เมนู

เอวํ อุปปนฺโน จ ตตฺถ ทิพฺเพหิ เทวโลเก อุปฺปนฺเนหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ มนาปิยรูปาทิเกหิ ปญฺจหิ วตฺถุกามโกฏฺฐาเสหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจริสฺสสิ สมฺปยุตฺโต สโมธานคโต หุตฺวา อิโต จิโต จ จริสฺสสิ, วิจริสฺสสิ อภิรมิสฺสสิ วาติ อตฺโถฯ

[169] อสปฺปายานีติ อหิตานิ อวุฑฺฒิกรานิ ยานิ ขิปฺปเมว ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

[172] สญฺจิจฺจาติ อยํ ‘‘สญฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติ มาติกาย วุตฺตสฺส สญฺจิจฺจปทสฺส อุทฺธาโรฯ ตตฺถ นฺติ อุปสคฺโค, เตน สทฺธิํ อุสฺสุกฺกวจนเมตํ สญฺจิจฺจาติ ; ตสฺส สญฺเจเตตฺวา สุฏฺฐุ เจเตตฺวาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน โย สญฺจิจฺจ โวโรเปติ, โส ชานนฺโต สญฺชานนฺโต โหติ, ตญฺจสฺส โวโรปนํ เจจฺจ อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโม โหติฯ ตสฺมา พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา อตฺถเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ชานนฺโต สญฺชานนฺโต เจจฺจ อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโม’’ติ เอวมสฺส ปทภาชนํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชานนฺโตติ ‘‘ปาโณ’’ติ ชานนฺโตฯ สญฺชานนฺโตติ ‘‘ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ สญฺชานนฺโต; เตเนว ปาณชานนากาเรน สทฺธิํ ชานนฺโตติ อตฺโถฯ เจจฺจาติ วธกเจตนาวเสน เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวาฯ อภิวิตริตฺวาติ อุปกฺกมวเสน มทฺทนฺโต นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวาฯ วีติกฺกโมติ เอวํ ปวตฺตสฺส โย วีติกฺกโม อยํ สญฺจิจฺจสทฺทสฺส สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ

อิทานิ ‘‘มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ มนุสฺสตฺตภาวํ อาทิโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคโห นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน สพฺพสุขุมอตฺตภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฐมํ จิตฺตนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํฯ อุปฺปนฺนนฺติ ชาตํฯ ปฐมํ วิญฺญาณํ ปาตุภูตนฺติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ ‘‘มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฐมํ จิตฺต’’นฺติ วจเนน เจตฺถ สกลาปิ ปญฺจโวการปฏิสนฺธิ ทสฺสิตา โหติฯ ตสฺมา ตญฺจ ปฐมํ จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตา จ ตโย อรูปกฺขนฺธา เตน สห นิพฺพตฺตญฺจ กลลรูปนฺติ อยํ สพฺพปฐโม มนุสฺสวิคฺคโหฯ

ตตฺถ ‘‘กลลรูป’’นฺติ อิตฺถิปุริสานํ กายวตฺถุภาวทสกวเสน สมติํส รูปานิ, นปุํสกานํ กายวตฺถุทสกวเสน วีสติฯ ตตฺถ อิตฺถิปุริสานํ กลลรูปํ ชาติอุณฺณาย เอเกน อํสุนา อุทฺธฏเตลพินฺทุมตฺตํ โหติ อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํฯ วุตฺตญฺเจตํ อฏฺฐกถายํ

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํ กลลนฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235);

เอวํ ปริตฺตกํ วตฺถุํ อาทิํ กตฺวา ปกติยา วีสวสฺสสตายุกสฺส สตฺตสฺส ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺโต อตฺตภาโว เอโส มนุสฺสวิคฺคโห นามฯ

ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ กลลกาเลปิ ตาปนมทฺทเนหิ วา เภสชฺชสมฺปทาเนน วา ตโต วา อุทฺธมฺปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน ชีวิตา วิโยเชยฺยาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ชีวิตา โวโรปนํ นาม อตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทนเมว โหติ, ตสฺมา เอตสฺส ปทภาชเน ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺทติ อุปโรเธติ สนฺตติํ วิโกเปตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปเวณิฆฏนํ อุปจฺฉินฺทนฺโต อุปโรเธนฺโต จ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺทติ อุปโรเธตี’’ติ วุจฺจติฯ สฺวายมตฺโถ ‘‘สนฺตติํ วิโกเปตี’’ติปเทน ทสฺสิโตฯ วิโกเปตีติ วิโยเชติฯ

ตตฺถ ทุวิธํ ชีวิตินฺทฺริยํ – รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อรูปชีวิตินฺทฺริยญฺจฯ เตสุ อรูปชีวิตินฺทฺริเย อุปกฺกโม นตฺถิ, ตํ โวโรเปตุํ น สกฺกาฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย ปน อตฺถิ, ตํ โวโรเปตุํ สกฺกาฯ ตํ ปน โวโรเปนฺโต อรูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ โวโรเปติฯ เตเนว หิ สทฺธิํ ตํ นิรุชฺฌติ ตทายตฺตวุตฺติโตฯ ตํ ปน โวโรเปนฺโต กิํ อตีตํ โวโรเปติ, อนาคตํ, ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? เนว อตีตํ, น อนาคตํ, เตสุ หิ เอกํ นิรุทฺธํ เอกํ อนุปฺปนฺนนฺติ อุภปมฺปิ อสนฺตํ, อสนฺตตฺตา อุปกฺกโม นตฺถิ, อุปกฺกมสฺส นตฺถิตาย เอกมฺปิ โวโรเปตุํ น สกฺกาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ; น ชีวิสฺสติฯ อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวิตฺถ; น ชีวติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ; น ชีวิสฺสตี’’ติ (มหานิ. 10)ฯ

ตสฺมา ยตฺถ ชีวติ ตตฺถ อุปกฺกโม ยุตฺโตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ โวโรเปติฯ

ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ นาเมตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ติวิธํฯ ตตฺถ ‘‘ขณปจฺจุปฺปนฺนํ’’ นาม อุปฺปาทชราภงฺคสมงฺคิ, ตํ โวโรเปตุํ น สกฺกาฯ กสฺมา? สยเมว นิรุชฺฌนโตฯ ‘‘สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ’’ นาม สตฺตฏฺฐชวนวารมตฺตํ สภาคสนฺตติวเสน ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนกํ, ยาว วา อุณฺหโต อาคนฺตฺวา โอวรกํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส อนฺธการํ โหติ, สีตโต วา อาคนฺตฺวา โอวรเก นิสินฺนสฺส ยาว วิสภาคอุตุปาตุภาเวน ปุริมโก อุตุ นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภติ, เอตฺถนฺตเร ‘‘สนฺตติปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วุจฺจติ ฯ ปฏิสนฺธิโต ปน ยาว จุติ, เอตํ ‘‘อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ’’ นามฯ ตทุภยมฺปิ โวโรเปตุํ สกฺกาฯ กถํ? ตสฺมิญฺหิ อุปกฺกเม กเต ลทฺธุปกฺกมํ ชีวิตนวกํ นิรุชฺฌมานํ ทุพฺพลสฺส ปริหีนเวคสฺส สนฺตานสฺส ปจฺจโย โหติฯ ตโต สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ วา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วา ยถาปริจฺฉินฺนํ กาลํ อปตฺวา อนฺตราว นิรุชฺฌติ ฯ เอวํ ตทุภยมฺปิ โวโรเปตุํ สกฺกา, ตสฺมา ตเทว สนฺธาย ‘‘สนฺตติํ วิโกเปตี’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ปาโณ เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาโต เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาติ เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาตสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ‘‘ปาโณ’’ติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ชีวิตินฺทฺริยญฺหิ อติปาเตนฺโต ‘‘ปาณํ อติปาเตตี’’ติ วุจฺจติ ตํ วุตฺตปฺปการเมวฯ ‘‘ปาณาติปาโต’’ติ ยาย เจตนาย ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกํ ปโยคํ สมุฏฺฐาเปติ, สา วธกเจตนา ‘‘ปาณาติปาโต’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ปาณาติปาตี’’ติ วุตฺตเจตนาสมงฺคิ ปุคฺคโล ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ปาณาติปาตสฺส ปโยโค’’ติ ปาณาติปาตสฺส ฉปโยคา – สาหตฺถิโก, อาณตฺติโก, นิสฺสคฺคิโย, ถาวโร, วิชฺชามโย, อิทฺธิมโยติฯ

ตตฺถ ‘‘สาหตฺถิโก’’ติ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํฯ ‘‘อาณตฺติโก’’ติ อญฺญํ อาณาเปนฺตสฺส ‘‘เอวํ วิชฺฌิตฺวา วา ปหริตฺวา วา มาเรหี’’ติ อาณาปนํฯ ‘‘นิสฺสคฺคิโย’’ติ ทูเร ฐิตํ มาเรตุกามสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา อุสุสตฺติยนฺตปาสาณาทีนํ นิสฺสชฺชนํฯ ‘‘ถาวโร’’ติ อสญฺจาริเมน อุปกรเณน มาเรตุกามสฺส โอปาตอปสฺเสนอุปนิกฺขิปนํ เภสชฺชสํวิธานํฯ เต จตฺตาโรปิ ปรโต ปาฬิวณฺณนายเมว วิตฺถารโต อาวิภวิสฺสนฺติฯ

วิชฺชามยอิทฺธิมยา ปน ปาฬิยํ อนาคตาฯ เต เอวํ เวทิตพฺพาฯ สงฺเขปโต หิ มารณตฺถํ วิชฺชาปริชปฺปนํ วิชฺชามโย ปโยโคฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘กตโม วิชฺชามโย ปโยโค? อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ; นคเร วา รุทฺเธ สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺฐิเต ปฏิเสนาย ปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสุ อีติํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปทฺทวํ อุปฺปาเทนฺติ, โรคํ อุปฺปาเทนฺติ, ปชฺชรกํ อุปฺปาเทนฺติ, สูจิกํ กโรนฺติ, วิสูจิกํ กโรนฺติ, ปกฺขนฺทิยํ กโรนฺติฯ เอวํ อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติฯ วิชฺชาธารา วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวา นคเร วา รุทฺเธ…เป.… ปกฺขนฺทิยํ กโรนฺตี’’ติ เอวํ วิชฺชามยํ ปโยคํ ทสฺเสตฺวา อาถพฺพณิเกหิ จ วิชฺชาธเรหิ จ มาริตานํ พหูนิ วตฺถูนิ วุตฺตานิ, กิํ เตหิ! อิทญฺเหตฺถ ลกฺขณํ มารณาย วิชฺชาปริชปฺปนํ วิชฺชามโย ปโยโคติฯ

กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํ อิทฺธิมโย ปโยโคฯ กมฺมวิปากชิทฺธิ จ นาเมสา นาคานํ นาคิทฺธิ, สุปณฺณานํ สุปณฺณิทฺธิ, ยกฺขานํ ยกฺขิทฺธิ, เทวานํ เทวิทฺธิ, ราชูนํ ราชิทฺธีติ พหุวิธาฯ ตตฺถ ทิฏฺฐทฏฺฐผุฏฺฐวิสานํ นาคานํ ทิสฺวา ฑํสิตฺวา ผุสิตฺวา จ ปรูปฆาตกรเณ ‘‘นาคิทฺธิ’’ เวทิตพฺพาฯ สุปณฺณานํ มหาสมุทฺทโต ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาณนาคุทฺธรเณ ‘‘สุปณฺณิทฺธิ’’ เวทิตพฺพาฯ ยกฺขา ปน เนว อาคจฺฉนฺตา น ปหรนฺตา ทิสฺสนฺติ, เตหิ ปหฏสตฺตา ปน ตสฺมิํเยว ฐาเน มรนฺติ, ตตฺร เตสํ ‘‘ยกฺขิทฺธิ’’ ทฏฺฐพฺพาฯ เวสฺสวณสฺส โสตาปนฺนกาลโต ปุพฺเพ นยนาวุเธน โอโลกิตกุมฺภณฺฑานํ มรเณ อญฺเญสญฺจ เทวานํ ยถาสกํ อิทฺธานุภาเว ‘‘เทวิทฺธิ’’ เวทิตพฺพาฯ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส สปริสสฺส อากาสคมนาทีสุ, อโสกสฺส เหฏฺฐา อุปริ จ โยชเน อาณาปวตฺตนาทีสุ, ปิตุรญฺโญ จ สีหฬนรินฺทสฺส ทาฐาโกฏเนน จูฬสุมนกุฏุมฺพิยสฺสมรเณ ‘‘ราชิทฺธิ’’ ทฏฺฐพฺพาติฯ

