ปฐมปญฺญตฺตินิทานวณฺณนา

[162] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ เอตฺถ เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก อิตฺถิลิงฺควเสน ปวตฺตโวหาเร นคเรฯ ตญฺหิ นครํ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนน วิสาลีภูตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ติ วุจฺจติฯ อิทมฺปิ จ นครํ สพฺพญฺญุตปฺปตฺเตเยว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สพฺพากาเรน เวปุลฺลํ ปตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ โคจรคามํ ทสฺเสตฺวา นิวาสฏฺฐาน มาห – ‘‘มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติฯ ตตฺถ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํฯ อิทํ ตาทิสํ น โหติ, สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํฯ กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโต กตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉทเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏิ เวทิตพฺพาฯ

อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถตีติ อเนเกหิ การเณหิ อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตํ กายวิจฺฉนฺทนิยกถํ กเถติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา…เป. … มุตฺต’’นฺติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณิํ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา จนฺทนํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปูรํ วา วาสจุณฺณาทีนิ วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติฯ อถ โข ปรมทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ อสฺสิรีกทสฺสนํ เกสโลมาทินานปฺปการํ อสุจิํเยว ปสฺสติฯ ตสฺมา น เอตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา กรณีโยฯ เยปิ หิ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมิํ ชาตา เกสา นาม, เตปิ อสุภา เจว อสุจิโน จ ปฏิกฺกูลา จฯ โส จ เนสํ อสุภาสุจิปฏิกฺกูลภาโว วณฺณโตปิ สณฺฐานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปีติ ปญฺจหิ การเณหิ เวทิตพฺโพฯ เอวํ โลมาทีนนฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.182) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อิติ ภควา เอกเมกสฺมิํ โกฏฺฐาเส ปญฺจปญฺจปฺปเภเทน อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติฯ

อสุภาย วณฺณํ ภาสตีติ อุทฺธุมาตกาทิวเสน อสุภมาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปทภาชนีเยน ตํ วิภชนฺโต วณฺเณนฺโต สํวณฺเณนฺโต อสุภาย วณฺณํ ภาสติฯ อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสตีติ ยา อยํ เกสาทีสุ วา อุทฺธุมาตกาทีสุ วา อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถูสุ อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา ผาติกมฺมํ, ตสฺสา อสุภภาวนาย อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต วณฺณํ ภาสติ, คุณํ ปริกิตฺเตติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘อสุภภาวนาภิยุตฺโต, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ เกสาทีสุ วา วตฺถูสุ อุทฺธุมาตกาทีสุ วา ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลภติฯ โส ตํ ปฐมชฺฌานสงฺขาตํ จิตฺตมญฺชูสํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปาปุณาตี’’ติฯ

ตตฺริมานิ ปฐมสฺส ฌานสฺส ทส ลกฺขณานิ – ปาริปนฺถิกโต จิตฺตวิสุทฺธิ, มชฺฌิมสฺส สมาธินิมิตฺตสฺส ปฏิปตฺติ, ตตฺถ จิตฺตปกฺขนฺทนํ, วิสุทฺธสฺส จิตฺตสฺส อชฺฌุเปกฺขนํ, สมถปฺปฏิปนฺนสฺส อชฺฌุเปกฺขนํ, เอกตฺตุปฏฺฐานสฺส อชฺฌุเปกฺขนํ, ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนาติฯ

ตตฺรายํ ปาฬิ – ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ – โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘ปฐมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ’ฯ

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ – วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฺปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฺปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ , ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘ปฐมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ’ฯ

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนาฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ ฯ เตน วุจฺจติ – ‘ปฐมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ จตุลกฺขณสมฺปนฺนญฺจฯ

‘‘เอวํ ติวิธตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนญฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนญฺจ ปีติสมฺปนฺนญฺจ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจา’’ติ (ปฏิ. โร. 1.158)ฯ

