ขีณาสวา วสิปฺปตฺถา, ปภินฺนปฏิสมฺภิทา;

อนิจฺจตาวสํ เถรา, เตปิ นาม อุปาคตาฯ

เอวํ อนิจฺจตํ ชมฺมิํ, ญตฺวา ทุรภิสมฺภวํ;

ตํ ปตฺตุํ วายเม ธีโร, ยํ นิจฺจํ อมตํ ปทนฺติฯ

เอตฺตาวตา สพฺพากาเรน ทุติยสงฺคีติวณฺณนา นิฏฺฐิตา โหติฯ

ทุติยสงฺคีติกถา นิฏฺฐิตา

ตติยสงฺคีติกถา

ติสฺโสปิ โข มหาพฺรหฺมา พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ สิคฺควตฺเถโรปิ ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปภุติ สตฺต วสฺสานิ พฺราหฺมณสฺส เคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ เอกทิวสมฺปิ อุฬุงฺกมตฺตํ วา ยาคุํ กฏจฺฉุมตฺตํ วา ภตฺตํ นาลตฺถฯ สตฺตนฺนํ ปน วสฺสานํ อจฺจเยน เอกทิวสํ ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วจนมตฺตํ อลตฺถฯ ตํทิวสเมว พฺราหฺมโณปิ พหิทฺธา กิญฺจิ กรณียํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต ปฏิปเถ เถรํ ทิสฺวา, ‘‘โภ ปพฺพชิต, อมฺหากํ เคหํ อคมิตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, อคมิมฺหา’’ติฯ ‘‘อปิ กิญฺจิ ลภิตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, ลภิมฺหา’’ติฯ โส เคหํ คนฺตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตสฺส ปพฺพชิตสฺส กิญฺจิ อทตฺถา’’ติ? ‘‘น กิญฺจิ อทมฺหา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ทุติยทิวเส ฆรทฺวาเรเยว นิสีทิ ‘‘อชฺช ปพฺพชิตํ มุสาวาเทน นิคฺคเหสฺสามี’’ติฯ เถโร ทุติยทิวเส พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวารํ สมฺปตฺโตฯ พฺราหฺมโณ เถรํ ทิสฺวาว เอวมาห – ‘‘ตุมฺเห หิยฺโย อมฺหากํ เคเห กิญฺจิ อลทฺธาเยว ‘ลภิมฺหา’ติ อโวจุตฺถฯ วฏฺฏติ นุ โข ตุมฺหากํ มุสาวาโท’’ติ! เถโร อาห – ‘‘มยํ, พฺราหฺมณ, ตุมฺหากํ เคเห สตฺต วสฺสานิ ‘อติจฺฉถา’ติ วจนมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา หิยฺโย ‘อติจฺฉถา’ติ วจนมตฺตํ ลภิมฺห; อเถตํ ปฏิสนฺถารํ อุปาทาย เอวมโวจุมฺหา’’ติฯ

พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ ลภิตฺวา ‘ลภิมฺหา’ติ ปสํสนฺติ, อญฺญํ กิญฺจิ ขาทนียํ โภชนียํ ลภิตฺวา กสฺมา น ปสํสนฺตี’’ติ ปสีทิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปฏิยาทิตภตฺตโต กฏจฺฉุมตฺตํ ภิกฺขํ ตทุปิยญฺจ พฺยญฺชนํ ทาเปตฺวา ‘‘อิมํ ภิกฺขํ สพฺพกาลํ ตุมฺเห ลภิสฺสถา’’ติ อาห ฯ โส ปุนทิวสโต ปภุติ อุปสงฺกมนฺตสฺส เถรสฺส อุปสมํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสีทิตฺวา เถรํ นิจฺจกาลํ อตฺตโน ฆเร ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถาย ยาจิฯ เถโร อธิวาเสตฺวา ทิวเส ทิวเส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คจฺฉนฺโต โถกํ โถกํ พุทฺธวจนํ กเถตฺวา คจฺฉติฯ โสปิ โข มาณวโก โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกเยว ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อโหสิฯ พฺรหฺมโลกโต อาคตสุทฺธสตฺตสฺส อาสเน วา สยเน วา อญฺโญ โกจิ นิสชฺชิตา วา นิปชฺชิตา วา นตฺถิฯ โส ยทา อาจริยฆรํ คจฺฉติ, ตทาสฺส มญฺจปีฐํ เสเตน วตฺเถน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ลคฺเคตฺวา ฐเปนฺติฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สมโย ทานิ มาณวกํ ปพฺพาเชตุํ, จิรญฺจ เม อิธาคจฺฉนฺตสฺส, น จ กาจิ มาณวเกน สทฺธิํ กถา อุปฺปชฺชติฯ หนฺท ทานิ อิมินา อุปาเยน ปลฺลงฺกํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เคหํ คนฺตฺวา ยถา ตสฺมิํ เคเห ฐเปตฺวา มาณวกสฺส ปลฺลงฺกํ อญฺญํ น กิญฺจิ อาสนํ ทิสฺสติ ตถา อธิฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมณสฺส เคหชโน เถรํ ทิสฺวา อญฺญํ กิญฺจิ อาสนํ อปสฺสนฺโต มาณวกสฺส ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา เถรสฺส อทาสิฯ นิสีทิ เถโร ปลฺลงฺเกฯ มาณวโกปิ โข ตงฺขณญฺเญว อาจริยฆรา อาคมฺม เถรํ อตฺตโน ปลฺลงฺเก นิสินฺนํ ทิสฺวา กุปิโต อนตฺตมโน ‘‘โก มม ปลฺลงฺกํ สมณสฺส ปญฺญเปสี’’ติ อาหฯ

เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วูปสนฺเต มาณวกสฺส จณฺฑิกฺกภาเว เอวมาห – ‘‘กิํ ปน ตฺวํ, มาณวก, กิญฺจิ มนฺตํ ชานาสี’’ติ? มาณวโก ‘‘โภ ปพฺพชิต, มยิ ทานิ มนฺเต อชานนฺเต อญฺเญ เก ชานิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา, เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเห ปน มนฺตํ ชานาถา’’ติ? ‘‘ปุจฺฉ, มาณวก, ปุจฺฉิตฺวา สกฺกา ชานิตุ’’นฺติฯ อถ โข มาณวโก ตีสุ เวเทสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุ สากฺขรปฺปเภเทสุ อิติหาสปญฺจเมสุ ยานิ ยานิ คณฺฐิฏฺฐานานิ, เยสํ เยสํ นยํ เนว อตฺตนา ปสฺสติ นาปิสฺส อาจริโย อทฺทส, เตสุ เตสุ เถรํ ปุจฺฉิฯ เถโร ‘‘ปกติยาปิ ติณฺณํ เวทานํ ปารคู, อิทานิ ปน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต, เตนสฺส นตฺถิ เตสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชเน ภาโร’’ติ ตาวเทว เต ปญฺเห วิสฺสชฺเชตฺวา มาณวกํ อาห – ‘‘มาณวก, อหํ ตยา พหุํ ปุจฺฉิโต; อหมฺปิ ทานิ ตํ เอกํ ปญฺหํ ปุจฺฉามิ, พฺยากริสฺสสิ เม’’ติ? ‘‘อาม, โภ ปพฺพชิต, ปุจฺฉ พฺยากริสฺสามี’’ติฯ เถโร จิตฺตยมเก อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ –

‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ; ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ?

มาณโว อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กิํ นาม, โภ ปพฺพชิต, อิท’’นฺติ อาหฯ ‘‘พุทฺธมนฺโต นามายํ, มาณวา’’ติฯ ‘‘สกฺกา ปนายํ, โภ, มยฺหมฺปิ ทาตุ’’นฺติฯ ‘‘สกฺกา มาณว, อมฺเหหิ คหิตปพฺพชฺชํ คณฺหนฺตสฺส ทาตุ’’นฺติฯ ตโต มาณโว มาตาปิตโร อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘อยํ ปพฺพชิโต พุทฺธมนฺตํ นาม ชานาติ, น จ อตฺตโน สนฺติเก อปพฺพชิตสฺส เทติ, อหํ เอตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา มนฺตํ อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติฯ

