมฺปิ สทสมฺปิ ปุปฺผทสมฺปีติ สพฺพปฺปการํ วฏฺฏติฯ สกิํ อธิฏฺฐิตํ อธิฏฺฐิตเมว โหติฯ ‘‘กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ’’ ยาว อาพาโธ อตฺถิ, ตาว ปมาณิกา อธิฏฺฐาตพฺพาฯ อาพาเธ วูปสนฺเต ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา, เอกาว วฏฺฏติ ฯ ‘‘มุขปุญฺฉนโจฬํ’’ อธิฏฺฐาตพฺพเมว, ยาว เอกํ โธวิยติ, ตาว อญฺญํ ปริโภคตฺถาย อิจฺฉิตพฺพนฺติ ทฺเว วฏฺฏนฺติฯ อปเร ปน เถรา ‘‘นิธานมุขเมตํ พหูนิปิ วฏฺฏนฺตี’’ติ วทนฺติฯ ปริกฺขารโจเฬ คณนา นตฺถิ, ยตฺตกํ อิจฺฉติ ตตฺตกํ อธิฏฺฐาตพฺพเมวฯ ถวิกาปิ ปริสฺสาวนมฺปิ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณํ ‘‘ปริกฺขารโจฬก’’นฺติ อธิฏฺฐาตพฺพเมวฯ พหูนิ เอกโต กตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺฐามี’’ติ อธิฏฺฐาตุมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ เภสชฺชนวกมฺมมาตาปิตุอาทีนํ อตฺถาย ฐเปนฺเตนปิ อธิฏฺฐาตพฺพเมวฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ มญฺจภิสิ ปีฐกภิสิ พิมฺโพหนํ ปาวาโร โกชโวติ เอเตสุ ปน เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺนปจฺจตฺถรเณ จ อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิเยวฯ

อธิฏฺฐิตจีวรํ ปน ปริภุญฺชโต กถํ อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ? อญฺญสฺส ทาเนน, อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน, วิสฺสาสคฺคาเหน, หีนายาวตฺตเนน, สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน , กาลํกิริยาย, ลิงฺคปริวตฺตเนน, ปจฺจุทฺธรเณน, ฉิทฺทภาเวนาติ อิเมหิ นวหิ การเณหิ วิชหติฯ ตตฺถ ปุริเมหิ อฏฺฐหิ สพฺพจีวรานิ อธิฏฺฐานํ วิชหนฺติ, ฉิทฺทภาเวน ปน ติจีวรสฺเสว สพฺพอฏฺฐกถาสุ อธิฏฺฐานวิชหนํ วุตฺตํ, ตญฺจ นขปิฏฺฐิปฺปมาเณน ฉิทฺเทนฯ ตตฺถ นขปิฏฺฐิปฺปมาณํ กนิฏฺฐงฺคุลินขวเสน เวทิตพฺพํ, ฉิทฺทญฺจ วินิพฺพิทฺธฉิทฺทเมวฯ ฉิทฺทสฺส หิ อพฺภนฺตเร เอกตนฺตุ เจปิ อจฺฉินฺโน โหติ, รกฺขติฯ ตตฺถ สงฺฆาฏิยา จ อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺส ติริยนฺตโต อฏฺฐงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ ภินฺทติ, ปรโต น ภินฺทติฯ อนฺตรวาสกสฺส ปน ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺเสว ติริยนฺตโต จตุรงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ ภินฺทติ, ปรโต น ภินฺทติฯ ตสฺมา ชาเต ฉิทฺเท ตํ จีวรํ อติเรกจีวรฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, สูจิกมฺมํ กตฺวา ปุน อธิฏฺฐาตพฺพํฯ มหาสุมตฺเถโร ปนาห – ‘‘ปมาณจีวรสฺส ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ ภินฺทติ, มหนฺตสฺส ปน ปมาณโต พหิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ น ภินฺทติ, อนฺโตชาตํ ภินฺทตี’’ติฯ กรวีกติสฺสตฺเถโร อาห – ‘‘ขุทฺทกํ มหนฺตํ น ปมาณํ, ทฺเว จีวรานิ ปารุปนฺตสฺส วามหตฺเถ สงฺฆริตฺวา ฐปิตฏฺฐาเน ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ น ภินฺทติ, โอรภาเค ภินฺทติฯ อนฺตรวาสกสฺสปิ โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน สงฺฆริตฏฺฐาเน ฉิทฺทํ น ภินฺทติ, ตโต โอรํ ภินฺทตี’’ติฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ ปน ติจีวเร มหาสุมตฺเถรวาทํ ปมาณํ กตฺวา อุตฺตริมฺปิ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉิมปฺปมาณํ อธิฏฺฐานํ รกฺขตี’’ติฯ ปริกฺขารโจเฬ ทีฆโส อฏฺฐงฺคุเล สุคตงฺคุเลน ติริยํ จตุรงฺคุเล ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ วิชหติฯ มหนฺเต โจเฬ ตโต ปเรน ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ น วิชหติฯ เอส นโย สพฺเพสุ อธิฏฺฐาตพฺพเกสุ จีวเรสู’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ อธิฏฺฐาตพฺพกจีวรานํ วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณโต อญฺญํ ปจฺฉิมปฺปมาณํ นาม นตฺถิ, ยญฺหิ นิสีทน-กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ-วสฺสิกสาฏิกานํ ปมาณํ วุตฺตํ, ตํ อุกฺกฏฺฐํ, ตโต อุตฺตริ ปฏิสิทฺธตฺตา น ปจฺฉิมํ ตโต เหฏฺฐา อปฺปฏิสิทฺธตฺตาฯ ติจีวรสฺสาปิ สุคตจีวรปฺปมาณโต อูนกตฺตํ อุกฺกฏฺฐปฺปมาณเมวฯ ปจฺฉิมํ ปน วิสุํ สุตฺเต วุตฺตํ นตฺถิฯ มุขปุญฺฉนปจฺจตฺถรณปริกฺขารโจฬานํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท นตฺถิเยวฯ วิกปฺปนุปคปจฺฉิเมน ปน ปจฺฉิมปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ

ตสฺมา ยํ ตาว อนฺธกฏฺฐกถายํ ‘‘ปจฺฉิมปฺปมาณํ อธิฏฺฐานํ รกฺขตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ ปริกฺขารโจฬสฺเสว สุคตงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลจตุรงฺคุลปจฺฉิมปฺปมาณํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสํ ติจีวราทีนํ มุฏฺฐิปญฺจกาทิปเภทํ ปจฺฉิมปฺปมาณํ สนฺธาย ‘‘เอส นโย สพฺเพสุ อธิฏฺฐาตพฺพเกสุจีวเรสู’’ติ วุตฺตํ, ตํ น สเมติฯ

กรวีกติสฺสตฺเถรวาเทปิ ทีฆนฺตโตเยว ฉิทฺทํ ทสฺสิตํ, ติริยนฺตโต น ทสฺสิตํ, ตสฺมา โส อปริจฺฉินฺโนฯ มหาสุมตฺเถรวาเท ‘‘ปมาณจีวรสฺส ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ ภินฺทติ, มหนฺตสฺส ปน ปมาณโต พหิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ น ภินฺทตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทํ ปน น วุตฺตํ – ‘‘อิทํ นาม ปมาณจีวรํ อิโต อุตฺตริ มหนฺตํ จีวร’’นฺติฯ อปิเจตฺถ ติจีวราทีนํ มุฏฺฐิปญฺจกาทิเภทํ ปจฺฉิมปฺปมาณนฺติ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ ยทิ ปจฺฉิมปฺปมาณโต พหิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ น ภินฺเทยฺย, อุกฺกฏฺฐปตฺตสฺสาปิ มชฺฌิมปตฺตสฺส วา โอมกปฺปมาณโต พหิ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ น ภินฺเทยฺย, น จ น ภินฺทติฯ ตสฺมา อยมฺปิ วาโท อปริจฺฉินฺโนฯ