อาทิสฺส อาทิสฺส อสุภสมาปตฺติยา วณฺณํ ภาสตีติ ‘‘เอวมฺปิ อิตฺถมฺปี’’ติ ปุนปฺปุนํ ววตฺถานํ กตฺวา อาทิสนฺโต อสุภสมาปตฺติยา วณฺณํ ภาสติ, อานิสํสํ กเถติ, คุณํ ปริกิตฺเตติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘อสุภสญฺญาปริจิเตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน เจตสา พหุลํ วิหรโต เมถุนธมฺมสมาปตฺติยา จิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวฏฺฏติ, น สมฺปสารียติ, อุเปกฺขา วา ปาฏิกุลฺยตา วา สณฺฐาติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวฏฺฏติ, น สมฺปสารียติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อสุภสญฺญาปริจิเตน ภิกฺขุโน เจตสา พหุลํ วิหรโต เมถุนธมฺมสมาปตฺติยา จิตฺตํ ปฏิลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวฏฺฏติ, น สมฺปสารียตี’’ติ (อ. นิ. 7.49)ฯ

อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อทฺธมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ อหํ ภิกฺขเว เอกํ อทฺธมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ นิลียิตุํ เอโกว หุตฺวา วิหริตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนาติ โย อตฺตนา ปยุตฺตวาจํ อกตฺวา มมตฺถาย สทฺเธสุ กุเลสุ ปฏิยตฺตํ ปิณฺฑปาตํ นีหริตฺวา มยฺหํ อุปนาเมติ, ตํ ปิณฺฑปาตนีหารกํ เอกํ ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา นมฺหิ อญฺเญน เกนจิ ภิกฺขุนา วา คหฏฺเฐน วา อุปสงฺกมิตพฺโพติฯ

กสฺมา ปน เอวมาหาติ? อตีเต กิร ปญฺจสตา มิคลุทฺทกา มหตีหิ ทณฺฑวาคุราหิ อรญฺญํ ปริกฺขิปิตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา เอกโตเยว ยาวชีวํ มิคปกฺขิฆาตกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปตฺวา นิรเย อุปปนฺนา; เต ตตฺถ ปจฺจิตฺวา ปุพฺเพ กเตน เกนจิเทว กุสลกมฺเมน มนุสฺเสสุ อุปปนฺนา กลฺยาณูปนิสฺสยวเสน สพฺเพปิ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิํสุ; เตสํ ตโต มูลากุสลกมฺมโต อวิปกฺกวิปากา อปราปรเจตนา ตสฺมิํ อทฺธมาสพฺภนฺตเร อตฺตูปกฺกเมน จ ปรูปกฺกเมน จ ชีวตุปจฺเฉทาย โอกาสมกาสิ, ตํ ภควา อทฺทสฯ กมฺมวิปาโก นาม น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุํฯ เตสุ จ ภิกฺขูสุ ปุถุชฺชนาปิ อตฺถิ โสตาปนฺนสกทาคามีอนาคามีขีณาสวาปิฯ

ตตฺถ ขีณาสวา อปฺปฏิสนฺธิกา, อิตเร อริยสาวกา นิยตคติกา สุคติปรายณา, ปุถุชฺชนานํ ปน คติ อนิยตาฯ อถ ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม อตฺตภาเว ฉนฺทราเคน มรณภยภีตา น สกฺขิสฺสนฺติ คติํ วิโสเธตุํ, หนฺท เนสํ ฉนฺทราคปฺปหานาย อสุภกถํ กเถมิฯ ตํ สุตฺวา อตฺตภาเว วิคตจฺฉนฺทราคตาย คติวิโสธนํ กตฺวา สคฺเค ปฏิสนฺธิํ คณฺหิสฺสนฺติฯ เอวํ เนสํ มม สนฺติเก ปพฺพชฺชา สาตฺถิกา ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตโต เตสํ อนุคฺคหาย อสุภกถํ กเถสิ กมฺมฏฺฐานสีเสน, โน มรณวณฺณสํวณฺณนาธิปฺปาเยนฯ กเถตฺวา จ ปนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ มํ อิมํ อทฺธมาสํ ภิกฺขู ปสฺสิสฺสนฺติ, ‘อชฺช เอโก ภิกฺขุ มโต, อชฺช ทฺเว…เป.… อชฺช ทสา’ติ อาคนฺตฺวา อาคนฺตฺวา อาโรเจสฺสนฺติฯ อยญฺจ กมฺมวิปาโก น สกฺกา มยา วา อญฺเญน วา ปฏิพาหิตุํฯ สฺวาหํ ตํ สุตฺวาปิ กิํ กริสฺสามิ? กิํ เม อนตฺถเกน อนยพฺยสเนน สุเตน? หนฺทาหํ ภิกฺขูนํ อทสฺสนํ อุปคจฺฉามี’’ติฯ ตสฺมา เอวมาห – ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อทฺธมาสํ ปติสลฺลียิตุํ; นมฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติฯ

อปเร ปนาหุ – ‘‘ปรูปวาทวิวชฺชนตฺถํ เอวํ วตฺวา ปฏิสลฺลีโน’’ติฯ ปเร กิร ภควนฺตํ อุปวทิสฺสนฺติ – ‘‘อยํ ‘สพฺพญฺญู, อหํ สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตี’ติ ปฏิชานมาโน อตฺตโนปิ สาวเก อญฺญมญฺญํ ฆาเตนฺเต นิวาเรตุํ น สกฺโกติฯ กิมญฺญํ สกฺขิสฺสตี’’ติ? ตตฺถ ปณฺฑิตา วกฺขนฺติ – ‘‘ภควา ปฏิสลฺลานมนุยุตฺโต นยิมํ ปวตฺติํ ชานาติ, โกจิสฺส อาโรจยิตาปิ นตฺถิ, สเจ ชาเนยฺย อทฺธา นิวาเรยฺยา’’ติฯ อิทํ ปน อิจฺฉามตฺตํ, ปฐมเมเวตฺถ การณํฯ นาสฺสุธาติ เอตฺถ ‘‘อสฺสุธา’’ติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ วา นิปาโต; เนว โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมตีติ อตฺโถฯ

อเนเกหิ วณฺณสณฺฐานาทีหิ การเณหิ โวกาโร อสฺสาติ อเนกาการโวกาโร; อเนกาการโวกิณฺโณ อเนกการณสมฺมิสฺโสติ วุตฺตํ โหติฯ โก โส? อสุภภาวนานุโยโค, ตํ อเนกาการโวการํ อสุภภาวนานุโยคํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ ยุตฺตปยุตฺตา วิหรนฺติฯ

อฏฺฏียนฺตีติ สเกน กาเยน อฏฺฏา ทุกฺขิตา โหนฺติ ฯ หรายนฺตีติ ลชฺชนฺติฯ ชิคุจฺฉนฺตีติ สญฺชาตชิคุจฺฉา โหนฺติฯ ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโตฯ มณฺฑนกชาติโกติ มณฺฑนกปกติโกฯ สีสํนฺหาโตติ สีเสน สทฺธิํ นฺหาโตฯ ทหโร ยุวาติ เจตฺถ ทหรวจเนน ปฐมโยพฺพนภาวํ ทสฺเสติฯ ปฐมโยพฺพเน หิ สตฺตา วิเสเสน มณฺฑนกชาติกา โหนฺติฯ สีสํนฺหาโตติ อิมินา มณฺฑนานุโยคกาลํฯ ยุวาปิ หิ กิญฺจิ กมฺมํ กตฺวา สํกิลิฏฺฐสรีโร น มณฺฑนานุยุตฺโต โหติ; สีสํนฺหาโต ปน โส มณฺฑนเมวานุยุญฺชติฯ อหิกุณปาทีนิ ทฏฺฐุมฺปิ น อิจฺฉติฯ โส ตสฺมิํ ขเณ อหิกุณเปน วา กุกฺกุรกุณเปน วา มนุสฺสกุณเปน วา กณฺเฐ อาสตฺเตน เกนจิเทว ปจฺจตฺถิเกน อาเนตฺวา กณฺเฐ พทฺเธน ปฏิมุกฺเกน ยถา อฏฺฏีเยยฺย หราเยยฺย ชิคุจฺเฉยฺย; เอวเมว เต ภิกฺขู สเกน กาเยน อฏฺฏียนฺตา หรายนฺตา ชิคุจฺฉนฺตา โส วิย ปุริโส ตํ กุณปํ วิคตจฺฉนฺทราคตาย อตฺตโน กายํ ปริจฺจชิตุกามา หุตฺวา สตฺถํ อาทาย อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติฯ ‘‘ตฺวํ มํ ชีวิตา โวโรเปหิ; อหํ ต’’นฺติ เอวํ อญฺญมญฺญมฺปิ ชีวิตา โวโรเปนฺติฯ

