3. ทุฏฺฐุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา

[283] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ ทุฏฺฐุลฺลวาจาสิกฺขาปทํฯ ตตฺถ อาทิสฺสาติ อปทิสิตฺวาฯ วณฺณมฺปิ ภณตีติอาทีนิ ปรโต อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ ฉินฺนิกาติ ฉินฺนโอตฺตปฺปาฯ ธุตฺติกาติ สฐาฯ อหิริกาโยติ นิลฺลชฺชา ฯ อุหสนฺตีติ สิตํ กตฺวา มนฺทหสิตํ หสนฺติฯ อุลฺลปนฺตีติ ‘‘อโห อยฺโย’’ติอาทินา นเยน อุจฺจกรณิํ นานาวิธํ ปโลภนกถํ กเถนฺติฯ อุชฺชคฺฆนฺตีติ มหาหสิตํ หสนฺติฯ อุปฺปณฺเฑนฺตีติ ‘‘ปณฺฑโก อยํ, นายํ ปุริโส’’ติอาทินา นเยน ปริหาสํ กโรนฺติฯ

[285] สารตฺโตติ ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาทราเคน สารตฺโตฯ อเปกฺขวา ปฏิพทฺธจิตฺโตติ วุตฺตนยเมว, เกวลํ อิธ วาจสฺสาทราโค โยเชตพฺโพฯ มาตุคามํ ทุฏฺฐุลฺลาหิ วาจาหีติ เอตฺถ อธิปฺเปตํ มาตุคามํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มาตุคาโม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิญฺญู ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลํ อาชานิตุนฺติ ยา ปณฺฑิตา สาตฺถกนิรตฺถกกถํ อสทฺธมฺมสทฺธมฺมปฏิสํยุตฺตกถญฺจ ชานิตุํ ปฏิพลา, อยํ อิธ อธิปฺเปตาฯ ยา ปน มหลฺลิกาปิ พาลา เอลมูคา อยํ อิธ อนธิปฺเปตาติ ทสฺเสติฯ

โอภาเสยฺยาติ อวภาเสยฺย นานาปฺปการกํ อสทฺธมฺมวจนํ วเทยฺยฯ ยสฺมา ปเนวํ โอภาสนฺตสฺส โย โส โอภาโส นาม, โส อตฺถโต อชฺฌาจาโร โหติ ราควเสน อภิภวิตฺวา สญฺญมเวลํ อาจาโร, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอภาเสยฺยาติ อชฺฌาจาโร วุจฺจตี’’ติ อาหฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา ยุวา ยุวตินฺติ อตฺโถฯ

ทฺเว มคฺเค อาทิสฺสาติอาทิ เยนากาเรน โอภาสโต สงฺฆาทิเสโส โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺเว มคฺเคติ วจฺจมคฺคญฺจ ปสฺสาวมคฺคญฺจฯ เสสํ อุทฺเทเส ตาว ปากฏเมวฯ นิทฺเทเส ปน โถเมตีติ ‘‘อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ วทติ, น ตาว สีสํ เอติฯ ‘‘ตว วจฺจมคฺโค จ ปสฺสาวมคฺโค จ อีทิโส เตน นาม อีทิเสน อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ วทติ, สีสํ เอติ, สงฺฆาทิเสโสฯ วณฺเณติ ปสํสตีติ อิมานิ ปน โถมนปทสฺเสว เววจนานิฯ

ขุํเสตีติ วาจาปโตเทน ฆฏฺเฏติฯ วมฺเภตีติ อปสาเทติฯ ครหตีติ โทสํ เทติฯ

ปรโต ปน ปาฬิยา อาคเตหิ ‘‘อนิมิตฺตาสี’’ติอาทีหิ เอกาทสหิ ปเทหิ อฆฏิเต สีสํ น เอติ, ฆฏิเตปิ เตสุ สิขรณีสิ สมฺภินฺนาสิ อุภโตพฺยญฺชนาสีติ อิเมหิ ตีหิ ฆฏิเตเยว สงฺฆาทิเสโสฯ

เทหิ เมติ ยาจนายปิ เอตฺตเกเนว สีสํ น เอติ, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ เทหี’’ติ เอวํ เมถุนธมฺเมน ฆฏิเต เอว สงฺฆาทิเสโสฯ