อถสฺส มาตาปิตโร ‘‘ปพฺพชิตฺวาปิ โน ปุตฺโต มนฺเต คณฺหตุ, คเหตฺวา ปุนาคมิสฺสตี’’ติ มญฺญมานา ‘‘อุคฺคณฺห, ปุตฺตา’’ติ อนุชานิํสุฯ เถโร ทารกํ ปพฺพาเชตฺวา ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ ตาว อาจิกฺขิฯ โส ตตฺถ ปริกมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตโต เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สามเณโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโต, อภพฺโพ ทานิ สาสนโต นิวตฺติตุํฯ สเจ ปนสฺสาหํ กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา กเถยฺยํ, อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย, อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺย พุทฺธวจนํ คเหตุํ, สมโย ทานิ นํ จณฺฑวชฺชิตฺเถรสฺส สนฺติกํ เปเสตุ’’นฺติฯ ตโต อาห – ‘‘เอหิ ตฺวํ, สามเณร, เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหฯ มม วจเนน ตญฺจ อาโรคฺยํ ปุจฺฉ; เอวญฺจ วเทหิ – ‘อุปชฺฌาโย มํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณี’ติฯ ‘โก นาม เต อุปชฺฌาโย’ติ จ วุตฺเต ‘สิคฺควตฺเถโร นาม, ภนฺเต’ติ วเทยฺยาสิฯ ‘อหํ โก นามา’ติ วุตฺเต เอวํ วเทยฺยาสิ – ‘มม อุปชฺฌาโย, ภนฺเต, ตุมฺหากํ นามํ ชานาตี’’’ติฯ

‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข ติสฺโส สามเณโร เถรํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อนุปุพฺเพน จณฺฑวชฺชิตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ เถโร สามเณรํ ปุจฺฉิ – ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ? ‘‘อุปชฺฌาโย มํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณี’’ติฯ ‘‘โก นาม เต อุปชฺฌาโย’’ติ? ‘‘สิคฺควตฺเถโร นาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อหํ โก นามา’’ติ? ‘‘มม อุปชฺฌาโย, ภนฺเต, ตุมฺหากํ นามํ ชานาตี’’ติฯ ‘‘ปตฺตจีวรํ ทานิ ปฏิสาเมหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สามเณโร ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา ปุนทิวเส ปริเวณํ สมฺมชฺชิตฺวา อุทกทนฺตโปนํ อุปฏฺฐาเปสิฯ

เถโร ตสฺส สมฺมชฺชิตฏฺฐานํ ปุน สมฺมชฺชิ ฯ ตํ อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ อุทกํ อาหริฯ ตญฺจ ทนฺตกฏฺฐํ อปเนตฺวา อญฺญํ ทนฺตกฏฺฐํ คณฺหิฯ เอวํ สตฺต ทิวสานิ กตฺวา สตฺตเม ทิวเส ปุน ปุจฺฉิฯ สามเณโร ปุนปิ ปุพฺเพ กถิตสทิสเมว กเถสิฯ เถโร ‘‘โส วตายํ พฺราหฺมโณ’’ติ สญฺชานิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ อาหฯ ‘‘พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหตฺถาย, ภนฺเต’’ติฯ เถโร ‘‘อุคฺคณฺห ทานิ, สามเณรา’’ติ วตฺวา ปุน ทิวสโต ปภุติ พุทฺธวจนํ ปฏฺฐเปสิฯ ติสฺโส สามเณโรว หุตฺวา, ฐเปตฺวา วินยปิฏกํ สพฺพํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิ สทฺธิํ อฏฺฐกถายฯ อุปสมฺปนฺนกาเล ปน อวสฺสิโกว สมาโน ติปิฏกธโร อโหสิฯ อาจริยุปชฺฌายา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส หตฺเถ สกลํ พุทฺธวจนํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิํสุฯ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโรปิ อปเรน สมเยน กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโต พหูนํ ธมฺมวินยํ วาเจสิฯ