มิคลณฺฑิกมฺปิ สมณกุตฺตกนฺติ มิคลณฺฑิโกติ ตสฺส นามํ; สมณกุตฺตโกติ สมณเวสธารโกฯ โส กิร สิขามตฺตํ ฐเปตฺวา สีสํ มุณฺเฑตฺวา เอกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ อํเส กตฺวา วิหารํเยว อุปนิสฺสาย วิฆาสาทภาเวน ชีวติฯ ตมฺปิ มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วทนฺติฯ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโตฯ โนติ อุปโยคพหุวจนํ, สาธุ อาวุโส อมฺเห ชีวิตา โวโรเปหีติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ อริยา เนว ปาณาติปาตํ กริํสุ น สมาทเปสุํ, น สมนุญฺญา อเหสุํฯ ปุถุชฺชนา ปน สพฺพมกํสุฯ โลหิตกนฺติ โลหิตมกฺขิตํฯ เยน วคฺคุมุทานทีติ วคฺคุมตา โลกสฺส ปุญฺญสมฺมตา นทีฯ โสปิ กิร ‘‘ตํ ปาปํ ตตฺถ ปวาเหสฺสามี’’ติ สญฺญาย คโต, นทิยา อานุภาเวน อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปํ ปหีนํ นาม นตฺถิฯ

[163] อหุเทว กุกฺกุจฺจนฺติ เตสุ กิร ภิกฺขูสุ เกนจิปิ กายวิกาโร วา วจีวิกาโร วา น กโต, สพฺเพ สตา สมฺปชานา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปชฺชิํสุฯ ตํ อนุสฺสรโต ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิเยวฯ

อหุ วิปฺปฏิสาโรติ ตสฺเสว กุกฺกุจฺจสฺส สภาวนิยมนตฺถเมตํ วุตฺตํ ฯ วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจํ อโหสิ, น วินยกุกฺกุจฺจนฺติฯ อลาภา วต เมติอาทิ กุกฺกุจฺจสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อลาภา วต เมติ อายติํ ทานิ มม หิตสุขลาภา นาม นตฺถีติ อนุตฺถุนาติฯ ‘‘น วต เม ลาภา’’ติอิมินา ปน ตเมวตฺถํ ทฬฺหํ กโรติฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สเจปิ โกจิ ‘‘ลาภา เต’’ติ วเทยฺย, ตํ มิจฺฉา, น วต เม ลาภาติฯ ทุลฺลทฺธํ วต เมติ กุสลานุภาเวน ลทฺธมฺปิ อิทํ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํ วต เมฯ น วต เม สุลทฺธนฺติอิมินา ปน ตเมวตฺถํ ทฬฺหํ กโรติฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สเจปิ โกจิ ‘‘สุลทฺธํ เต’’ติ วเทยฺย, ตํ มิจฺฉา; น วต เม สุลทฺธนฺติฯ อปุญฺญํ ปสุตนฺติ อปุญฺญํ อุปจิตํ ชนิตํ วาฯ กสฺมาติ เจ? โยหํ ภิกฺขู…เป.… โวโรเปสินฺติ ฯ ตสฺสตฺโถ – โย อหํ สีลวนฺเต ตาย เอว สีลวนฺตตาย กลฺยาณธมฺเม อุตฺตมธมฺเม เสฏฺฐธมฺเม ภิกฺขู ชีวิตา โวโรเปสินฺติฯ