เกจิ ปน ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อญฺญิสฺสา กุจฺฉิคตํ คพฺภํ ปาปเกน มนสาอนุเปกฺขิตา โหติ ‘อโห วตายํ กุจฺฉิคโต คพฺโภ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยา’ติฯ

เอวมฺปิ ภิกฺขเว กุลุมฺพสฺส อุปฆาโต โหตี’’ติ อาทิกานิ สุตฺตานิ ทสฺเสตฺวา ภาวนามยิทฺธิยาปิ ปรูปฆาตกมฺมํ วทนฺติ; สห ปรูปฆาตกรเณน จ อาทิตฺตฆรูปริขิตฺตสฺส อุทกฆฏสฺส เภทนมิว อิทฺธิวินาสญฺจ อิจฺฉนฺติ; ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตเมวฯ กสฺมา? ยสฺมา กุสลเวทนาวิตกฺกปริตฺตตฺติเกหิ น สเมติฯ กถํ? อยญฺหิ ภาวนามยิทฺธิ นาม กุสลตฺติเก กุสลา เจว อพฺยากตา จ, ปาณาติปาโต อกุสโลฯ เวทนาตฺติเก อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตา ปาณาติปาโต ทุกฺขสมฺปยุตฺโตฯ วิตกฺกตฺติเก อวิตกฺกาวิจารา, ปาณาติปาโต สวิตกฺกสวิจาโรฯ ปริตฺตตฺติเก มหคฺคตา, ปาณาติปาโต ปริตฺโตติฯ

สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยาติ เอตฺถ หรตีติ หารกํฯ กิํ หรติ? ชีวิตํฯ อถ วา หริตพฺพนฺติ หารกํ; อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สตฺถญฺจ ตํ หารกญฺจาติ สตฺถหารกํฯ อสฺสาติ มนุสฺสวิคฺคหสฺสฯ ปริเยเสยฺยาติ ยถา ลภติ ตถา กเรยฺย; อุปนิกฺขิเปยฺยาติ อตฺโถฯ เอเตน ถาวรปฺปโยคํ ทสฺเสติฯ อิตรถา หิ ปริยิฏฺฐมตฺเตเนว ปาราชิโก ภเวยฺย; น เจตํ ยุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน สพฺพํ พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา ยํ เอตฺถ ถาวรปฺปโยคสงฺคหิตํ สตฺถํ, ตเทว ทสฺเสตุํ ‘‘อสิํ วา…เป.… รชฺชุํ วา’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สตฺถนฺติ วุตฺตาวเสสํ ยํกิญฺจิ สมุขํ เวทิตพฺพํฯ ลคุฬปาสาณวิสรชฺชูนญฺจ ชีวิตวินาสนภาวโต สตฺถสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ มรณวณฺณํ วาติ เอตฺถ ยสฺมา ‘‘กิํ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตน, โย ตฺวํ น ลภสิ ปณีตานิ โภชนานิ ภุญฺชิตุ’’นฺติอาทินา นเยน ชีวิเต อาทีนวํ ทสฺเสนฺโตปิ ‘‘ตฺวํ โขสิ อุปาสก กตกลฺยาโณ…เป.… อกตํ ตยา ปาปํ, มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย, อิโต ตฺวํ กาลงฺกโต ปริจริสฺสสิ อจฺฉราปริวุโต นนฺทนวเน สุขปฺปตฺโต วิหริสฺสสี’’ติอาทินา นเยน มรเณ วณฺณํ ภณนฺโตปิ มรณวณฺณเมว สํวณฺเณติฯ ตสฺมา ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปทภาชนํ วุตฺตํ – ‘‘ชีวิเต อาทีนวํ ทสฺเสติ, มรเณ วณฺณํ ภณตี’’ติฯ

มรณาย วา สมาทเปยฺยาติ มรณตฺถาย อุปายํ คาหาเปยฺยฯ สตฺถํ วา อาหราติ อาทีสุ จ ยมฺปิ น วุตฺตํ ‘‘โสพฺเภ วา นรเก วา ปปาเต วา ปปตา’’ติอาทิ, ตํ สพฺพํ ปรโต วุตฺตนยตฺตา อตฺถโต วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ น หิ สกฺกา สพฺพํ สรูเปเนว วตฺตุํฯ

อิติ จิตฺตมโนติ อิติจิตฺโต อิติมโน; ‘‘มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติ เอตฺถ วุตฺตมรณจิตฺโต มรณมโนติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปเนตฺถ มโน จิตฺตสทฺทสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺโต, อตฺถโต ปเนตํ อุภยมฺปิ เอกเมว, ตสฺมา ตสฺส อตฺถโต อเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ จิตฺตํ ตํ มโน, ยํ มโน ตํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อิติสทฺทํ ปน อุทฺธริตฺวาปิ น ตาว อตฺโถ วุตฺโตฯ จิตฺตสงฺกปฺโปติ อิมสฺมิํ ปเท อธิการวเสน อิติสทฺโท อาหริตพฺโพฯ อิทญฺหิ ‘‘อิติจิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ เอวํ อวุตฺตมฺปิ อธิการโต วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิสฺส ตเมวอตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มรณสญฺญี’’ติอาทิมาหฯ ยสฺมา เจตฺถ ‘‘สงฺกปฺโป’’ติ นยิทํ วิตกฺกสฺส นามํฯ อถ โข สํวิทหนมตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตญฺจ สํวิทหนํ อิมสฺมิํ อตฺเถ สญฺญาเจตนาธิปฺปาเยหิ สงฺคหํ คจฺฉติฯ ตสฺมา จิตฺโต นานปฺปการโก สงฺกปฺโป อสฺสาติ จิตฺตสงฺกปฺโปติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิสฺส ปทภาชนมฺปิ สญฺญาเจตนาธิปฺปายวเสน วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ วิตกฺโก เวทิตพฺโพฯ

อุจฺจาวเจหิ อากาเรหีติ มหนฺตามหนฺเตหิ อุปาเยหิฯ ตตฺถ มรณวณฺณสํวณฺณเน ตาว ชีวิเต อาทีนวทสฺสนวเสน อวจาการตา มรเณ วณฺณภณนวเสน อุจฺจาการตา เวทิตพฺพาฯ สมาทปเน ปน มุฏฺฐิชาณุนิปฺโผฏนาทีหิ มรณสมาทปนวเสน อุจฺจาการตา, เอกโต ภุญฺชนฺตสฺส นเข วิสํ ปกฺขิปิตฺวา มรณาทิสมาทปนวเสน อวจาการตา เวทิตพฺพาฯ

โสพฺเภ วา นรเก วา ปปาเต วาติ เอตฺถ โสพฺโภ นาม สมนฺตโต ฉินฺนตโฏ คมฺภีโร อาวาโฏฯ นรโก นาม ตตฺถ ตตฺถ ผลนฺติยา ภูมิยา สยเมว นิพฺพตฺตา มหาทรี, ยตฺถ หตฺถีปิ ปตนฺติ, โจราปิ นิลีนา ติฏฺฐนฺติฯ ปปาโตติ ปพฺพตนฺตเร วา ถลนฺตเร วา เอกโต ฉินฺโน โหติฯ ปุริเม อุปาทายาติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา อทินฺนญฺจ อาทิยิตฺวา ปาราชิกํ อาปตฺติํ อาปนฺเน ปุคฺคเล อุปาทายฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ ปากฏเมวาติฯ

[174] เอวํ อุทฺทิฏฺฐสิกฺขาปทํ ปทานุกฺกเมน วิภชิตฺวา อิทานิ ยสฺมา เหฏฺฐา ปทภาชนียมฺหิ สงฺเขเปเนว มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกํ ทสฺสิตํ, น วิตฺถาเรน อาปตฺติํ อาโรเปตฺวา ตนฺติ ฐปิตาฯ

สงฺเขปทสฺสิเต จ อตฺเถ น สพฺพากาเรเนว ภิกฺขู นยํ คเหตุํ สกฺโกนฺติ, อนาคเต จ ปาปปุคฺคลานมฺปิ โอกาโส โหติ, ตสฺมา ภิกฺขูนญฺจ สพฺพากาเรน นยคฺคหณตฺถํ อนาคเต จ ปาปปุคฺคลานํ โอกาสปฏิพาหนตฺถํ ปุน ‘‘สามํ อธิฏฺฐายา’’ติอาทินา นเยน มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถารโต มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สามนฺติ สยํ หนตี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนาย สทฺธิํ วินิจฺฉยกถา – กาเยนาติ หตฺเถน วา ปาเทน วา มุฏฺฐินา วา ชาณุนา วา เยน เกนจิ องฺคปจฺจงฺเคนฯ กายปฏิพทฺเธนาติ กายโต อโมจิเตน อสิอาทินา ปหรเณนฯ นิสฺสคฺคิเยนาติ กายโต จ กายปฏิพทฺธโต จ โมจิเตน อุสุสตฺติอาทินาฯ เอตฺตาวตา สาหตฺถิโก จ นิสฺสคฺคิโย จาติ ทฺเว ปโยคา วุตฺตา โหนฺติฯ

ตตฺถ เอกเมโก อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธฯ ตตฺถ อุทฺเทสิเก ยํ อุทฺทิสฺส ปหรติ, ตสฺเสว มรเณน กมฺมุนา พชฺฌติฯ ‘‘โย โกจิ มรตู’’ติ เอวํ อนุทฺเทสิเก ปหารปฺปจฺจยา ยสฺส กสฺสจิ มรเณน กมฺมุนา พชฺฌติฯ อุภยถาปิ จ ปหริตมตฺเต วา มรตุ ปจฺฉา วา เตเนว โรเคน, ปหริตมตฺเตเยว กมฺมุนา พชฺฌติฯ มรณาธิปฺปาเยน จ ปหารํ ทตฺวา เตน อมตสฺส ปุน อญฺญจิตฺเตน ปหาเร ทินฺเน ปจฺฉาปิ ยทิ ปฐมปฺปหาเรเนว มรติ, ตทา เอว กมฺมุนา พทฺโธฯ อถ ทุติยปฺปหาเรน มรติ, นตฺถิ ปาณาติปาโตฯ อุภเยหิ มเตปิ ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมุนา พทฺโธฯ อุภเยหิ อมเต เนวตฺถิ ปาณาติปาโตฯ เอส นโย พหูหิปิ เอกสฺส ปหาเร ทินฺเนฯ ตตฺราปิ หิ ยสฺส ปหาเรน มรติ, ตสฺเสว กมฺมุนา พทฺโธ โหตีติฯ