โย ปนายํ สพฺพปฐโม อฏฺฐกถาวาโท, อยเมเวตฺถ ปมาณํฯ กสฺมา? ปริจฺเฉทสพฺภาวโตฯ ติจีวรสฺส หิ ปจฺฉิมปฺปมาณญฺจ ฉิทฺทปฺปมาณญฺจ ฉิทฺทุปฺปตฺติเทสปฺปมาณญฺจ สพฺพอฏฺฐกถาสุเยว ปริจฺฉินฺทิตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา สฺเวว วาโท ปมาณํฯ อทฺธา หิ โส ภควโต อธิปฺปายํ อนุคนฺตฺวา วุตฺโตฯ อิตเรสุ ปน เนว ปริจฺเฉโท อตฺถิ, น ปุพฺพาปรํ สเมตีติฯ

โย ปน ทุพฺพลฏฺฐาเน ปฐมํ อคฺคฬํ ทตฺวา ปจฺฉา ทุพฺพลฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา อปเนติ, อธิฏฺฐานํ น ภิชฺชติฯ มณฺฑลปริวตฺตเนปิ เอเสว นโยฯ ทุปฏฺฏสฺส เอกสฺมิํ ปฏเล ฉิทฺเท วา ชาเต คฬิเต วา อธิฏฺฐานํ น ภิชฺชติ, ขุทฺทกํ จีวรํ มหนฺตํ กโรติ, มหนฺตํ วา ขุทฺทกํ กโรติ, อธิฏฺฐานํ น ภิชฺชติฯ อุโภ โกฏิโย มชฺเฌ กโรนฺโต สเจ ปฐมํ ฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา ฆเฏติ, อธิฏฺฐานํ ภิชฺชติฯ อถ ฆเฏตฺวา ฉินฺทติ, น ภิชฺชติ, รชเกหิ โธวาเปตฺวา เสตํ การาเปนฺตสฺสาปิ อธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐานเมวาติ ฯ อยํ ตาว ‘‘อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ วิกปฺเปตี’’ติ เอตฺถ อธิฏฺฐาเน วินิจฺฉโยฯ

วิกปฺปเน ปน ทฺเว วิกปฺปนา – สมฺมุขาวิกปฺปนา จ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา จฯ กถํ สมฺมุขาวิกปฺปนา โหตีติ? จีวรานํ เอกพหุภาวํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวญฺจ ญตฺวา ‘‘‘อิมํ จีวร’นฺติ วา ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา ‘เอตานิ จีวรานี’’’ติ วา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํ, อยเมกา สมฺมุขาวิกปฺปนาฯ เอตฺตาวตา นิเธตุํ วฏฺฏติ, ปริภุญฺชิตุํ ปน วิสฺสชฺเชตุํ วา อธิฏฺฐาตุํ วา น วฏฺฏติฯ ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ, มยฺหํ สนฺตกานิ ปริภุญฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ เอวํ ปน วุตฺเต ปจฺจุทฺธาโร นาม โหติฯ ตโตปภุติ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺติฯ

อปโรปิ นโย – ตเถว จีวรานํ เอกพหุภาวํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวญฺจ ญตฺวา ตสฺเสว ภิกฺขุโน สนฺติเก ‘‘‘อิมํ จีวร’นฺติ วา ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา ‘เอตานิ จีวรานี’’’ติ วา วตฺวา ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อญฺญตรสฺส อตฺตนา อภิรุจิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นามํ คเหตฺวา ‘‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน วิกปฺเปมี’ติ วา ‘ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, สิกฺขมานาย, ติสฺสสฺส สามเณรสฺส, ติสฺสาย สามเณริยา วิกปฺเปมี’’’ติ วา วตฺตพฺพํ, อยํ อปราปิ สมฺมุขาวิกปฺปนาฯ เอตฺตาวตา นิเธตุํ วฏฺฏติ, ปริโภคาทีสุ ปน เอกมฺปิ น วฏฺฏติฯ เตน ปน ภิกฺขุนา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน สนฺตกํ…เป.… ติสฺสาย สามเณริยา สนฺตกํ ปริภุญฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ วุตฺเต ปจฺจุทฺธาโร นาม โหติฯ ตโตปภุติ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺติฯ

กถํ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา โหตีติ? จีวรานํ ตเถว เอกพหุภาวํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวญฺจ ญตฺวา ‘‘‘อิมํ จีวร’นฺติ วา ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา ‘เอตานิ จีวรานี’’’ติ วา วตฺวา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมี’’ติ วตฺตพฺพํฯ เตน วตฺตพฺโพ – ‘‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโฐ วา’’ติ? ตโต อิตเรน ปุริมนเยเนว ‘‘ติสฺโส ภิกฺขูติ วา…เป.… ติสฺสา สามเณรี’’ติ วา วตฺตพฺพํฯ ปุน เตน ภิกฺขุนา ‘‘อหํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน ทมฺมีติ วา…เป.… ติสฺสาย สามเณริยา ทมฺมี’’ติ วา วตฺตพฺพํ, อยํ ปรมฺมุขาวิกปฺปนาฯ เอตฺตาวตา นิเธตุํ วฏฺฏติ, ปริโภคาทีสุ ปน เอกมฺปิ น วฏฺฏติฯ เตน ปน ภิกฺขุนา ทุติยสมฺมุขาวิกปฺปนายํ วุตฺตนเยเนว ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส สนฺตกํ ปริภุญฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ วุตฺเต ปจฺจุทฺธาโร นาม โหติฯ ตโตปภุติ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺติฯ

ทฺวินฺนํ วิกปฺปนานํ กิํ นานากรณํ? สมฺมุขาวิกปฺปนายํ สยํ วิกปฺเปตฺวา ปเรน ปจฺจุทฺธราเปติ ฯ ปรมฺมุขาวิกปฺปนาย ปเรเนว วิกปฺปาเปตฺวา ปเรเนว ปจฺจุทฺธราเปติ, อิทเมตฺถ นานากรณํฯ สเจ ปน ยสฺส วิกปฺเปติ, โส ปญฺญตฺติโกวิโท น โหติ, น ชานาติ ปจฺจุทฺธริตุํ, ตํ จีวรํ คเหตฺวา อญฺญสฺส พฺยตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุน วิกปฺเปตฺวา ปจฺจุทฺธราเปตพฺพํฯ วิกปฺปิตวิกปฺปนา นาเมสา วฏฺฏติฯ อยํ ‘‘วิกปฺเปตี’’ติ อิมสฺมิํ ปเท วินิจฺฉโยฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติอาทิวจนโต จ อิทํ ‘‘วิกปฺเปตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตวจนํ วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ, น จ วิรุทฺธํ ตถาคตา ภาสนฺติฯ ตสฺมา เอวมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ติจีวรํ ติจีวรสงฺเขเปเนว ปริหรโต อธิฏฺฐาตุเมว อนุชานามิ, น วิกปฺเปตุํฯ วสฺสิกสาฏิกํ ปน จาตุมาสโต ปรํ วิกปฺเปตุเมว น อธิฏฺฐาตุํฯ เอวญฺจ สติ โย ติจีวเร เอเกน จีวเรน วิปฺปวสิตุกาโม โหติ, ตสฺส ติจีวราธิฏฺฐานํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิปฺปวาสสุขตฺถํ วิกปฺปนาย โอกาโส ทินฺโน โหติฯ ทสาหาติกฺกเม จ อนาปตฺตีติ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ วิกปฺปนาย อปฺปฏิสิทฺธภาโว เวทิตพฺโพฯ