อญฺญตรา มารกายิกาติ นามวเสน อปากฏา เอกา ภุมฺมเทวตา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มารปกฺขิกา มารสฺสนุวตฺติกา ‘‘เอวมยํ มารเธยฺยํ มารวิสยํ นาติกฺกมิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺพาภรณวิภูสิตา หุตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺสยมานา อภิชฺชมาเน อุทเก ปถวีตเล จงฺกมมานา วิย อาคนฺตฺวา มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ เอตทโวจฯ สาธุ สาธูติ สมฺปหํสนตฺเถ นิปาโต; ตสฺมา เอว ทฺวิวจนํ กตํฯ อติณฺเณ ตาเรสีติ สํสารโต อติณฺเณ อิมินา ชีวิตาโวโรปเนน ตาเรสิ ปริโมเจสีติฯ อยํ กิร เอติสฺสา เทวตาย พาลาย ทุมฺเมธาย ลทฺธิ ‘‘เย น มตา, เต สํสารโต น มุตฺตาฯ เย มตา, เต มุตฺตา’’ติฯ ตสฺมา สํสารโมจกมิลกฺขา วิย เอวํลทฺธิกา หุตฺวา ตมฺปิ ตตฺถ นิโยเชนฺตี เอวมาหฯ อถ โข มิคลณฺฑิโก สมณกุตฺตโก ตาว ภุสํ อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสาโรปิ ตํ เทวตาย อานุภาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เทวตา เอวมาห – อทฺธา อิมินา อตฺเถน เอวเมว ภวิตพฺพ’’นฺติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ‘‘ลาภา กิร เม’’ติอาทีนิ ปริกิตฺตยนฺโตฯ วิหาเรน วิหารํ ปริเวเณน ปริเวณํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทตีติ ตํ ตํ วิหารญฺจ ปริเวณญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา ภิกฺขู เอวํ วทติ – ‘‘โก อติณฺโณ, กํ ตาเรมี’’ติ?

โหติเยว ภยนฺติ มรณํ ปฏิจฺจ จิตฺตุตฺราโส โหติฯ โหติ ฉมฺภิตตฺตนฺติ หทยมํสํ อาทิํ กตฺวา ตสฺมา สรีรจลนํ โหติ; อติภเยน ถทฺธสรีรตฺตนฺติปิ เอเก, ถมฺภิตตฺตญฺหิ ฉมฺภิตตฺตนฺติ วุจฺจติฯ โลมหํโสติ อุทฺธํฐิตโลมตา, ขีณาสวา ปน สตฺตสุญฺญตาย สุทิฏฺฐตฺตา มรณกสตฺตเมว น ปสฺสนฺติ, ตสฺมา เตสํ สพฺพมฺเปตํ นาโหสีติ เวทิตพฺพํฯ เอกมฺปิ ภิกฺขุํ ทฺเวปิ…เป.… สฏฺฐิมฺปิ ภิกฺขู เอกาเหน ชีวิตา โวโรเปสีติ เอวํ คณนวเสน สพฺพานิปิ ตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ชีวิตา โวโรเปสิฯ

[164] ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เตสํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ชีวิตกฺขยปตฺตภาวํ ญตฺวา ตโต เอกีภาวโต วุฏฺฐิโต ชานนฺโตปิ อชานนฺโต วิย กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิฯ กิํ นุ โข อานนฺท ตนุภูโต วิย ภิกฺขุสงฺโฆติ อานนฺท อิโต ปุพฺเพ พหู ภิกฺขู เอกโต อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติ, อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺติ สชฺฌายนฺติ, เอกปชฺโชโต วิย อาราโม ทิสฺสติ, อิทานิ ปน อทฺธมาสมตฺตสฺส อจฺจเยน ตนุภูโต วิย ตนุโก มนฺโท อปฺปโก วิรฬวิรโฬ วิย ชาโต ภิกฺขุสงฺโฆฯ กินฺนุ โข การณํ, กิํ ทิสาสุ ปกฺกนฺตา ภิกฺขูติ?