เตน โข ปน สมเยน พินฺทุสารสฺส รญฺโญ เอกสตปุตฺตา อเหสุํฯ เต สพฺเพ อโสโก อตฺตนา สทฺธิํ เอกมาติกํ ติสฺสกุมารํ ฐเปตฺวา ฆาเตสิฯ ฆาเตนฺโต จ จตฺตาริ วสฺสานิ อนภิสิตฺโตว รชฺชํ กาเรตฺวา จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฏฺฐารสเม วสฺเส สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชาภิเสกํ ปาปุณิ ฯ อภิเสกานุภาเวน จสฺส อิมา ราชิทฺธิโย อาคตา – มหาปถวิยา เหฏฺฐา โยชนปฺปมาเณ อาณา ปวตฺตติ; ตถา อุปริ อากาเส อโนตตฺตทหโต อฏฺฐหิ กาเชหิ โสฬส ปานียฆเฏ ทิวเส ทิวเส เทวตา อาหรนฺติ, ยโต สาสเน อุปฺปนฺนสทฺโธ หุตฺวา อฏฺฐ ฆเฏ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ, ทฺเว ฆเฏ สฏฺฐิมตฺตานํ ติปิฏกธรภิกฺขูนํ, ทฺเว ฆเฏ อคฺคมเหสิยา อสนฺธิมิตฺตาย, จตฺตาโร ฆเฏ อตฺตนา ปริภุญฺชิ; เทวตาเอว หิมวนฺเต นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ นาม อตฺถิ สินิทฺธํ มุทุกํ รสวนฺตํ ตํ ทิวเส ทิวเส อาหรนฺติ, เยน รญฺโญ จ มเหสิยา จ โสฬสนฺนญฺจ นาฏกิตฺถิสหสฺสานํ สฏฺฐิมตฺตานญฺจ ภิกฺขุสหสฺสานํ เทวสิกํ ทนฺตโปนกิจฺจํ นิปฺปชฺชติฯ เทวสิกเมว จสฺส เทวตา อคทามลกํ อคทหรีตกํ สุวณฺณวณฺณญฺจ คนฺธรสสมฺปนฺนํ อมฺพปกฺกํ อาหรนฺติฯ ตถา ฉทฺทนฺตทหโต ปญฺจวณฺณนิวาสนปาวุรณํ ปีตกวณฺณหตฺถปุจฺฉนปฏกํ ทิพฺพญฺจ ปานกํ อาหรนฺติฯ

เทวสิกเมว ปนสฺส นฺหานคนฺธํ อนุวิเลปนคนฺธํ ปารุปนตฺถาย อสุตฺตมยิกํ สุมนปุปฺผปฏํ มหารหญฺจ อญฺชนํ นาคภวนโต นาคราชาโน อาหรนฺติฯ ฉทฺทนฺตทเหว อุฏฺฐิตสฺส สาลิโน นว วาหสหสฺสานิ ทิวเส ทิวเส สุกา อาหรนฺติฯ มูสิกา นิตฺถุสกเณ กโรนฺติ, เอโกปิ ขณฺฑตณฺฑุโล น โหติ, รญฺโญ สพฺพฏฺฐาเนสุ อยเมว ตณฺฑุโล ปริโภคํ คจฺฉติฯ มธุมกฺขิกา มธุํ กโรนฺติฯ กมฺมารสาลาสุ อจฺฉา กูฏํ ปหรนฺติฯ กรวีกสกุณา อาคนฺตฺวา มธุรสฺสรํ วิกูชนฺตา รญฺโญ พลิกมฺมํ กโรนฺติฯ

อิมาหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต ราชา เอกทิวสํ สุวณฺณสงฺขลิกพนฺธนํ เปเสตฺวา จตุนฺนํ พุทฺธานํ อธิคตรูปทสฺสนํ กปฺปายุกํ กาฬํ นาม นาคราชานํ อานยิตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อเนกสตวณฺเณหิ ชลช ถลชปุปฺเผหิ สุวณฺณปุปฺเผหิ จ ปูชํ กตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเตหิ โสฬสหิ นาฏกิตฺถิสหสฺเสหิ สมนฺตโต ปริกฺขิปิตฺวา ‘‘อนนฺตญาณสฺส ตาว เม สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส รูปํ อิเมสํ อกฺขีนํ อาปาถํ กโรหี’’ติ วตฺวา เตน นิมฺมิตํ สกลสรีรวิปฺปกิณฺณปุญฺญปฺปภาวนิพฺพตฺตาสีตานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสสฺสิรีกตาย วิกสิตกมลุปฺปลปุณฺฑรีกปฏิมณฺฑิตมิว สลิลตลํ ตาราคณรสฺมิชาลวิสทวิปฺผุริตโสภาสมุชฺชลิตมิว คคนตลํ นีลปีตโลหิตาทิเภทวิจิตฺรวณฺณรํสิวินทฺธพฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสิตาย สญฺจาปฺปภานุราคอินฺทธนุวิชฺชุลตาปริกฺขิตฺตมิว กนกคิริสิขรํ นานาวิราควิมลเกตุมาลาสมุชฺชลิตจารุมตฺถกโสภํ นยนรสายตนมิว พฺรหฺมเทวมนุชนาคยกฺขคณานํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโต สตฺต ทิวสานิ อกฺขิปูชํ นาม อกาสิฯ