กมฺมาปตฺติพฺยตฺติภาวตฺถญฺเจตฺถ เอฬกจตุกฺกมฺปิ เวทิตพฺพํฯ โย หิ เอฬกํ เอกสฺมิํ ฐาเน นิปนฺนํ อุปธาเรติ ‘‘รตฺติํ อาคนฺตฺวา วธิสฺสามี’’ติฯ เอฬกสฺส จ นิปนฺโนกาเส ตสฺส มาตา วา ปิตา วา อรหา วา ปณฺฑุกาสาวํ ปารุปิตฺวา นิปนฺโน โหติฯ โส รตฺติภาเค อาคนฺตฺวา ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ มาตรํ วา ปิตรํ วา อรหนฺตํ วา มาเรติฯ ‘‘อิมํ วตฺถุํ มาเรมี’’ติ เจตนาย อตฺถิภาวโต ฆาตโก จ โหติ, อนนฺตริยกมฺมญฺจ ผุสติ, ปาราชิกญฺจ อาปชฺชติ

อญฺโญ โกจิ อาคนฺตุโก นิปนฺโน โหติ , ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ ตํ มาเรติ, ฆาตโก จ โหติ ปาราชิกญฺจ อาปชฺชติ, อานนฺตริยํ น ผุสติฯ ยกฺโข วา เปโต วา นิปนฺโน โหติ, ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ ตํ มาเรติ ฆาตโกว โหติ, น จานนฺตริยํ ผุสติ, น จ ปาราชิกํ อาปชฺชติ, ถุลฺลจฺจยํ ปน โหติฯ อญฺโญ โกจิ นิปนฺโน นตฺถิ, เอฬโกว โหติ ตํ มาเรติ, ฆาตโก จ โหติ, ปาจิตฺติยญฺจ อาปชฺชติฯ ‘‘มาตาปิตุอรหนฺตานํ อญฺญตรํ มาเรมี’’ติ เตสํเยว อญฺญตรํ มาเรติ, ฆาตโก จ โหติ, อานนฺตริยญฺจ ผุสติ, ปาราชิกญฺจ อาปชฺชติฯ ‘‘เตสํ อญฺญตรํ มาเรสฺสามี’’ติ อญฺญํ อาคนฺตุกํ มาเรติ, ยกฺขํ วา เปตํ วา มาเรติ, เอฬกํ วา มาเรติ, ปุพฺเพ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน เจตนา ทารุณา โหตีติฯ

อญฺญานิปิ เอตฺถ ปลาลปุญฺชาทิวตฺถูนิ เวทิตพฺพานิฯ โย หิ ‘‘โลหิตกํ อสิํ วา สตฺติํ วา ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ปลาลปุญฺเช ปเวเสนฺโต ตตฺถ นิปนฺนํ มาตรํ วา ปิตรํ วา อรหนฺตํ วา อาคนฺตุกปุริสํ วา ยกฺขํ วา เปตํ วา ติรจฺฉานคตํ วา มาเรติ, โวหารวเสน ‘‘ฆาตโก’’ติ วุจฺจติ, วธกเจตนาย ปน อภาวโต เนว กมฺมํ ผุสติ, น อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ โย ปน เอวํ ปเวเสนฺโต สรีรสมฺผสฺสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘สตฺโต มญฺเญ อพฺภนฺตรคโต มรตู’’ติ ปเวเสตฺวา มาเรติ, ตสฺส เตสํ วตฺถูนํ อนุรูเปน กมฺมพทฺโธ จ อาปตฺติ จ เวทิตพฺพาฯ เอส นโย ตตฺถ นิทหนตฺถํ ปเวเสนฺตสฺสาปิ วนปฺปคุมฺพาทีสุ ขิปนฺตสฺสาปิฯ

โยปิ ‘‘โจรํ มาเรมี’’ติ โจรเวเสน คจฺฉนฺตํ ปิตรํ มาเรติ, อานนฺตริยญฺจ ผุสติ, ปาราชิโก จ โหติฯ โย ปน ปรเสนาย อญฺญญฺจ โยธํ ปิตรญฺจ กมฺมํ กโรนฺเต ทิสฺวา โยธสฺส อุสุํ ขิปติ, ‘‘เอตํ วิชฺฌิตฺวา มม ปิตรํ วิชฺฌิสฺสตี’’ติ ยถาธิปฺปายํ คเต ปิตุฆาตโก โหติฯ ‘‘โยเธ วิทฺเธ มม ปิตา ปลายิสฺสตี’’ติ ขิปติ, อุสุ อยถาธิปฺปายํ คนฺตฺวา ปิตรํ มาเรติ, โวหารวเสน ‘‘ปิตุฆาตโก’’ติ วุจฺจติ; อานนฺตริยํ ปน นตฺถีติฯ

อธิฏฺฐหิตฺวาติ สมีเป ฐตฺวาฯ อาณาเปตีติ อุทฺทิสฺส วา อนุทฺทิสฺส วา อาณาเปติฯ

ตตฺถ ปรเสนาย ปจฺจุปฏฺฐิตาย อนุทฺทิสฺเสว ‘‘เอวํ วิชฺฌ , เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ อาณตฺเต ยตฺตเก อาณตฺโต ฆาเตติ, ตตฺตกา อุภินฺนํ ปาณาติปาตาฯ สเจ ตตฺถ อาณาปกสฺส มาตาปิตโร โหนฺติ, อานนฺตริยมฺปิ ผุสติฯ สเจ อาณตฺตสฺเสว มาตาปิตโร, โสว อานนฺตริยํ ผุสติฯ สเจ อรหา โหติ, อุโภปิ อานนฺตริยํ ผุสนฺติฯ อุทฺทิสิตฺวา ปน ‘‘เอตํ ทีฆํ รสฺสํ รตฺตกญฺจุกํ นีลกญฺจุกํ หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺนํ มชฺเฌ นิสินฺนํ วิชฺฌ ปหร ฆาเตหี’’ติ อาณตฺเต สเจ โส ตเมว ฆาเตติ, อุภินฺนมฺปิ ปาณาติปาโต; อานนฺตริยวตฺถุมฺหิ จ อานนฺตริยํฯ สเจ อญฺญํ มาเรติ, อาณาปกสฺส นตฺถิ ปาณาติปาโตฯ เอเตน อาณตฺติโก ปโยโค วุตฺโต โหติฯ ตตฺถ –

วตฺถุํ กาลญฺจ โอกาสํ, อาวุธํ อิริยาปถํ;

ตุลยิตฺวา ปญฺจ ฐานานิ, ธาเรยฺยตฺถํ วิจกฺขโณฯ

อปโร นโย –

วตฺถุ กาโล จ โอกาโส, อาวุธํ อิริยาปโถ;

กิริยาวิเสโสติ อิเม, ฉ อาณตฺตินิยามกาฯ

ตตฺถ ‘‘วตฺถู’’ติ มาเรตพฺโพ สตฺโตฯ ‘‘กาโล’’ติ ปุพฺพณฺหสายนฺหาทิกาโล จ โยพฺพนถาวริยาทิกาโล จฯ ‘‘โอกาโส’’ติ คาโม วา วนํ วา เคหทฺวารํ วา เคหมชฺฌํ วา รถิกา วา สิงฺฆาฏกํ วาติ เอวมาทิฯ ‘‘อาวุธ’’นฺติ อสิ วา อุสุ วา สตฺติ วาติ เอวมาทิฯ ‘‘อิริยาปโถ’’ติ มาเรตพฺพสฺส คมนํ วา นิสชฺชา วาติ เอวมาทิฯ ‘‘กิริยาวิเสโส’’ติ วิชฺฌนํ วา เฉทนํ วา เภทนํ วา สงฺขมุณฺฑกํ วาติ เอวมาทิฯ

ยทิ หิ วตฺถุํ วิสํวาเทตฺวา ‘‘ยํ มาเรหี’’ติ อาณตฺโต ตโต อญฺญํ มาเรติ, ‘‘ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหี’’ติ วา อาณตฺโต ปจฺฉโต วา ปสฺสโต วา อญฺญสฺมิํ วา ปเทเส ปหริตฺวา มาเรติฯ อาณาปกสฺส นตฺถิ กมฺมพนฺโธ; อาณตฺตสฺเสว กมฺมพนฺโธฯ อถ วตฺถุํ อวิสํวาเทตฺวา ยถาณตฺติยา มาเรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณ อาณตฺตสฺส จ มารณกฺขเณติ อุภเยสมฺปิ กมฺมพนฺโธฯ วตฺถุวิเสเสน ปเนตฺถ กมฺมวิเสโส จ อาปตฺติวิเสโส จ โหตีติฯ เอวํ ตาว วตฺถุมฺหิ สงฺเกตวิสงฺเกตตา เวทิตพฺพาฯ

กาเล ปน โย ‘‘อชฺช สฺเว’’ติ อนิยเมตฺวา ‘‘ปุพฺพณฺเห มาเรหี’’ติ อาณตฺโต ยทา กทาจิ ปุพฺพณฺเห มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโตฯ โย ปน ‘‘อชฺช ปุพฺพณฺเห’’ติ วุตฺโต มชฺฌนฺเห วา สายนฺเห วา สฺเว วา ปุพฺพณฺเห มาเรติฯ วิสงฺเกโต โหติ, อาณาปกสฺส นตฺถิ กมฺมพนฺโธฯ ปุพฺพณฺเห มาเรตุํ วายมนฺตสฺส มชฺฌนฺเห ชาเตปิ เอเสว นโยฯ เอเตน นเยน สพฺพกาลปฺปเภเทสุ สงฺเกตวิสงฺเกตตา เวทิตพฺพาฯ

โอกาเสปิ โย ‘‘เอตํ คาเม ฐิตํ มาเรหี’’ติ อนิยเมตฺวา อาณตฺโต ตํ ยตฺถ กตฺถจิ มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโตฯ โย ปน ‘‘คาเมเยวา’’ติ นิยเมตฺวา อาณตฺโต วเน มาเรติ, ตถา ‘‘วเน’’ติ อาณตฺโต คาเม มาเรติฯ ‘‘อนฺโตเคหทฺวาเร’’ติ อาณตฺโต เคหมชฺเฌ มาเรติ, วิสงฺเกโตฯ เอเตน นเยน สพฺโพกาสเภเทสุ สงฺเกตวิสงฺเกตตา เวทิตพฺพาฯ

อาวุเธปิ โย ‘‘อสินา วา อุสุนา วา’’ติ อนิยเมตฺวา ‘‘อาวุเธน มาเรหี’’ติ อาณตฺโต เยน เกนจิ อาวุเธน มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโตฯ โย ปน ‘‘อสินา’’ติ วุตฺโต อุสุนา, ‘‘อิมินา วา อสินา’’ติ วุตฺโต อญฺเญน อสินา มาเรติฯ เอตสฺเสว วา อสิสฺส ‘‘อิมาย ธาราย มาเรหี’’ติ วุตฺโต อิตราย วา ธาราย ตเลน วา ตุณฺเฑน วา ถรุนา วา มาเรติ, วิสงฺเกโตฯ เอเตน นเยน สพฺพอาวุธเภเทสุ สงฺเกตวิสงฺเกตตา เวทิตพฺพาฯ

อิริยาปเถ ปน โย ‘‘เอตํ คจฺฉนฺตํ มาเรหี’’ติ วทติ, อาณตฺโต จ นํ สเจ คจฺฉนฺตํ มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโตฯ ‘‘คจฺฉนฺตเมว มาเรหี’’ติ วุตฺโต ปน สเจ นิสินฺนํ มาเรติฯ ‘‘นิสินฺนเมว วา มาเรหี’’ติ วุตฺโต คจฺฉนฺตํ มาเรติ, วิสงฺเกโต โหติฯ เอเตน นเยน สพฺพอิริยาปถเภเทสุ สงฺเกตวิสงฺเกตตา เวทิตพฺพาฯ