วิสฺสชฺเชตีติ อญฺญสฺส เทติฯ กถํ ปน ทินฺนํ โหติ, กถํ คหิตํ? ‘‘อิมํ ตุยฺหํ เทมิ ททามิ ทชฺชามิ โอโณเชมิ ปริจฺจชามิ นิสฺสชฺชามิ วิสฺสชฺชามีติ วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมิ…เป.… นิสฺสชฺชามี’’ติ วา วทติ, สมฺมุขาปิ ปรมฺมุขาปิ ทินฺนํเยว โหติฯ ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สุทินฺนํ สุคฺคหิตญฺจฯ ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหิ, ตว สนฺตกํ โหตุ, ตว สนฺตกํ กริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ‘‘มม สนฺตกํ กโรมิ, มม สนฺตกํ โหตุ, มม สนฺตกํ กริสฺสามี’’ติ วทติ, ทุทฺทินฺนํ ทุคฺคหิตญฺจฯ เนว ทาตา ทาตุํ ชานาติ, น อิตโร คเหตุํฯ สเจ ปน ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, ภนฺเต, มยฺหํ คณฺหามี’’ติ คณฺหาติ, สุคฺคหิตํฯ สเจ ปน ‘‘เอโก คณฺหาหี’’ติ วทติ, อิตโร ‘‘น คณฺหามี’’ติ ปุน โส ‘‘ทินฺนํ มยา ตุยฺหํ, คณฺหาหี’’ติ วทติ, อิตโรปิ ‘‘น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ’’ติ วทติฯ ตโต ปุริโมปิ ‘‘มยา ทินฺน’’นฺติ ทสาหํ อติกฺกาเมติ, ปจฺฉิโมปิ ‘‘มยา ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติฯ กสฺส อาปตฺตีติ? น กสฺสจิ อาปตฺติฯ ยสฺส ปน รุจฺจติ, เตน อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ

โย ปน อธิฏฺฐาเน เวมติโก, เตน กิํ กาตพฺพํ? เวมติกภาวํ อาโรเจตฺวา สเจ อนธิฏฺฐิตํ ภวิสฺสติ, เอวํ เม กปฺปิยํ โหตีติ วตฺวา วุตฺตนเยเนว นิสฺสชฺชิตพฺพํฯ น หิ เอวํ ชานาเปตฺวา วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺส มุสาวาโท โหติฯ เกจิ ปน ‘‘เอเกน ภิกฺขุนา วิสฺสาสํ คเหตฺวา ปุน ทินฺนํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติฯ น หิ ตสฺเสตํ วินยกมฺมํ, นาปิ ตํ เอตฺตเกน อญฺญํ วตฺถุํ โหติฯ

นสฺสตีติอาทิ อุตฺตานตฺถเมวฯ โย น ทเทยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอตฺถ ‘‘มยฺหํ ทินฺนํ อิมินา’’ติ อิมาย สญฺญาย น เทนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ ตสฺส สนฺตกภาวํ ปน ญตฺวา เลเสน อจฺฉินฺทนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพติฯ

สมุฏฺฐานาทีสุ อิทํ สิกฺขาปทํ กถินสมุฏฺฐานํ นาม กายวาจาโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติ, อนธิฏฺฐาเนน จ อวิกปฺปเนน จ อาปชฺชนโต อกิริยํ, สญฺญาย อภาเวปิ น มุจฺจติ, อชานนฺโตปิ อาปชฺชตีติ โนสญฺญาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติฯ

ปฐมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา

[471] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ อุโทสิตสิกฺขาปทํฯ ตตฺถ สนฺตรุตฺตเรนาติ อนฺตรนฺติ อนฺตรวาสโก วุจฺจติ, อุตฺตรนฺติ อุตฺตราสงฺโค, สห อนฺตเรน อุตฺตรํ สนฺตรุตฺตรํ, เตน สนฺตรุตฺตเรน, สห อนฺตรวาสเกน อุตฺตราสงฺเคนาติ อตฺโถฯ กณฺณกิตานีติ เสเทน ผุฏฺโฐกาเสสุ สญฺชาตกาฬเสตมณฺฑลานิฯ อทฺทส โข อายสฺมา อานนฺโท เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺโตติ เถโร กิร ภควติ ทิวา ปฏิสลฺลานตฺถาย คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ตํ โอกาสํ ลภิตฺวา ทุนฺนิกฺขิตฺตานิ ทารุภณฺฑมตฺติกาภณฺฑานิ ปฏิสาเมนฺโต อสมฺมฏฺฐฏฺฐานํ สมฺมชฺชนฺโต คิลาเนหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ เสนาสนฏฺฐานํ สมฺปตฺโต อทฺทสฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อทฺทส โข อายสฺมา อานนฺโท เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺโต’’ติฯ