กทา เต มาตา ปสีทิสฺสตีติอาทีสุ อายาจนวจเนสุปิ เอตฺตเกเนว สีสํ น เอติ, ‘‘กทา เต มาตา ปสีทิสฺสติ, กทา เต เมถุนํ ธมฺมํ ลภิสฺสามี’’ติ วา ‘‘ตว มาตริ ปสนฺนาย เมถุนํ ธมฺมํ ลภิสฺสามี’’ติ วา อาทินา ปน นเยน เมถุนธมฺเมน ฆฏิเตเยว สงฺฆาทิเสโสฯ

กถํ ตฺวํ สามิกสฺส เทสีติอาทีสุ ปุจฺฉาวจเนสุปิ เมถุนธมฺมนฺติ วุตฺเตเยว สงฺฆาทิเสโส, น อิตรถาฯ เอวํ กิร ตฺวํ สามิกสฺส เทสีติ ปฏิปุจฺฉาวจเนสุปิ เอเสว นโยฯ

อาจิกฺขนาย ปุฏฺโฐ ภณตีติ ‘‘กถํ ททมานา สามิกสฺส ปิยา โหตี’’ติ เอวํ ปุฏฺโฐ อาจิกฺขติฯ เอตฺถ จ ‘‘เอวํ เทหิ เอวํ ททมานา’’ติ วุตฺเตปิ สีสํ น เอติฯ ‘‘เมถุนธมฺมํ เอวํ เทหิ เอวํ อุปเนหิ เอวํ เมถุนธมฺมํ ททมานา อุปนยมานา ปิยา โหตี’’ติอาทินา ปน นเยน เมถุนธมฺเมน ฆฏิเตเยว สงฺฆาทิเสโสฯ อนุสาสนีวจเนสุปิ เอเสว นโยฯ

อกฺโกสนิทฺเทเส – อนิมิตฺตาสีติ นิมิตฺตรหิตาสิ, กุญฺจิกปณาลิมตฺตเมว ตว ทกโสตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

นิมิตฺตมตฺตาสีติ ตว อิตฺถินิมิตฺตํ อปริปุณฺณํ สญฺญามตฺตเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อโลหิตาติ สุกฺขโสตาฯ ธุวโลหิตาติ นิจฺจโลหิตา กิลินฺนทกโสตาฯ ธุวโจฬาติ นิจฺจปกฺขิตฺตาณิโจฬา, สทา อาณิโจฬกํ เสวสีติ วุตฺตํ โหติฯ ปคฺฆรนฺตีติ สวนฺตี; สทา เต มุตฺตํ สวตีติ วุตฺตํ โหติฯ สิขรณีติ พหินิกฺขนฺตอาณิมํสาฯ อิตฺถิปณฺฑกาติ อนิมิตฺตาว วุจฺจติฯ

เวปุริสิกาติ สมสฺสุทาฐิกา ปุริสรูปา อิตฺถีฯ สมฺภินฺนาติ สมฺภินฺนวจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคาฯ อุภโตพฺยญฺชนาติ อิตฺถินิมิตฺเตน จ ปุริสนิมิตฺเตน จาติ อุโภหิ พฺยญฺชเนหิ สมนฺนาคตาฯ

อิเมสุ จ ปน เอกาทสสุ ปเทสุ สิขรณีสิ สมฺภินฺนาสิ อุภโตพฺยญฺชนาสีติ อิมานิเยว ตีณิ ปทานิ สุทฺธานิ สีสํ เอนฺติฯ อิติ อิมานิ จ ตีณิ ปุริมานิ จ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคเมถุนธมฺมปทานิ ตีณีติ ฉ ปทานิ สุทฺธานิ อาปตฺติกรานิฯ เสสานิ อนิมิตฺตาติอาทีนิ ‘‘อนิมิตฺเต เมถุนธมฺมํ เม เทหี’’ติ วา ‘‘อนิมิตฺตาสิ เมถุนธมฺมํ เม เทหี’’ติ วา อาทินา นเยน เมถุนธมฺเมน ฆฏิตาเนว อาปตฺติกรานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ

[286] อิทานิ ยฺวายํ โอติณฺโณ วิปริณเตน จิตฺเตน โอภาสติ, ตสฺส วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค อาทิสฺส เอเตสํ วณฺณภณนาทีนํ วเสน วิตฺถารโต อาปตฺติเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถี จ โหติ อิตฺถิสญฺญี’’ติอาทิมาหฯ เตสํ อตฺโถ กายสํสคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปน วิเสโส – อธกฺขกนฺติ อกฺขกโต ปฏฺฐาย อโธฯ อุพฺภชาณุมณฺฑล ชาณุมณฺฑลโต ปฏฺฐาย อุทฺธํฯ อุพฺภกฺขกนฺติ อกฺขกโต ปฏฺฐาย อุทฺธํฯ อโธ ชาณุมณฺฑลนฺติ ชาณุมณฺฑลโต ปฏฺฐาย อโธฯ อกฺขกํ ปน ชาณุมณฺฑลญฺจ เอตฺเถว ทุกฺกฏกฺเขตฺเต สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺเค วิยฯ น หิ พุทฺธา ครุกาปตฺติํ สาวเสสํ ปญฺญเปนฺตีติฯ กายปฺปฏิพทฺธนฺติ วตฺถํ วา ปุปฺผํ วา อาภรณํ วาฯ

[287] อตฺถปุเรกฺขารสฺสาติ อนิมิตฺตาติอาทีนํ ปทานํ อตฺถํ กเถนฺตสฺส, อฏฺฐกถํ วา สชฺฌายํ กโรนฺตสฺสฯ

ธมฺมปุเรกฺขารสฺสาติ ปาฬิํ วาเจนฺตสฺส วา สชฺฌายนฺตสฺส วาฯ เอวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ ปุรกฺขตฺวา ภณนฺตสฺส อตฺถปุเรกฺขารสฺส จ ธมฺมปุเรกฺขารสฺส จ อนาปตฺติฯ

อนุสาสนิปุเรกฺขารสฺสาติ ‘‘อิทานิปิ อนิมิตฺตาสิ อุภตฺโตพฺยญฺชนาสิ อปฺปมาทํ อิทานิ กเรยฺยาสิ, ยถา อายติมฺปิ เอวรูปา น โหหิสี’’ติ เอวํ อนุสิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา ภณนฺตสฺส อนุสาสนิปุเรกฺขารสฺส อนาปตฺติฯ

โย ปน ภิกฺขุนีนํ ปาฬิํ วาเจนฺโต ปกติวาจนามคฺคํ ปหาย หสนฺโต หสนฺโต ‘‘สิขรณีสิ สมฺภินฺนาสิ อุภโตพฺยญฺชนาสี’’ติ ปุนปฺปุนํ ภณติ, ตสฺส อาปตฺติเยวฯ อุมฺมตฺตกสฺส อนาปตฺติฯ อิธ อาทิกมฺมิโก อุทายิตฺเถโร, ตสฺส อนาปตฺติ อาทิกมฺมิกสฺสาติฯ

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมุฏฺฐานาทีสุ อิทํ สิกฺขาปทํ ติสมุฏฺฐานํ กายจิตฺตโต วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติ, กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ , สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิเวทนนฺติฯ

[288] วินีตวตฺถูสุ โลหิตวตฺถุสฺมิํ โส ภิกฺขุ อิตฺถิยา โลหิตกํ นิมิตฺตํ สนฺธายาห – อิตรา น อญฺญาสิ, ตสฺมา ทุกฺกฏํฯ

กกฺกสโลมนฺติ รสฺสโลเมหิ พหุโลมํฯ อากิณฺณโลมนฺติ ชฏิตโลมํฯ ขรโลมนฺติ ถทฺธโลมํฯ ทีฆโลมนฺติ อรสฺสโลมํฯ สพฺพํ อิตฺถินิมิตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[289] วาปิตํ โข เตติ อสทฺธมฺมํ สนฺธายาห, สา อสลฺลกฺเขตฺวา โน จ โข ปฏิวุตฺตนฺติ อาหฯ ปฏิวุตฺตํ นาม อุทกวปฺเป พีเชหิ อปฺปติฏฺฐิโตกาเส ปาณเกหิ วินาสิตพีเช วา โอกาเส ปุน พีชํ ปติฏฺฐาเปตฺวา อุทเกน อาสิตฺตํ, ถลวปฺเป วิสมปติตานํ วา พีชานํ สมกรณตฺถาย ปุน อฏฺฐทนฺตเกน สมีกตํ, เตสุ อญฺญตรํ สนฺธาย เอสา อาหฯ

มคฺควตฺถุสฺมิํ มคฺโค สํสีทตีติ องฺคชาตมคฺคํ สนฺธายาหฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

ทุฏฺฐุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา

[290] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติ อตฺตกามสิกฺขาปทํฯ ตตฺถ กุลูปโกติ กุลปยิรุปาสนโก จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อตฺถาย กุลูปสงฺกมเน นิจฺจปฺปยุตฺโตฯ