กิริยาวิเสเสปิ โย ‘‘วิชฺฌิตฺวา มาเรหี’’ติ วุตฺโต วิชฺฌิตฺวาว มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโตฯ โย ปน ‘‘วิชฺฌิตฺวา มาเรหี’’ติ วุตฺโต ฉินฺทิตฺวา มาเรติ, วิสงฺเกโตฯ เอเตน นเยน สพฺพกิริยาวิเสสเภเทสุ สงฺเกตวิสงฺเกตตา เวทิตพฺพาฯ

โย ปน ลิงฺควเสน ‘‘ทีฆํ รสฺสํ กาฬํ โอทาตํ กิสํ ถูลํ มาเรหี’’ติ อนิยเมตฺวา อาณาเปติ, อาณตฺโต จ ยํกิญฺจิ ตาทิสํ มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโต อุภินฺนํ ปาราชิกํฯ อถ ปน โส อตฺตานํ สนฺธาย อาณาเปติ, อาณตฺโต จ ‘‘อยเมว อีทิโส’’ติ อาณาปกเมว มาเรติ, อาณาปกสฺส ทุกฺกฏํ, วธกสฺส ปาราชิกํฯ อาณาปโก อตฺตานํ สนฺธาย อาณาเปติ, อิตโร อญฺญํ ตาทิสํ มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติ, วธกสฺเสว ปาราชิกํฯ กสฺมา? โอกาสสฺส อนิยมิตตฺตาฯ สเจ ปน อตฺตานํ สนฺธาย อาณาเปนฺโตปิ โอกาสํ นิยเมติ, ‘‘อสุกสฺมิํ นาม รตฺติฏฺฐาเน วา ทิวาฏฺฐาเน วา เถราสเน วา นวาสเน วา มชฺฌิมาสเน วา นิสินฺนํ เอวรูปํ นาม มาเรหี’’ติฯ ตตฺถ จ อญฺโญ นิสินฺโน โหติ, สเจ อาณตฺโต ตํ มาเรติ, เนว วธโก มุจฺจติ น อาณาปโกฯ กสฺมา? โอกาสสฺส นิยมิตตฺตาฯ สเจ ปน นิยมิโตกาสโต อญฺญตฺร มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจตีติ อยํ นโย มหาอฏฺฐกถายํ สุฏฺฐุ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺโตฯ ตสฺมา เอตฺถ น อนาทริยํ กาตพฺพนฺติฯ

อธิฏฺฐายาติ มาติกาวเสน อาณตฺติกปโยคกถา นิฏฺฐิตาฯ

อิทานิ เย ทูเตนาติ อิมสฺส มาติกาปทสฺส นิทฺเทสทสฺสนตฺถํ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุํ อาณาเปตี’’ติอาทโย จตฺตาโร วารา วุตฺตาฯ เตสุ โส ตํ มญฺญมาโนติ โส อาณตฺโต โย อาณาปเกน ‘‘อิตฺถนฺนาโม’’ติ อกฺขาโต, ตํ มญฺญมาโน ตเมว ชีวิตา โวโรเปติ, อุภินฺนํ ปาราชิกํฯ ตํ มญฺญมาโน อญฺญนฺติ ‘‘ยํ ชีวิตา โวโรเปหี’’ติ วุตฺโต ตํ มญฺญมาโน อญฺญํ ตาทิสํ ชีวิตา โวโรเปติ, มูลฏฺฐสฺส อนาปตฺติฯ อญฺญํ มญฺญมาโน ตนฺติ โย อาณาปเกน วุตฺโต, ตสฺส พลวสหายํ สมีเป ฐิตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส พเลนายํ คชฺชติ, อิมํ ตาว ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ ปหรนฺโต อิตรเมว ปริวตฺติตฺวา ตสฺมิํ ฐาเน ฐิตํ ‘‘สหาโย’’ติ มญฺญมาโน ชีวิตา โวโรเปติ, อุภินฺนํ ปาราชิกํฯ อญฺญํ มญฺญมาโน อญฺญนฺติ ปุริมนเยเนว ‘‘อิมํ ตาวสฺส สหายํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ สหายเมว โวโรเปติ, ตสฺเสว ปาราชิกํฯ

ทูตปรมฺปราปทสฺส นิทฺเทสวาเร อิตฺถนฺนามสฺส ปาวทาติอาทีสุ เอโก อาจริโย ตโย พุทฺธรกฺขิตธมฺมรกฺขิตสงฺฆรกฺขิตนามกา อนฺเตวาสิกา ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ ภิกฺขุ ภิกฺขุํ อาณาเปตีติ อาจริโย กญฺจิ ปุคฺคลํ มาราเปตุกาโม ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา พุทฺธรกฺขิตํ อาณาเปติฯ อิตฺถนฺนามสฺส ปาวทาติ คจฺฉ ตฺวํ, พุทฺธรกฺขิต, เอตมตฺถํ ธมฺมรกฺขิตสฺส ปาวทฯ อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส ปาวทตูติ ธมฺมรกฺขิโตปิ สงฺฆรกฺขิตสฺส ปาวทตุฯ อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ ชีวิตา โวโรเปตูติ เอวํ ตยา อาณตฺเตน ธมฺมรกฺขิเตน อาณตฺโต สงฺฆรกฺขิโต อิตฺถนฺนามํ ปุคฺคลํ ชีวิตา โวโรเปตุ; โส หิ อมฺเหสุ วีรชาติโก ปฏิพโล อิมสฺมิํ กมฺเมติฯ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏํฯ โส อิตรสฺส อาโรเจตีติ พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิตสฺส, ธมฺมรกฺขิโต จ สงฺฆรกฺขิตสฺส ‘‘อมฺหากํ อาจริโย เอวํ วทติ – ‘อิตฺถนฺนามํ กิร ชีวิตา โวโรเปหี’ติฯ ตฺวํ กิร อมฺเหสุ วีรปุริโส’’ติ อาโรเจติ; เอวํ เตสมฺปิ ทุกฺกฏํฯ วธโก ปฏิคฺคณฺหาตีติ ‘‘สาธุ โวโรเปสฺสามี’’ติ สงฺฆรกฺขิโต สมฺปฏิจฺฉติฯ มูลฏฺฐสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติ สงฺฆรกฺขิเตน ปฏิคฺคหิตมตฺเต อาจริยสฺส ถุลฺลจฺจยํฯ มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโตติฯ โส ตนฺติ โส เจ สงฺฆรกฺขิโต ตํ ปุคฺคลํ ชีวิตา โวโรเปติ, สพฺเพสํ จตุนฺนมฺปิ ชนานํ ปาราชิกํฯ น เกวลญฺจ จตุนฺนํ, เอเตนูปาเยน วิสงฺเกตํ อกตฺวา ปรมฺปราย อาณาเปนฺตํ สมณสตํ สมณสหสฺสํ วา โหตุ สพฺเพสํ ปาราชิกเมวฯ

วิสกฺกิยทูตปทนิทฺเทเส โส อญฺญํ อาณาเปตีติ โส อาจริเยน อาณตฺโต พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิตํ อทิสฺวา วา อวตฺตุกาโม วา หุตฺวา สงฺฆรกฺขิตเมว อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย เอวมาห – ‘อิตฺถนฺนามํ กิร ชีวิตา โวโรเปหี’’ติ วิสงฺเกตํ กโรนฺโต อาณาเปติฯ วิสงฺเกตกรเณเนว หิ เอส ‘‘วิสกฺกิยทูโต’’ติ วุจฺจติฯ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ อาณตฺติยา ตาว พุทฺธรกฺขิตสฺส ทุกฺกฏํฯ ปฏิคฺคณฺหาติ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ สงฺฆรกฺขิเตน สมฺปฏิจฺฉิเต มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สนฺเต ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติเยว น สิยา, สญฺจริตฺต ปฏิคฺคหณมรณาภินนฺทเนสุปิ จ อาปตฺติ โหติ, มรณปฏิคฺคหเณ กถํ น สิยา ตสฺมา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏํฯ เตเนเวตฺถ ‘‘มูลฏฺฐสฺสา’’ติ น วุตฺตํฯ ปุริมนเยปิ เจตํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส เวทิตพฺพเมว; โอกาสาภาเวน ปน น วุตฺตํฯ

ตสฺมา โย โย ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺส ตสฺส ตปฺปจฺจยา อาปตฺติเยวาติ อยเมตฺถ อมฺหากํ ขนฺติฯ ยถา เจตฺถ เอวํ อทินฺนาทาเนปีติฯ

สเจ ปน โส ตํ ชีวิตา โวโรเปติ, อาณาปกสฺส จ พุทฺธรกฺขิตสฺส โวโรปกสฺส จ สงฺฆรกฺขิตสฺสาติ อุภินฺนมฺปิ ปาราชิกํฯ มูลฏฺฐสฺส ปน อาจริยสฺส วิสงฺเกตตฺตา ปาราชิเกน อนาปตฺติฯ ธมฺมรกฺขิตสฺส อชานนตาย สพฺเพน สพฺพํ อนาปตฺติฯ พุทฺธรกฺขิโต ปน ทฺวินฺนํ โสตฺถิภาวํ กตฺวา อตฺตนา นฏฺโฐติฯ

คตปจฺจาคตทูตนิทฺเทเส – โส คนฺตฺวา ปุน ปจฺจาคจฺฉตีติ ตสฺส ชีวิตา โวโรเปตพฺพสฺส สมีปํ คนฺตฺวา สุสํวิหิตารกฺขตฺตา ตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ อสกฺโกนฺโต อาคจฺฉติฯ ยทา สกฺโกสิ ตทาติ กิํ อชฺเชว มาริโต มาริโต โหติ, คจฺฉ ยทา สกฺโกสิ, ตทา นํ ชีวิตา โวโรเปหีติฯ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ ปุน อาณตฺติยาปิ ทุกฺกฏเมว โหติฯ สเจ ปน โส อวสฺสํ ชีวิตา โวโรเปตพฺโพ โหติ, อตฺถสาธกเจตนา มคฺคานนฺตรผลสทิสา, ตสฺมา อยํ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิโกฯ สเจปิ วธโก สฏฺฐิวสฺสาติกฺกเมน ตํ วธติ, อาณาปโก จ อนฺตราว กาลงฺกโรติ, หีนาย วา อาวตฺตติ, อสฺสมโณว หุตฺวา กาลญฺจ กริสฺสติ, หีนาย วา อาวตฺติสฺสติฯ สเจ อาณาปโก คิหิกาเล มาตรํ วา ปิตรํ วา อรหนฺตํ วา สนฺธาย เอวํ อาณาเปตฺวา ปพฺพชติ, ตสฺมิํ ปพฺพชิเต อาณตฺโต ตํ มาเรติ, อาณาปโก คิหิกาเลเยว มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก วา โหติ, ตสฺมา เนวสฺส ปพฺพชฺชา , น อุปสมฺปทา รุหติฯ สเจปิ มาเรตพฺพปุคฺคโล อาณตฺติกฺขเณ ปุถุชฺชโน, ยทา ปน นํ อาณตฺโต มาเรติ ตทา อรหา โหติ, อาณตฺตโต วา ปหารํ ลภิตฺวา ทุกฺขมูลิกํ สทฺธํ นิสฺสาย วิปสฺสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนวาพาเธน กาลํกโรติ, อาณาปโก อาณตฺติกฺขเณเยว อรหนฺตฆาตโกฯ วธโก ปน สพฺพตฺถ อุปกฺกมกรณกฺขเณเยว ปาราชิโกติฯ

อิทานิ เย สพฺเพสุเยว อิเมสุ ทูตวเสน วุตฺตมาติกาปเทสุ สงฺเกตวิสงฺเกตทสฺสนตฺถํ

วุตฺตา ตโย วารา, เตสุ ปฐมวาเร ตาว – ยสฺมา ตํ สณิกํ วา ภณนฺโต ตสฺส วา พธิรตาย ‘‘มา ฆาเตหี’’ติ เอตํ วจนํ น สาเวติ, ตสฺมา มูลฏฺโฐ น มุตฺโตฯ ทุติยวาเร – สาวิตตฺตา มุตฺโตฯ ตติยวาเร ปน เตน จ สาวิตตฺตา อิตเรน จ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โอรตตฺตา อุโภปิ มุตฺตาติฯ

