มชฺเฌ คเหตฺวา อุกฺขิปโต เกสคฺคมตฺตํ ปถวิโต มุตฺเต ปาราชิกํฯ อถ อุทฺธิขาณุกา น โหนฺติ, สมเมว พาหํ กตฺวา มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา อกฺขสีสานิ ปเวสิตานิ โหนฺติ, ตํ เหฏฺฐิมตลสฺส สมนฺตา สพฺพํ ปถวิํ ผุสิตฺวา ติฏฺฐติฯ ตตฺถ จตูสุ ทิสาสุ อุทฺธญฺจ ผุฏฺฐฏฺฐานาติกฺกมวเสน ปาราชิกํ เวทิตพฺพํฯ ภูมิยํ นาภิยา ฐปิตจกฺกสฺส เอกเมว ฐานํ, ตสฺส ปญฺจหากาเรหิ ปริจฺเฉโทฯ เนมิปสฺเสน จ นาภิยา จ ผุสิตฺวา ฐิตสฺส ทฺเว ฐานานิฯ เนมิยา อุฏฺฐิตภาคํ ปาเทน อกฺกมิตฺวา ภูมิยํ ผุสาเปตฺวา อเรสุ วา เนมิยา วา คเหตฺวา อุกฺขิปนฺตสฺส อตฺตนา กตฏฺฐานํ ฐานํ น โหติ, ตสฺมา ตสฺมิํ ฐิเตปิ อวเสสฏฺฐาเน อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ

ภิตฺติํ นิสฺสาย ฐปิตจกฺกสฺสาปิ ทฺเว ฐานานิฯ ตตฺถ ปฐมํ ภิตฺติโต โมเจนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํฯ ปจฺฉา ปถวิโต เกสคฺคมตฺตุทฺธาเร ปาราชิกํฯ ปฐมํ ภูมิโต โมเจนฺตสฺส ปน สเจ ภิตฺติยํ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ น กุปฺปติ, เอเสว นโยฯ อถ อเรสุ คเหตฺวา เหฏฺฐา กฑฺฒนฺตสฺส ภิตฺติํ ผุสิตฺวา ฐิโตกาสสฺส อุปริโม อนฺโต เหฏฺฐิมํ อติกฺกมติ, ปาราชิกํฯ มคฺคปฺปฏิปนฺเน ยาเน ยานสามิโก เกนจิเทว กรณีเยน โอโรหิตฺวา มคฺคา โอกฺกนฺโต โหติ, อถญฺโญ ภิกฺขุ ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺโต อารกฺขสุญฺญํ ปสฺสิตฺวา, ‘‘ยานํ อวหริสฺสามี’’ติ อาโรหติ, ตสฺส ปโยคํ วินาเยว โคณา คเหตฺวา ปกฺกนฺตา, อวหาโร นตฺถิฯ เสสํ นาวายํ วุตฺตสทิสนฺติฯ

ยานฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

ภารฏฺฐกถา

[101] อิโต ปรํ ภาโรเยว ภารฏฺฐํฯ โส สีสภาราทิวเสน จตุธา ทสฺสิโตฯ ตตฺถ สีสภาราทีสุ อสมฺโมหตฺถํ สีสาทีนํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สีสสฺส ตาว ปุริมคเล คลวาฏโก, ปิฏฺฐิคเล เกสญฺจิ เกสนฺเต อาวฏฺโฏ โหติ, คลสฺเสว อุโภสุ ปสฺเสสุ เกสญฺจิ เกสา โอรุยฺห ชายนฺติ, เย กณฺณจูฬิกาติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อโธภาโค จาติ อยํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉโท, ตโต อุปริ สีสํฯ เอตฺถนฺตเร ฐิตภาโร สีสภาโร นามฯ

อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, กปฺปเรหิ ปฏฺฐาย อุปริ, ปิฏฺฐิคลาวตฺตโต จ คลวาฏกโต จ ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, ปิฏฺฐิเวมชฺฌาวตฺตโต จ อุรปริจฺเฉทมชฺเฌ หทยอาวาฏโต จ ปฏฺฐาย อุปริ ขนฺโธฯ เอตฺถนฺตเร ฐิตภาโร ขนฺธภาโร นามฯ

ปิฏฺฐิเวมชฺฌาวตฺตโต ปน หทยอาวาฏโต จ ปฏฺฐาย เหฏฺฐา ยาว ปาทนขสิขา, อยํ กฏิปริจฺเฉโทฯ เอตฺถนฺตเร สมนฺตโต สรีเร ฐิตภาโร กฏิภาโร นามฯ

กปฺปรโต ปฏฺฐาย ปน เหฏฺฐา ยาว หตฺถนขสิขา, อยํ โอลมฺพกปริจฺเฉโทฯ เอตฺถนฺตเร ฐิตภาโร โอลมฺพโก นามฯ