อถายสฺมา อานนฺโท กมฺมวิปาเกน เตสํ ชีวิตกฺขยปฺปตฺติํ อสลฺลกฺเขนฺโต อสุภกมฺมฏฺฐานานุโยคปจฺจยา ปน สลฺลกฺเขนฺโต ‘‘ตถา หิ ปน ภนฺเต ภควา’’ติอาทิํ วตฺวา ภิกฺขูนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํ ยาจนฺโต ‘‘สาธุ ภนฺเต ภควา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – สาธุ ภนฺเต ภควา อญฺญํ การณํ อาจิกฺขตุ, เยน ภิกฺขุสงฺโฆ อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺย; มหาสมุทฺทํ โอโรหณติตฺถานิ วิย หิ อญฺญานิปิ ทสานุสฺสติทสกสิณจตุธาตุววตฺถานพฺรหฺมวิหารานาปานสติปฺปเภทานิ พหูนิ นิพฺพาโนโรหณกมฺมฏฺฐานานิ สนฺติฯ เตสุ ภควา ภิกฺขู สมสฺสาเสตฺวา อญฺญตรํ กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขตูติ อธิปฺปาโยฯ

อถ ภควา ตถา กาตุกาโม เถรํ อุยฺโยเชนฺโต ‘‘เตนหานนฺทา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เวสาลิํ อุปนิสฺสายาติ เวสาลิํ อุปนิสฺสาย สมนฺตา คาวุเตปิ อทฺธโยชเนปิ ยาวติกา ภิกฺขู วิหรนฺติ , เต สพฺเพ สนฺนิปาเตหีติ อตฺโถฯ เต สพฺเพ อุปฏฺฐานสาลายํ สนฺนิปาเตตฺวาติ อตฺตนา คนฺตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ สยํ คนฺตฺวา อญฺญตฺถ ทหรภิกฺขู ปหิณิตฺวา มุหุตฺเตเนว อนวเสเส ภิกฺขู อุปฏฺฐานสาลายํ สมูหํ กตฺวาฯ ยสฺส ทานิ ภนฺเต ภควา กาลํ มญฺญตีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ภควา ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปติโต เอส กาโล ภิกฺขูนํ ธมฺมกถํ กาตุํ, อนุสาสนิํ ทาตุํ, อิทานิ ยสฺส ตุมฺเห กาลํ ชานาถ, ตํ กตฺตพฺพนฺติฯ

อานาปานสฺสติสมาธิกถา

[165] อถ โข ภควา…เป.… ภิกฺขู อามนฺเตสิ – อยมฺปิ โข ภิกฺขเวติ อามนฺเตตฺวา จ ปน ภิกฺขูนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา ปุพฺเพ อาจิกฺขิตอสุภกมฺมฏฺฐานโต อญฺญํ ปริยายํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘อานาปานสฺสติสมาธี’’ติ อาหฯ

อิทานิ ยสฺมา ภควตา ภิกฺขูนํ สนฺตปณีตกมฺมฏฺฐานทสฺสนตฺถเมว อยํ ปาฬิ วุตฺตา, ตสฺมา อปริหาเปตฺวา อตฺถโยชนากฺกมํ เอตฺถ วณฺณนํ กริสฺสามิฯ ตตฺร ‘‘อยมฺปิ โข ภิกฺขเว’’ติ อิมสฺส ตาว ปทสฺส อยํ โยชนา – ภิกฺขเว น เกวลํ อสุภภาวนาเยว กิเลสปฺปหานาย สํวตฺตติ, อปิจ อยมฺปิ โข อานาปานสฺสติสมาธิ…เป.… วูปสเมตีติฯ

อยํ ปเนตฺถ อตฺถวณฺณนา – อานาปานสฺสตีติ อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกา สติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ –

‘‘อานนฺติ อสฺสาโส, โน ปสฺสาโสฯ อปานนฺติ ปสฺสาโส, โน อสฺสาโสฯ อสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สติ, ปสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สติฯ โย อสฺสสติ ตสฺสุปฏฺฐาติ, โย ปสฺสสติ ตสฺสุปฏฺฐาตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.160)ฯ

สมาธีติ ตาย อานาปานปริคฺคาหิกาย สติยา สทฺธิํ อุปฺปนฺนา จิตฺเตกคฺคตา; สมาธิสีเสน จายํ เทสนา, น สติสีเสนฯ ตสฺมา อานาปานสฺสติยา ยุตฺโต สมาธิ อานาปานสฺสติสมาธิ, อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ อานาปานสฺสติสมาธีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต จฯ