ทูตกถา นิฏฺฐิตาฯ

[175] อรโห รโหสญฺญีนิทฺเทสาทีสุ อรโหติ สมฺมุเขฯ รโหติ ปรมฺมุเขฯ ตตฺถ โย อุปฏฺฐานกาเล เวริภิกฺขุมฺหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อาคนฺตฺวา ปุรโต นิสินฺเนเยว อนฺธการโทเสน ตสฺส อาคตภาวํ อชานนฺโต ‘‘อโห วต อิตฺถนฺนาโม หโต อสฺส, โจราปิ นาม ตํ น หนนฺติ, สปฺโป วา น ฑํสติ, น สตฺถํ วา วิสํ วา อาหรตี’’ติ ตสฺส มรณํ อภินนฺทนฺโต อีทิสานิ วจนานิ อุลฺลปติ, อยํ อรโห รโหสญฺญี อุลฺลปติ นามฯ สมฺมุเขว ตสฺมิํ ปรมฺมุขสญฺญีติ อตฺโถฯ โย ปน ตํ ปุรโต นิสินฺนํ ทิสฺวา ปุน อุปฏฺฐานํ กตฺวา คเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ คเตปิ ตสฺมิํ ‘‘อิเธว โส นิสินฺโน’’ติ สญฺญี หุตฺวา ปุริมนเยเนว อุลฺลปติ, อยํ รโห อรโหสญฺญี อุลฺลปติ นามฯ เอเตเนวุปาเยน อรโห อรโหสญฺญี จ รโห รโหสญฺญี จ เวทิตพฺโพฯ จตุนฺนมฺปิ จ เอเตสํ วาจาย วาจาย ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ มรณวณฺณสํวณฺณนาย วิภาคทสฺสนตฺถํ วุตฺเตสุ ปญฺจสุ กาเยน สํวณฺณนาทิมาติกานิทฺเทเสสุ – กาเยน วิการํ กโรตีติ ยถา โส ชานาติ ‘‘สตฺถํ วา อาหริตฺวา วิสํ วา ขาทิตฺวา รชฺชุยา วา อุพฺพนฺธิตฺวา โสพฺภาทีสุ วา ปปติตฺวา โย มรติ โส กิร ธนํ วา ลภติ, ยสํ วา ลภติ, สคฺคํ วา คจฺฉตีติ อยมตฺโถ เอเตน วุตฺโต’’ติ ตถา หตฺถมุทฺทาทีหิ ทสฺเสติฯ วาจาย ภณตีติ ตเมวตฺถํ วากฺยเภทํ กตฺวา ภณติฯ ตติยวาโร อุภยวเสน วุตฺโตฯ สพฺพตฺถ สํวณฺณนาย ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ ตสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยํ สํวณฺณกสฺส ถุลฺลจฺจยํฯ ยํ อุทฺทิสฺส สํวณฺณนา กตา, ตสฺมิํ มเต สํวณฺณนกฺขเณเยว สํวณฺณกสฺส ปาราชิกํฯ โส ตํ น ชานาติ อญฺโญ ญตฺวา ‘‘ลทฺโธ วต เม สุขุปฺปตฺติอุปาโย’’ติ ตาย สํวณฺณนาย มรติ, อนาปตฺติฯ ทฺวินฺนํ อุทฺทิสฺส สํวณฺณนาย กตาย เอโก ญตฺวา มรติ, ปาราชิกํฯ ทฺเวปิ มรนฺติ, ปาราชิกญฺจ อกุสลราสิ จฯ เอส นโย สมฺพหุเลสุฯ

อนุทฺทิสฺส มรณํ สํวณฺเณนฺโต อาหิณฺฑติ, โย โย ตํ สํวณฺณนํ ญตฺวา มรติ, สพฺโพ เตน มาริโต โหติฯ

ทูเตน สํวณฺณนายํ ‘‘อสุกํ นาม เคหํ วา คามํ วา คนฺตฺวา อิตฺถนฺนามสฺส เอวํ มรณวณฺณํ สํวณฺเณหี’’ติ สาสเน อาโรจิตมตฺเต ทุกฺกฏํฯ ยสฺสตฺถาย ปหิโต ตสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยา มูลฏฺฐสฺส ถุลฺลจฺจยํ, มรเณน ปาราชิกํฯ ทูโต ‘‘ญาโต ทานิ อยํ สคฺคมคฺโค’’ติ ตสฺส อนาโรเจตฺวา อตฺตโน ญาติสฺส วา สาโลหิตสฺส วา อาโรเจติ, ตสฺมิํ มเต วิสงฺเกโต โหติ, มูลฏฺโฐ มุจฺจติฯ ทูโต ตเถว จินฺเตตฺวา สยํ สํวณฺณนาย วุตฺตํ กตฺวา มรติ, วิสงฺเกโตวฯ อนุทฺทิสฺส ปน สาสเน อาโรจิเต ยตฺตกา ทูตสฺส สํวณฺณนาย มรนฺติ, ตตฺตกา ปาณาติปาตาฯ สเจ มาตาปิตโร มรนฺติ, อานนฺตริยมฺปิ โหติฯ

[176] เลขาสํวณฺณนาย – เลขํ ฉินฺทตีติ ปณฺเณ วา โปตฺถเก วา อกฺขรานิ ลิขติ – ‘‘โย สตฺถํ วา อาหริตฺวา ปปาเต วา ปปติตฺวา อญฺเญหิ วา อคฺคิปฺปเวสนอุทกปฺปเวสนาทีหิ อุปาเยหิ มรติ, โส อิทญฺจิทญฺจ ลภตี’’ติ วา ‘‘ตสฺส ธมฺโม โหตี’’ติ วาติฯ เอตฺถาปิ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อุทฺทิสฺส ลิขิเต ปน ยํ อุทฺทิสฺส ลิขิตํ ตสฺเสว มรเณน ปาราชิกํฯ พหู อุทฺทิสฺส ลิขิเต ยตฺตกา มรนฺติ, ตตฺตกา ปาณาติปาตาฯ มาตาปิตูนํ มรเณน อานนฺตริยํฯ อนุทฺทิสฺส ลิขิเตปิ เอเสว นโยฯ ‘‘พหู มรนฺตี’’ติ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน ตํ โปตฺถกํ ฌาเปตฺวา วา ยถา วา อกฺขรานิ น ปญฺญายนฺติ ตถา กตฺวา มุจฺจติฯ สเจ โส ปรสฺส โปตฺถโก โหติ, อุทฺทิสฺส ลิขิโต วา โหติ อนุทฺทิสฺส ลิขิโต วา, คหิตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มุจฺจติฯ สเจ มูเลน กีโต โหติ, โปตฺถกสฺสามิกานํ โปตฺถกํ, เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตํ, เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจติฯ

สเจ สมฺพหุลา ‘‘มรณวณฺณํ ลิขิสฺสามา’’ติ เอกชฺฌาสยา หุตฺวา เอโก ตาลรุกฺขํ อาโรหิตฺวา ปณฺณํ ฉินฺทติ, เอโก อาหรติ, เอโก โปตฺถกํ กโรติ, เอโก ลิขติ, เอโก สเจ กณฺฏกเลขา โหติ, มสิํ มกฺเขติ, มสิํ มกฺเขตฺวา ตํ โปตฺถกํ สชฺเชตฺวา สพฺเพว สภายํ วา อาปเณ วา ยตฺถ วา ปน เลขาทสฺสนโกตูหลกา พหู สนฺนิปตนฺติ, ตตฺถ ฐเปนฺติฯ ตํ วาเจตฺวา สเจปิ เอโก มรติ, สพฺเพสํ ปาราชิกํฯ สเจ พหุกา มรนฺติ, วุตฺตสทิโสว นโยฯ วิปฺปฏิสาเร ปน อุปฺปนฺเน ตํ โปตฺถกํ สเจปิ มญฺชูสายํ โคเปนฺติ, อญฺโญ จ ตํ ทิสฺวา นีหริตฺวา ปุน พหูนํ ทสฺเสติ, เนว มุจฺจนฺติฯ ติฏฺฐตุ มญฺชูสา, สเจปิ ตํ โปตฺถกํ นทิยํ วา สมุทฺเท วา ขิปนฺติ วา โธวนฺติ วา ขณฺฑาขณฺฑํ วา ฉินฺทนฺติ, อคฺคิมฺหิ วา ฌาเปนฺติ, ยาว สงฺฆฏฺฏิเตปิ ทุทฺโธเต วา ทุชฺฌาปิเต วา ปตฺเต อกฺขรานิ ปญฺญายนฺติ, ตาว น มุจฺจนฺติฯ ยถา ปน อกฺขรานิ น ปญฺญายนฺติ ตเถว กเต มุจฺจนฺตีติฯ

อิทานิ ถาวรปโยคสฺส วิภาคทสฺสนตฺถํ วุตฺเตสุ โอปาตาทิมาติกานิทฺเทเสสุ มนุสฺสํ อุทฺทิสฺส โอปาตํ ขนตีติ ‘‘อิตฺถนฺนาโม ปติตฺวา มริสฺสตี’’ติ กญฺจิ มนุสฺสํ อุทฺทิสิตฺวา ยตฺถ โส เอกโต วิจรติ, ตตฺถ อาวาฏํ ขนติ, ขนนฺตสฺส ตาว สเจปิ ชาตปถวิยา ขนติ, ปาณาติปาตสฺส ปโยคตฺตา ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ ยํ อุทฺทิสฺส ขนติ, ตสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, มรเณน ปาราชิกํฯ อญฺญสฺมิํ ปติตฺวา มเต อนาปตฺติฯ สเจ อนุทฺทิสฺส ‘‘โย โกจิ มริสฺสตี’’ติ ขโต โหติ, ยตฺตกา ปติตฺวา มรนฺติ, ตตฺตกา ปาณาติปาตาฯ อานนฺตริยวตฺถูสุ จ อานนฺตริยํ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยวตฺถูสุ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานิฯ

พหู ตตฺถ เจตนา; กตมาย ปาราชิกํ โหตีติ? มหาอฏฺฐกถายํ ตาว วุตฺตํ – ‘‘อาวาฏํ คมฺภีรโต จ อายามวิตฺถารโต จ ขนิตฺวา ปมาเณ ฐเปตฺวา ตจฺเฉตฺวา ปุญฺฉิตฺวา ปํสุปจฺฉิํ อุทฺธรนฺตสฺส สนฺนิฏฺฐาปิกา อตฺถสาธกเจตนา มคฺคานนฺตรผลสทิสาฯ สเจปิ วสฺสสตสฺส อจฺจเยน ปติตฺวา อวสฺสํ มรณกสตฺโต โหติ, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนายเมว ปาราชิก’’นฺติฯ มหาปจฺจริยํ ปน สงฺเขปฏฺฐกถายญฺจ – ‘‘อิมสฺมิํ อาวาเฏ ปติตฺวา มริสฺสตีติ เอกสฺมิมฺปิ กุทฺทาลปฺปหาเร ทินฺเน สเจ โกจิ ตตฺถ ปกฺขลิโต ปติตฺวา มรติ, ปาราชิกเมวฯ สุตฺตนฺติกตฺเถรา ปน สนฺนิฏฺฐาปกเจตนํ คณฺหนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