อิทานิ สีเส ภารนฺติอาทีสุ อยํ อปุพฺพวินิจฺฉโย – โย ภิกฺขุ ‘‘อิทํ คเหตฺวา เอตฺถ ยาหี’’ติ สามิเกหิ อนาณตฺโต สยเมว ‘‘มยฺหํ อิทํ นาม เทถ, อหํ โว ภณฺฑํ วหามี’’ติ เตสํ ภณฺฑํ สีเสน อาทาย คจฺฉนฺโต เถยฺยจิตฺเตน ตํ ภณฺฑํ อามสติ, ทุกฺกฏํฯ ยถาวุตฺตสีสปริจฺเฉทํ อนติกฺกาเมนฺโตว อิโต จิโต จ ฆํสนฺโต สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปิ, ถุลฺลจฺจยํฯ ขนฺธํ โอโรปิตมตฺเต กิญฺจาปิ สามิกานํ ‘‘วหตู’’ติ จิตฺตํ อตฺถิ, เตหิ ปน อนาณตฺตตฺตา ปาราชิกํฯ ขนฺธํ ปน อโนโรเปตฺวาปิ สีสโต เกสคฺคมตฺตํ โมเจนฺตสฺส ปาราชิกํฯ ยมกภารสฺส ปน เอโก ภาโร สีเส ปติฏฺฐาติ, เอโก ปิฏฺฐิยํ, ตตฺถ ทฺวินฺนํ ฐานานํ วเสน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน สุทฺธสีสภาราทีนํเยว วเสน เทสนา อารทฺธาฯ โย จายํ สีสภาเร วุตฺโต, ขนฺธภาราทีสุปิ อยเมว วินิจฺฉโยฯ

หตฺเถ ภารนฺติ เอตฺถ ปน หตฺเถน คหิตตฺตา โอลมฺพโก ‘‘หตฺเถ ภาโร’’ติ วุตฺโตฯ

โส ปฐมํเยว ภูมิโต วา คหิโต โหตุ, สุทฺธจิตฺเตน สีสาทีหิ วา, ‘‘หตฺเถ ภาโร’’ ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ ฯ ตํ เถยฺยจิตฺเตน ตาทิสํ คหนฏฺฐานํ ทิสฺวา ภูมิยํ วา คจฺฉาทีสุ วา นิกฺขิปนฺตสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกํฯ ภูมิโต คณฺหาตีติ เอตฺถ ปน เตสํ ภารานํ ยํกิญฺจิ ปาตราสาทิการณา สุทฺธจิตฺเตน ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุน เถยฺยจิตฺเตน เกสคฺคมตฺตํ อุทฺธรนฺตสฺส ปาราชิกนฺติฯ

ภารฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ

อารามฏฺฐกถา

[102] อารามฏฺเฐปิ – อารามํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อาราโม นาม ปุปฺผาราโม ผลาราโม’’ติ อาหฯ เตสุ วสฺสิกาทีนํ ปุปฺผนโก ปุปฺผาราโมฯ อมฺพผลาทีนํ ผลนโก ผลาราโมฯ อาราเม จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตสฺส วินิจฺฉโย ภูมฏฺฐาทีสุ วุตฺตนโย เอวฯ

ตตฺถชาตเก ปน มูลนฺติ อุสีรหิริเวราทิกํ ยํกิญฺจิ มูลํ, ตํ อุปฺปาเฏตฺวา วา อุปฺปาฏิตํ วา คณฺหนฺตสฺส เยน มูเลน วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ คหิเต ปาราชิกํฯ กนฺโทปิ มูเลเนว สงฺคหิโตฯ อุปฺปาเฏนฺตสฺส เจตฺถ อปฺปมตฺตเกปิ อจฺฉินฺเน ถุลฺลจฺจยเมวฯ ตตฺถ วินิจฺฉโย ภิเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตจนฺติ เภสชฺชตฺถาย วา รชนตฺถาย วา อุปโยคคมนูปคํ ยํกิญฺจิ รุกฺขตฺตจํ; ตํ อุปฺปาเฏตฺวา วา อุปฺปาฏิตํ วา คณฺหนฺตสฺส มูเล วุตฺตนเยน ปาราชิกํฯ ปุปฺผนฺติ วสฺสิกมลฺลิกาทิกํ ยํกิญฺจิ ปุปฺผํ, ตํ โอจินิตฺวา วา โอจินิตํ วา คณฺหนฺตสฺส อุปฺปลปทุเมสุ วุตฺตนเยน ปาราชิกํฯ ปุปฺผานมฺปิ หิ วณฺฏํ วา พนฺธนํ วา อจฺฉินฺนํ รกฺขติฯ วณฺฏพฺภนฺตเร ปน เกสญฺจิ สูจิกา โหติ, สา น รกฺขติฯ ผลนฺติ อมฺพผลตาลผลาทิกํ ยํกิญฺจิ, ตํ รุกฺขโต คณฺหนฺตสฺส วินิจฺฉโย รุกฺเข ลคฺคิตกถายํ วุตฺโตฯ อปเนตฺวา ฐปิตํ ภูมฏฺฐาทิสงฺคหิตเมวฯ

อารามํ อภิยุญฺชตีติ ปรสนฺตกํ ‘‘มม สนฺตโก อย’’นฺติ มุสา ภณิตฺวา อภิยุญฺชติ, อทินฺนาทานสฺส ปโยคตฺตา ทุกฺกฏํฯ สามิกสฺส วิมติํ อุปฺปาเทตีติ วินิจฺฉยกุสลตาย พลวนิสฺสิตาทิภาเวน วา อารามสามิกสฺส สํสยํ ชเนติฯ กถํ? ตญฺหิ ตถา วินิจฺฉยปฺปสุตํ ทิสฺวา สามิโก จินฺเตติ – ‘‘สกฺขิสฺสามิ นุ โข อหํ อิมํ อารามํ อตฺตโน กาตุํ, น สกฺขิสฺสามิ นุ โข’’ติฯ เอวํ ตสฺส วิมติ อุปฺปชฺชมานา เตน อุปฺปาทิตา โหติ, ตสฺมา ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติฯ

ธุรํ นิกฺขิปตีติ ยทา ปน สามิโก ‘‘อยํ ถทฺโธ กกฺขโฬ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ เม กเรยฺย, อลํ ทานิ มยฺหํ อิมินา อาราเมนา’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, อภิยุญฺชโก ปาราชิกํ อาปชฺชติฯ