[473] อวิปฺปวาสสมฺมุติํ ทาตุนฺติ อวิปฺปวาเส สมฺมุติ อวิปฺปวาสสมฺมุติ, อวิปฺปวาสาย วา สมฺมุติ อวิปฺปวาสสมฺมุติฯ โก ปเนตฺถ อานิสํโส? เยน จีวเรน วิปฺปวสติ, ตํ นิสฺสคฺคิยํ น โหติ, อาปตฺติญฺจ นาปชฺชติฯ กิตฺตกํ กาลํ? มหาสุมตฺเถโร ตาว อาห – ‘‘ยาว โรโค น วูปสมติ, วูปสนฺเต ปน โรเค สีฆํ จีวรฏฺฐานํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ ฯ มหาปทุมตฺเถโร อาห – ‘‘สีฆํ อาคจฺฉโต โรโค ปฏิกุปฺเปยฺย, ตสฺมา สณิกํ อาคนฺตพฺพํฯ ยโต ปฏฺฐาย หิ สตฺถํ วา ปริเยสติ, ‘คจฺฉามี’ติ อาโภคํ วา กโรติ, ตโต ปฏฺฐาย วฏฺฏติฯ ‘น ทานิ คมิสฺสามี’ติ เอวํ ปน ธุรนิกฺเขปํ กโรนฺเตน ปจฺจุทฺธริตพฺพํ, อติเรกจีวรฏฺฐาเน ฐสฺสตี’’ติฯ สเจ ปนสฺส โรโค ปฏิกุปฺปติ, กิํ กาตพฺพนฺติ? ผุสฺสเทวตฺเถโร ตาว อาห – ‘‘สเจ โสเยว โรโค ปฏิกุปฺปติ, สา เอว สมฺมุติ, ปุน สมฺมุติทานกิจฺจํ นตฺถิฯ อถญฺโญ กุปฺปติ, ปุน ทาตพฺพา สมฺมุตี’’ติฯ อุปติสฺสตฺเถโร อาห – ‘‘โส วา โรโค โหตุ, อญฺโญ วา ปุน สมฺมุติทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติฯ

[475-6] นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ ภิกฺขุนาติ อิธ ปน ปุริมสิกฺขาปเท วิย อตฺถํ อคฺคเหตฺวา นิฏฺฐิเต จีวรสฺมิํ ภิกฺขุโนติ เอวํ สามิวเสน กรณวจนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กรณวเสน หิ ภิกฺขุนา อิทํ นาม กาตพฺพนฺติ นตฺถิฯ สามิวเสน ปน ภิกฺขุโน จีวรสฺมิํ นิฏฺฐิเต กถิเน จ อุพฺภเต เอวํ ฉินฺนปลิโพโธ เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยาติ เอวํ อตฺโถ ยุชฺชติฯ ตตฺถ ติจีวเรนาติ อธิฏฺฐิเตสุ ตีสุ จีวเรสุ เยน เกนจิฯ เอเกน วิปฺปวุตฺโถปิ หิ ติจีวเรน วิปฺปวุตฺโถ โหติ, ปฏิสิทฺธปริยาปนฺเนน วิปฺปวุตฺถตฺตาฯ เตเนวสฺส ปทภาชเน ‘‘สงฺฆาฏิยา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปฺปวเสยฺยาติ วิปฺปยุตฺโต วเสยฺยฯ

[477-8] คาโม เอกูปจาโรติอาทิ อวิปฺปวาสลกฺขณววตฺถาปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตโต ปรํ ยถากฺกเมน ตาเนว ปนฺนรส มาติกาปทานิ วิตฺถาเรนฺโต ‘‘คาโม เอกูปจาโร นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอกกุลสฺส คาโมติ เอกสฺส รญฺโญ วา โภชกสฺส วา คาโมฯ