เอโก ‘‘โอปาตํ ขนิตฺวา อสุกํ นาม อาเนตฺวา อิธ ปาเตตฺวา มาเรหี’’ติ อญฺญํ อาณาเปติ, โส ตํ ปาเตตฺวา มาเรติ, อุภินฺนํ ปาราชิกํฯ อญฺญํ ปาเตตฺวา มาเรติ, สยํ ปติตฺวา มรติ, อญฺโญ อตฺตโน ธมฺมตาย ปติตฺวา มรติ, สพฺพตฺถ วิสงฺเกโต โหติ, มูลฏฺโฐ มุจฺจติฯ ‘‘อสุโก อสุกํ อาเนตฺวา อิธ มาเรสฺสตี’’ติ ขเตปิ เอเสว นโยฯ มริตุกามา อิธ มริสฺสนฺตีติ ขนติ, เอกสฺส มรเณ ปาราชิกํฯ พหุนฺนํ มรเณ อกุสลราสิ , มาตาปิตูนํ มรเณ อานนฺตริยํ, ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยวตฺถูสุ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานิฯ

‘‘เย เกจิ มาเรตุกามา, เต อิธ ปาเตตฺวา มาเรสฺสนฺตี’’ติ ขนติ, ตตฺถ ปาเตตฺวา มาเรนฺติ , เอกสฺมิํ มเต ปาราชิกํ, พหูสุ อกุสลราสิ, อานนฺตริยาทิวตฺถูสุ อานนฺตริยาทีนิฯ อิเธว อรหนฺตาปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ปุริมนเย ปน ‘‘เตสํ มริตุกามตาย ปตนํ นตฺถี’’ติ เต น สงฺคยฺหนฺติฯ ทฺวีสุปิ นเยสุ อตฺตโน ธมฺมตาย ปติตฺวา มเต วิสงฺเกโตฯ ‘‘เย เกจิ อตฺตโน เวริเก เอตฺถ ปาเตตฺวา มาเรสฺสนฺตี’’ติ ขนติ, ตตฺถ จ เวริกา เวริเก ปาเตตฺวา มาเรนฺติ, เอกสฺมิํ มาริเต ปาราชิกํ, พหูสุ อกุสลราสิ, มาตริ วา ปิตริ วา อรหนฺเต วา เวริเกหิ อาเนตฺวา ตตฺถ มาริเต อานนฺตริยํฯ อตฺตโน ธมฺมตาย ปติตฺวา มเตสุ วิสงฺเกโตฯ

โย ปน ‘‘มริตุกามา วา อมริตุกามา วา มาเรตุกามา วา อมาเรตุกามา วา เย เกจิ เอตฺถ ปติตา วา ปาติตา วา มริสฺสนฺตี’’ติ สพฺพถาปิ อนุทฺทิสฺเสว ขนติฯ โย โย มรติ ตสฺส ตสฺส มรเณน ยถานุรูปํ กมฺมญฺจ ผุสติ, อาปตฺติญฺจ อาปชฺชติฯ สเจ คพฺภินี ปติตฺวา สคพฺภา มรติ, ทฺเว ปาณาติปาตาฯ คพฺโภเยว วินสฺสติ, เอโกฯ คพฺโภ น วินสฺสติ, มาตา มรติ, เอโกเยวฯ โจเรหิ อนุพทฺโธ ปติตฺวา มรติ, โอปาตขนกสฺเสว ปาราชิกํฯ โจรา ตตฺถ ปาเตตฺวา มาเรนฺติ, ปาราชิกเมวฯ ตตฺถ ปติตํ พหิ นีหริตฺวา มาเรนฺติ, ปาราชิกเมวฯ กสฺมา? โอปาเต ปติตปฺปโยเคน คหิตตฺตาฯ โอปาตโต นิกฺขมิตฺวา เตเนว อาพาเธน มรติ, ปาราชิกเมวฯ พหูนิ วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา ปุน กุปิเตน เตเนวาพาเธน มรติ, ปาราชิกเมวฯ

โอปาเต ปตนปฺปจฺจยา อุปฺปนฺนโรเคน คิลานสฺเสว อญฺโญ โรโค อุปฺปชฺชติ, โอปาตโรโค พลวตโร โหติ, เตน มเตปิ โอปาตขณโก น มุจฺจติฯ สเจ ปจฺฉา อุปฺปนฺนโรโค พลวา โหติ, เตน มเต มุจฺจติฯ อุโภหิ มเต น มุจฺจติฯ โอปาเต โอปปาติกมนุสฺโส นิพฺพตฺติตฺวา อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต มรติ, ปาราชิกเมวฯ มนุสฺสํ อุทฺทิสฺส ขเต ยกฺขาทีสุ ปติตฺวา มเตสุ อนาปตฺติฯ ยกฺขาทโย อุทฺทิสฺส ขเต มนุสฺสาทีสุ มรนฺเตสุปิ เอเสว นโยฯ ยกฺขาทโย อุทฺทิสฺส ขนนฺตสฺส ปน ขนเนปิ เตสํ ทุกฺขุปฺปตฺติยมฺปิ ทุกฺกฏเมวฯ มรเณ วตฺถุวเสน ถุลฺลจฺจยํ วา ปาจิตฺติยํ วาฯ อนุทฺทิสฺส ขเต โอปาเต ยกฺขรูเปน วา เปตรูเปน วา ปตติ, ติรจฺฉานรูเปน มรติ, ปตนรูปํ ปมาณํ, ตสฺมา ถุลฺลจฺจยนฺติ อุปติสฺสตฺเถโรฯ มรณรูปํ ปมาณํ, ตสฺมา ปาจิตฺติยนฺติ ผุสฺสเทวตฺเถโรฯ ติรจฺฉานรูเปน ปติตฺวา ยกฺขเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยฯ

โอปาตขนโก โอปาตํ อญฺญสฺส วิกฺกิณาติ วา มุธา วา เทติ, โย โย ปติตฺวา มรติ, ตปฺปจฺจยา ตสฺเสว อาปตฺติ จ กมฺมพนฺโธ จฯ เยน ลทฺโธ โส นิทฺโทโสฯ อถ โสปิ ‘‘เอวํ ปติตา อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺตา นสฺสิสฺสนฺติ, สุอุทฺธรา วา น ภวิสฺสนฺตี’’ติ ตํ โอปาตํ คมฺภีรตรํ วา อุตฺตานตรํ วา ทีฆตรํ วา รสฺสตรํ วา วิตฺถตตรํ วา สมฺพาธตรํ วา กโรติ, อุภินฺนมฺปิ อาปตฺติ จ กมฺมพนฺโธ จฯ พหู มรนฺตีติ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน โอปาตํ ปํสุนา ปูเรติ, สเจ โกจิ ปํสุมฺหิ ปติตฺวา มรติ, ปูเรตฺวาปิ มูลฏฺโฐ น มุจฺจติฯ เทเว วสฺสนฺเต กทฺทโม โหติ, ตตฺถ ลคฺคิตฺวา มเตปิฯ รุกฺโข วา ปตนฺโต วาโต วา วสฺโสทกํ วา ปํสุํ หรติ, กนฺทมูลตฺถํ วา ปถวิํ ขนนฺตา ตตฺถ อาวาฏํ กโรนฺติฯ ตตฺถ สเจ โกจิ ลคฺคิตฺวา วา ปติตฺวา วา มรติ, มูลฏฺโฐ น มุจฺจติฯ ตสฺมิํ ปน โอกาเส มหนฺตํ ตฬากํ วา โปกฺขรณิํ วา กาเรตฺวา เจติยํ วา ปติฏฺฐาเปตฺวา โพธิํ วา โรเปตฺวา อาวาสํ วา สกฏมคฺคํ วา กาเรตฺวา มุจฺจติฯ ยทาปิ ถิรํ กตฺวา ปูริเต โอปาเต รุกฺขาทีนํ มูลานิ มูเลหิ สํสิพฺพิตานิ โหนฺติ , ชาตปถวี ชาตา, ตทาปิ มุจฺจติฯ สเจปิ นที อาคนฺตฺวา โอปาตํ หรติ, เอวมฺปิ มุจฺจตีติฯ อยํ ตาว โอปาตกถาฯ

โอปาตสฺเสว ปน อนุโลเมสุ ปาสาทีสุปิ โย ตาว ปาสํ โอฑฺเฑติ ‘‘เอตฺถ พชฺฌิตฺวา สตฺตา มริสฺสนฺตี’’ติ อวสฺสํ พชฺฌนกสตฺตานํ วเสน หตฺถา มุตฺตมตฺเต ปาราชิกานนฺตริยถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานิ เวทิตพฺพานิฯ อุทฺทิสฺส กเต ยํ อุทฺทิสฺส โอฑฺฑิโต, ตโต อญฺเญสํ พนฺธเน อนาปตฺติฯ ปาเส มูเลน วา มุธา วา ทินฺเนปิ มูลฏฺฐสฺเสว กมฺมพนฺโธฯ สเจ เยน ลทฺโธ โส อุคฺคลิตํ วา ปาสํ สณฺฐเปติ, ปสฺเสน วา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา วติํ กตฺวา สมฺมุเข ปเวเสติ, ถทฺธตรํ วา ปาสยฏฺฐิํ ฐเปติ, ทฬฺหตรํ วา ปาสรชฺชุํ พนฺธติ, ถิรตรํ วา ขาณุกํ วา อาโกเฏติ, อุโภปิ น มุจฺจนฺติฯ สเจ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน ปาสํ อุคฺคลาเปตฺวา คจฺฉติ, ตํ ทิสฺวา ปุน อญฺเญ สณฺฐเปนฺติ, พทฺธา พทฺธา มรนฺติ, มูลฏฺโฐ น มุจฺจติฯ

สเจ ปน เตน ปาสยฏฺฐิ สยํ อกตา โหติ, คหิตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มุจฺจติฯ ตตฺถชาตกยฏฺฐิํ ฉินฺทิตฺวา มุจฺจติฯ สยํ กตยฏฺฐิํ ปน โคเปนฺโตปิ น มุจฺจติฯ ยทิ หิ ตํ อญฺโญ คณฺหิตฺวา ปาสํ สณฺฐเปติ, ตปฺปจฺจยา มรนฺเตสุ มูลฏฺโฐ น มุจฺจติฯ สเจ ตํ ฌาเปตฺวา อลาตํ กตฺวา ฉฑฺเฑติ, เตน อลาเตน ปหารํ ลทฺธา มรนฺเตสุปิ น มุจฺจติฯ สพฺพโส ปน ฌาเปตฺวา วา นาเสตฺวา วา มุจฺจติ, ปาสรชฺชุมฺปิ อญฺเญหิ จ วฏฺฏิตํ คหิตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มุจฺจติฯ รชฺชุเก ลภิตฺวา สยํ วฏฺฏิตํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา วาเก ลภิตฺวา วฏฺฏิตํ หีรํ หีรํ กตฺวา มุจฺจติฯ อรญฺญโต ปน สยํ วาเก อาหริตฺวา วฏฺฏิตํ โคเปนฺโตปิ น มุจฺจติฯ สพฺพโส ปน ฌาเปตฺวา วา นาเสตฺวา วา มุจฺจติฯ

อทูหลํ สชฺเชนฺโต จตูสุ ปาเทสุ อทูหลมญฺจํ ฐเปตฺวา ปาสาเณ อาโรเปติ, ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ สพฺพสชฺชํ กตฺวา หตฺถโต มุตฺตมตฺเต อวสฺสํ อชฺโฌตฺถริตพฺพกสตฺตานํ วเสน อุทฺทิสฺสกานุทฺทิสฺสกานุรูเปน ปาราชิกาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ อทูหเล มูเลน วา มุธา วา ทินฺเนปิ มูลฏฺฐสฺเสว กมฺมพทฺโธฯ สเจ เยน ลทฺธํ โส ปติตํ วา อุกฺขิปติ, อญฺเญปิ ปาสาเณ อาโรเปตฺวา ครุกตรํ วา กโรติ, ปสฺเสน วา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา วติํ กตฺวา อทูหเล ปเวเสติ, อุโภปิ น มุจฺจนฺติฯ สเจปิ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน อทูหลํ ปาเตตฺวา คจฺฉติ, ตํ ทิสฺวา อญฺโญ สณฺฐเปติ, มูลฏฺโฐ น มุจฺจติฯ ปาสาเณ ปน คหิตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อทูหลปาเท จ ปาสยฏฺฐิยํ วุตฺตนเยน คหิตฏฺฐาเน วา ฐเปตฺวา ฌาเปตฺวา วา มุจฺจติฯ

สูลํ โรเปนฺตสฺสาปิ สพฺพสชฺชํ กตฺวา หตฺถโต มุตฺตมตฺเต สูลมุเข ปติตฺวา อวสฺสํ มรณกสตฺตานํ วเสน อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสานุรูปโต ปาราชิกาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ สูเล มูเลน วา มุธา วา ทินฺเนปิ มูลฏฺฐสฺเสว กมฺมพทฺโธฯ สเจ เยน ลทฺธํ โส ‘‘เอกปฺปหาเรเนว มริสฺสนฺตี’’ติ ติขิณตรํ วา กโรติ, ‘‘ทุกฺขํ มริสฺสนฺตี’’ติ กุณฺฐตรํ วา กโรติ, ‘‘อุจฺจ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา นีจตรํ วา ‘‘นีจ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา อุจฺจตรํ วา ปุน โรเปติ, วงฺกํ วา อุชุกํ อติอุชุกํ วา อีสกํ โปณํ กโรติ, อุโภปิ น มุจฺจนฺติฯ สเจ ปน ‘‘อฏฺฐาเน ฐิต’’นฺติ อญฺญสฺมิํ ฐาเน ฐเปติ, ตํ เจ มารณตฺถาย อาทิโต ปภุติ ปริเยสิตฺวา กตํ โหติ, มูลฏฺโฐ น มุจฺจติฯ อปริเยสิตฺวา ปน กตเมว ลภิตฺวา โรปิเต มูลฏฺโฐ มุจฺจติฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน ปาสยฏฺฐิยํ วุตฺตนเยน คหิตฏฺฐาเน วา ฐเปตฺวา ฌาเปตฺวา วา มุจฺจติฯ

[177] อปสฺเสเน สตฺถํ วาติ เอตฺถ อปสฺเสนํ นาม นิจฺจปริโภโค มญฺโจ วา ปีฐํ วา อปสฺเสนผลกํ วา ทิวาฏฺฐาเน นิสีทนฺตสฺส อปสฺเสนกตฺถมฺโภ วา ตตฺถชาตกรุกฺโข วา จงฺกเม อปสฺสาย ติฏฺฐนฺตสฺส อาลมฺพนรุกฺโข วา อาลมฺพนผลกํ วา สพฺพมฺเปตํ อปสฺสยนียฏฺเฐน อปสฺเสนํ นาม; ตสฺมิํ อปสฺเสเน ยถา อปสฺสยนฺตํ วิชฺฌติ วา ฉินฺทติ วา ตถา กตฺวา วาสิผรสุสตฺติอารกณฺฏกาทีนํ อญฺญตรํ สตฺถํ ฐเปติ, ทุกฺกฏํฯ ธุวปริโภคฏฺฐาเน นิราสงฺกสฺส นิสีทโต วา นิปชฺชโต วา อปสฺสยนฺตสฺส วา สตฺถสมฺผสฺสปจฺจยา ทุกฺขุปฺปตฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, มรเณน ปาราชิกํฯ ตํ เจ อญฺโญปิ ตสฺส เวริภิกฺขุ วิหารจาริกํ จรนฺโต ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส มญฺเญ มรณตฺถาย อิทํ นิขิตฺตํ, สาธุ สุฏฺฐุ มรตู’’ติ อภินนฺทนฺโต คจฺฉติ, ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน โสปิ ตตฺถ ‘‘เอวํ กเต สุกตํ ภวิสฺสตี’’ติ ติขิณตราทิกรเณน กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ, ตสฺสาปิ ปาราชิกํฯ สเจ ปน ‘‘อฏฺฐาเน ฐิต’’นฺติ อุทฺธริตฺวา อญฺญสฺมิํ ฐาเน ฐเปติ ตทตฺถเมว กตฺวา ฐปิเต มูลฏฺโฐ น มุจฺจติฯ ปากติกํ ลภิตฺวา ฐปิตํ โหติ, มุจฺจติฯ ตํ อปเนตฺวา อญฺญํ ติขิณตรํ ฐเปติ มูลฏฺโฐ มุจฺจเตวฯ

วิสมกฺขเนปิ ยาว มรณาภินนฺทเน ทุกฺกฏํ ตาว เอเสว นโยฯ

สเจ ปน โสปิ ขุทฺทกํ วิสมณฺฑลนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา มหนฺตตรํ วา กโรติ , มหนฺตํ วา ‘‘อติเรกํ โหตี’’ติ ขุทฺทกํ กโรติ, ตนุกํ วา พหลํ; พหลํ วา ตนุกํ กโรติ, อคฺคินา ตาเปตฺวา เหฏฺฐา วา อุปริ วา สญฺจาเรติ, ตสฺสาปิ ปาราชิกํฯ ‘‘อิทํ อฐาเน ฐิต’’นฺติ สพฺพเมว ตจฺเฉตฺวา ปุญฺฉิตฺวา อญฺญสฺมิํ ฐาเน ฐเปติ, อตฺตนา เภสชฺชานิ โยเชตฺวา กเต มูลฏฺโฐ น มุจฺจติ , อตฺตนา อกเต มุจฺจติฯ สเจ ปน โส ‘‘อิทํ วิสํ อติปริตฺต’’นฺติ อญฺญมฺปิ อาเนตฺวา ปกฺขิปติ, ยสฺส วิเสน มรติ, ตสฺส ปาราชิกํฯ สเจ อุภินฺนมฺปิ สนฺตเกน มรติ, อุภินฺนมฺปิ ปาราชิกํฯ ‘‘อิทํ วิสํ นิพฺพิส’’นฺติ ตํ อปเนตฺวา อตฺตโน วิสเมว ฐเปติ, ตสฺเสว ปาราชิกํ มูลฏฺโฐ มุจฺจติฯ

ทุพฺพลํ วา กโรตีติ มญฺจปีฐํ อฏนิยา เหฏฺฐาภาเค ฉินฺทิตฺวา วิทเลหิ วา รชฺชุเกหิ วา เยหิ วีตํ โหติ, เต วา ฉินฺทิตฺวา อปฺปาวเสสเมว กตฺวา เหฏฺฐา อาวุธํ นิกฺขิปติ ‘‘เอตฺถ ปติตฺวา มริสฺสตี’’ติฯ อปสฺเสนผลกาทีนมฺปิ จงฺกเม อาลมฺพนรุกฺขผลกปริโยสานานํ ปรภาคํ ฉินฺทิตฺวา เหฏฺฐา อาวุธํ นิกฺขิปติ, โสพฺภาทีสุ มญฺจํ วา ปีฐํ วา อปสฺเสนผลกํ วา อาเนตฺวา ฐเปติ, ยถา ตตฺถ นิสินฺนมตฺโต วา อปสฺสิตมตฺโต วา ปตติ, โสพฺภาทีสุ วา สญฺจรณเสตุ โหติ, ตํ ทุพฺพลํ กโรติ; เอวํ กโรนฺตสฺส กรเณ ทุกฺกฏํฯ อิตรสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, มรเณ ปาราชิกํฯ ภิกฺขุํ อาเนตฺวา โสพฺภาทีนํ ตเฏ ฐเปติ ‘‘ทิสฺวา ภเยน กมฺเปนฺโต ปติตฺวา มริสฺสตี’’ติ ทุกฺกฏํฯ โส ตตฺเถว ปตติ, ทุกฺขุปฺปตฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, มรเณ ปาราชิกํฯ สยํ วา ปาเตติ, อญฺเญน วา ปาตาเปติ, อญฺโญ อวุตฺโต วา อตฺตโน ธมฺมตาย ปาเตติ, อมนุสฺโส ปาเตติ, วาตปฺปหาเรน ปตติ, อตฺตโน ธมฺมตาย ปตตฺติ, สพฺพตฺถ มรเณ ปาราชิกํฯ กสฺมา? ตสฺส ปโยเคน โสพฺภาทิตเฏ ฐิตตฺตาฯ

อุปนิกฺขิปนํ นาม สมีเป นิกฺขิปนํฯ ตตฺถ ‘‘โย อิมินา อสินา มโต โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณตฺวา ‘‘อิมินา มรณตฺถิกา มรนฺตุ, มารณตฺถิกา มาเรนฺตู’’ติ วา วตฺวา อสิํ อุปนิกฺขิปติ, ตสฺส อุปนิกฺขิปเน ทุกฺกฏํฯ

มริตุกาโม วา เตน อตฺตานํ ปหรตุ , มาเรตุกาโม วา อญฺญํ ปหรตุ, อุภยถาปิ ปรสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยา อุปนิกฺเขปกสฺส ถุลฺลจฺจยํ, มรเณ ปาราชิกํฯ อนุทฺทิสฺส นิกฺขิตฺเต พหูนํ มรเณ อกุสลราสิฯ ปาราชิกาทิวตฺถูสุ ปาราชิกาทีนิฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน อสิํ คหิตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มุจฺจติฯ กิณิตฺวา คหิโต โหติ, อสิสฺสามิกานํ อสิํ, เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตํ, เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจติฯ สเจ โลหปิณฺฑิํ วา ผาลํ วา กุทาลํ วา คเหตฺวา อสิ การาปิโต โหติ, ยํ ภณฺฑํ คเหตฺวา การิโต, ตเทว กตฺวา มุจฺจติฯ สเจ กุทาลํ คเหตฺวา การิตํ วินาเสตฺวา ผาลํ กโรติ, ผาเลน ปหารํ ลภิตฺวา มรนฺเตสุปิ ปาณาติปาตโต น มุจฺจติฯ สเจ ปน โลหํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อุปนิกฺขิปนตฺถเมว การิโต โหติ, อเรน ฆํสิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวา วิปฺปกิณฺเณ มุจฺจติฯ สเจปิ สํวณฺณนาโปตฺถโก วิย พหูหิ เอกชฺฌาสเยหิ กโต โหติ, โปตฺถเก วุตฺตนเยเนว กมฺมพนฺธวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ เอส นโย สตฺติเภณฺฑีสุฯ ลคุเฬ ปาสยฏฺฐิสทิโส วินิจฺฉโยฯ ตถา ปาสาเณฯ สตฺเถ อสิสทิโสวฯ วิสํ วาติ วิสํ อุปนิกฺขิปนฺตสฺส วตฺถุวเสน อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสานุรูปโต ปาราชิกาทิวตฺถูสุ ปาราชิกาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ กิณิตฺวา ฐปิเต ปุริมนเยน ปฏิปากติกํ กตฺวา มุจฺจติฯ สยํ เภสชฺเชหิ โยชิเต อวิสํ กตฺวา มุจฺจติฯ รชฺชุยา ปาสรชฺชุสทิโสว วินิจฺฉโยฯ

เภสชฺเช – โย ภิกฺขุ เวริภิกฺขุสฺส ปชฺชรเก วา วิสภาคโรเค วา อุปฺปนฺเน อสปฺปายานิปิ สปฺปิอาทีนิ สปฺปายานีติ มรณาธิปฺปาโย เทติ, อญฺญํ วา กิญฺจิ กนฺทมูลผลํ ตสฺส เอวํ เภสชฺชทาเน ทุกฺกฏํฯ ปรสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยํ มรเณ จ ถุลฺลจฺจยปาราชิกานิ, อานนฺตริยวตฺถุมฺหิ อานนฺตริยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[178] รูปูปหาเร – อุปสํหรตีติ ปรํ วา อมนาปรูปํ ตสฺส สมีเป ฐเปติ, อตฺตนา วา ยกฺขเปตาทิเวสํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺส อุปสํหารมตฺเต ทุกฺกฏํฯ ปรสฺส ตํ รูปํ ทิสฺวา ภยุปฺปตฺติยํ ถุลฺลจฺจยํ, มรเณ ปาราชิกํฯ สเจ ปน ตเทว รูปํ เอกจฺจสฺส มนาปํ โหติ, อลาภเกน จ สุสฺสิตฺวา มรติ, วิสงฺเกโตฯ มนาปิเยปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ปน วิเสเสน อิตฺถีนํ ปุริสรูปํ ปุริสานญฺจ อิตฺถิรูปํ มนาปํ ตํ อลงฺกริตฺวา อุปสํหรติ, ทิฏฺฐมตฺตกเมว กโรติ, อติจิรํ ปสฺสิตุมฺปิ น เทติ, อิตโร อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรติ, ปาราชิกํฯ สเจ อุตฺตสิตฺวา มรติ , วิสงฺเกโตฯ อถ ปน อุตฺตสิตฺวา วา อลาภเกน วาติ อวิจาเรตฺวา ‘‘เกวลํ ปสฺสิตฺวา มริสฺสตี’’ติ อุปสํหรติ, อุตฺตสิตฺวา วา สุสฺสิตฺวา วา มเต ปาราชิกเมวฯ เอเตเนวูปาเยน สทฺทูปหาราทโยปิ เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺเหตฺถ อมนุสฺสสทฺทาทโย อุตฺราสชนกา อมนาปสทฺทา, ปุริสานํ อิตฺถิสทฺทมธุรคนฺธพฺพสทฺทาทโย จิตฺตสฺสาทกรา มนาปสทฺทาฯ หิมวนฺเต วิสรุกฺขานํ มูลาทิคนฺธา กุณปคนฺธา จ อมนาปคนฺธา, กาฬานุสารีมูลคนฺธาทโย มนาปคนฺธา ฯ ปฏิกูลมูลรสาทโย อมนาปรสา, อปฺปฏิกูลมูลรสาทโย มนาปรสาฯ วิสผสฺสมหากจฺฉุผสฺสาทโย อมนาปโผฏฺฐพฺพา, จีนปฏหํสปุปฺผตูลิกผสฺสาทโย มนาปโผฏฺฐพฺพาติ เวทิตพฺพาฯ

ธมฺมูปหาเร – ธมฺโมติ เทสนาธมฺโม เวทิตพฺโพฯ เทสนาวเสน วา นิรเย จ สคฺเค จ วิปตฺติสมฺปตฺติเภทํ ธมฺมารมฺมณเมวฯ เนรยิกสฺสาติ ภินฺนสํวรสฺส กตปาปสฺส นิรเย นิพฺพตฺตนารหสฺส สตฺตสฺส ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณาทินิรยกถํ กเถติฯ ตํ เจ สุตฺวา โส อุตฺตสิตฺวา มรติ, กถิกสฺส ปาราชิกํฯ สเจ ปน โส สุตฺวาปิ อตฺตโน ธมฺมตาย มรติ, อนาปตฺติฯ ‘‘อิทํ สุตฺวา เอวรูปํ ปาปํ น กริสฺสติ โอรมิสฺสติ วิรมิสฺสตี’’ติ นิรยกถํ กเถติ, ตํ สุตฺวา อิตโร อุตฺตสิตฺวา มรติ, อนาปตฺติฯ สคฺคกถนฺติ เทวนาฏกาทีนํ นนฺทนวนาทีนญฺจ สมฺปตฺติกถํ; ตํ สุตฺวา อิตโร สคฺคาธิมุตฺโต สีฆํ ตํ สมฺปตฺติํ ปาปุณิตุกาโม สตฺถาหรณวิสขาทนอาหารุปจฺเฉท-อสฺสาสปสฺสาสสนฺนิรุนฺธนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, กถิกสฺส ถุลฺลจฺจยํ, มรติ ปาราชิกํฯ สเจ ปน โส สุตฺวาปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย มรติ, อนาปตฺติ ฯ ‘‘อิมํ สุตฺวา ปุญฺญานิ กริสฺสตี’’ติ กเถติ, ตํ สุตฺวา อิตโร อธิมุตฺโต กาลํกโรติ, อนาปตฺติฯ

[179] อาจิกฺขนายํ – ปุฏฺโฐ ภณตีติ ‘‘ภนฺเต กถํ มโต ธนํ วา ลภติ สคฺเค วา อุปปชฺชตี’’ติ เอวํ ปุจฺฉิโต ภณติฯ

อนุสาสนิยํ – อปุฏฺโฐติ เอวํ อปุจฺฉิโต สามญฺเญว ภณติฯ

สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺมานิ อทินฺนาทานกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

เอวํ นานปฺปการโต อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนาปตฺติเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนาปตฺติ อสญฺจิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสญฺจิจฺจาติ ‘‘อิมินา อุปกฺกเมน อิมํ มาเรมี’’ติ อเจเตตฺวาฯ เอวญฺหิ อเจเตตฺวา กเตน อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อนาปตฺติ, วกฺขติ จ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสญฺจิจฺจา’’ติฯ อชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติ อชานนฺตสฺส อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อนาปตฺติ, วกฺขติ จ วิสคตปิณฺฑปาตวตฺถุสฺมิํ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อชานนฺตสฺสา’’ติฯ นมรณาธิปฺปายสฺสาติ มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺสฯ เยน หิ อุปกฺกเมน ปโร มรติ, เตน อุปกฺกเมน ตสฺมิํ มาริเตปิ นมรณาธิปฺปายสฺส อนาปตฺติฯ วกฺขติ จ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ นมรณาธิปฺปายสฺสา’’ติฯ อุมฺมตฺตกาทโย ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอวฯ อิธ ปน อาทิกมฺมิกา อญฺญมญฺญํ ชีวิตา โวโรปิตภิกฺขู, เตสํ อนาปตฺติฯ อวเสสานํ มรณวณฺณสํวณฺณนกาทีนํ อาปตฺติเยวาติฯ

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมุฏฺฐานาทีสุ – อิทํ สิกฺขาปทํ ติสมุฏฺฐานํ; กายจิตฺตโต จ วาจาจิตฺตโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติฯ กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนํฯ สเจปิ หิ สิริสยนํ อารูฬฺโห รชฺชสมฺปตฺติสุขํ อนุภวนฺโต ราชา ‘‘โจโร เทว อานีโต’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉถ นํ มาเรถา’’ติ หสมาโนว ภณติ, โทมนสฺสจิตฺเตเนว ภณตีติ เวทิตพฺโพฯ สุขโวกิณฺณตฺตา ปน อนุปฺปพนฺธาภาวา จ ทุชฺชานเมตํ ปุถุชฺชเนหีติฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[180] วินีตวตฺถุกถาสุ ปฐมวตฺถุสฺมิํ – การุญฺเญนาติ เต ภิกฺขู ตสฺส มหนฺตํ เคลญฺญทุกฺขํ ทิสฺวา การุญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สีลวา ตฺวํ กตกุสโล, กสฺมา มียมาโน ภายสิ, นนุ สีลวโต สคฺโค นาม มรณมตฺตปฏิพทฺโธเยวา’’ติ เอวํ มรณตฺถิกาว หุตฺวา มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตา มรณวณฺณํ สํวณฺเณสุํฯ โสปิ ภิกฺขุ เตสํ สํวณฺณนาย อาหารุปจฺเฉทํ กตฺวา อนฺตราว กาลมกาสิฯ ตสฺมา อาปตฺติํ อาปนฺนาฯ โวหารวเสน ปน วุตฺตํ ‘‘การุญฺเญน มรณวณฺณํ สํวณฺเณสุ’’นฺติฯ ตสฺมา อิทานิปิ ปณฺฑิเตน ภิกฺขุนา คิลานสฺส ภิกฺขุโน เอวํ มรณวณฺโณ น สํวณฺเณตพฺโพฯ สเจ หิ ตสฺส สํวณฺณนํ สุตฺวา อาหารูปจฺเฉทาทินา อุปกฺกเมน เอกชวนวาราวเสเสปิ อายุสฺมิํ อนฺตรา กาลํกโรติ, อิมินาว มาริโต โหติฯ อิมินา ปน นเยน อนุสิฏฺฐิ ทาตพฺพา – ‘‘สีลวโต นาม อนจฺฉริยา มคฺคผลุปฺปตฺติ, ตสฺมา วิหาราทีสุ อาสตฺติํ อกตฺวา พุทฺธคตํ ธมฺมคตํ สงฺฆคตํ กายคตญฺจ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา มนสิกาเร อปฺปมาโท กาตพฺโพ’’ติฯ มรณวณฺเณ จ สํวณฺณิเตปิ โย ตาย สํวณฺณนาย กญฺจิ อุปกฺกมํ อกตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย ยถายุนา ยถานุสนฺธินาว มรติ, ตปฺปจฺจยา สํวณฺณโก อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติฯ

ทุติยวตฺถุสฺมิํ – น จ ภิกฺขเว อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ เอตฺถ กีทิสํ อาสนํ ปฏิเวกฺขิตพฺพํ , กีทิสํ น ปฏิเวกฺขิตพฺพํ? ยํ สุทฺธํ อาสนเมว โหติ อปจฺจตฺถรณกํ, ยญฺจ อาคนฺตฺวา ฐิตานํ ปสฺสตํเยว อตฺถรียติ, ตํ นปจฺจเวกฺขิตพฺพํ , นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ ยมฺปิ มนุสฺสา สยํ หตฺเถน อกฺกมิตฺวา ‘‘อิธ ภนฺเต นิสีทถา’’ติ เทนฺติ, ตสฺมิมฺปิ วฏฺฏติฯ สเจปิ ปฐมเมวาคนฺตฺวา นิสินฺนา ปจฺฉา อุทฺธํ วา อโธ วา สงฺกมนฺติ, ปจฺจเวกฺขณกิจฺจํ นตฺถิฯ ยมฺปิ ตนุเกน วตฺเถน ยถา ตลํ ทิสฺสติ, เอวํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, ตสฺมิมฺปิ ปจฺจเวกฺขณกิจฺจํ นตฺถิฯ ยํ ปน ปฏิกจฺเจว ปาวารโกชวาทีหิ อตฺถตํ โหติ, ตํ หตฺเถน ปรามสิตฺวา สลฺลกฺเขตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ฆนสาฏเกนาปิ อตฺถเต ยสฺมิํ วลิ น ปญฺญายติ, ตํ นปฺปฏิเวกฺขิตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ

มุสลวตฺถุสฺมิํ – อสญฺจิจฺโจติ อวธกเจตโน วิรทฺธปโยโค หิ โสฯ เตนาห ‘‘อสญฺจิจฺโจ อห’’นฺติฯ อุทุกฺขลวตฺถุ อุตฺตานเมวฯ วุฑฺฒปพฺพชิตวตฺถูสุปฐมวตฺถุสฺมิํ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปฏิพนฺธํ มา อกาสี’’ติ ปณาเมสิฯ ทุติยวตฺถุสฺมิํ – สงฺฆมชฺเฌปิ คณมชฺเฌปิ ‘‘มหลฺลกตฺเถรสฺส ปุตฺโต’’ติ วุจฺจมาโน เตน วจเนน อฏฺฏียมาโน ‘‘มรตุ อย’’นฺติ ปณาเมสิฯ ตติยวตฺถุสฺมิํ – ตสฺส ทุกฺขุปฺปาทเนน ถุลฺลจฺจยํฯ