ราชา กิร อภิเสกํ ปาปุณิตฺวา ตีณิเยว สํวจฺฉรานิ พาหิรกปาสณฺฑํ ปริคฺคณฺหิฯ จตุตฺเถ สํวจฺฉเร พุทฺธสาสเน ปสีทิฯ ตสฺส กิร ปิตา พินฺทุสาโร พฺราหฺมณภตฺโต อโหสิ, โส พฺราหฺมณานญฺจ พฺราหฺมณชาติยปาสณฺฑานญฺจ ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาทีนํ สฏฺฐิสหสฺสมตฺตานํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ อโสโกปิ ปิตรา ปวตฺติตํ ทานํ อตฺตโน อนฺเตปุเร ตเถว ททมาโน เอกทิวสํ สีหปญฺชเร ฐิโต เต อุปสมปริพาหิเรน อาจาเรน ภุญฺชมาเน อสํยตินฺทฺริเย อวินีตอิริยาปเถ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อีทิสํ ทานํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตฏฺฐาเน ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

เอวํ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อาห – ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, อตฺตโน อตฺตโน สาธุสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ อนฺเตปุรํ อติหรถ, ทานํ ทสฺสามา’’ติฯ อมจฺจา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รญฺโญ ปฏิสฺสุณิตฺวา เต เต ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาชีวกนิคณฺฐาทโย อาเนตฺวา ‘‘อิเม, มหาราช, อมฺหากํ อรหนฺโต’’ติ อาหํสุฯ

อถ ราชา อนฺเตปุเร อุจฺจาวจานิ อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ วตฺวา อาคตาคเต อาห – ‘‘อตฺตโน อตฺตโน ปติรูเป อาสเน นิสีทถา’’ติ ฯ เตสุ เอกจฺเจ ภทฺทปีฐเกสุ, เอกจฺเจ ผลกปีฐเกสุ นิสีทิํสุฯ เต ทิสฺวา ราชา ‘‘นตฺถิ เนสํ อนฺโต สาโร’’ติ ญตฺวา เตสํ อนุรูปํ ขาทนียํ โภชนียํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ

เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ ราชา สีหปญฺชเร ฐิโต อทฺทส นิคฺโรธสามเณรํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ อิริยาปถสมฺปนฺนํฯ โก ปนายํ นิคฺโรโธ นาม? พินฺทุสารรญฺโญ เชฏฺฐปุตฺตสฺส สุมนราชกุมารสฺส ปุตฺโตฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา –

พินฺทุสารรญฺโญ กิร ทุพฺพลกาเลเยว อโสกกุมาโร อตฺตนา ลทฺธํ อุชฺเชนีรชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา สพฺพนครํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา สุมนราชกุมารํ อคฺคเหสิฯ ตํทิวสเมว สุมนสฺส ราชกุมารสฺส สุมนา นาม เทวี ปริปุณฺณคพฺภา อโหสิฯ สา อญฺญาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา อวิทูเร อญฺญตรํ จณฺฑาลคามํ สนฺธาย คจฺฉนฺตี เชฏฺฐกจณฺฑาลสฺส เคหโต อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข อธิวตฺถาย เทวตาย ‘‘อิโต เอหิ, สุมเน’’ติ วทนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา ตสฺสา สมีปํ คตาฯ เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน เอกํ สาลํ นิมฺมินิตฺวา ‘‘เอตฺถ วสาหี’’ติ อทาสิฯ สา ตํ สาลํ ปาวิสิฯ คตทิวเสเยว จ ปุตฺตํ วิชายิฯ สา ตสฺส นิคฺโรธเทวตาย ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘นิคฺโรโธ’’ ตฺเวว นามํ อกาสิฯ เชฏฺฐกจณฺฑาโล ทิฏฺฐทิวสโต ปภุติ ตํ อตฺตโน สามิธีตรํ วิย มญฺญมาโน นิพทฺธวตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ ราชธีตา ตตฺถ สตฺต วสฺสานิ วสิฯ นิคฺโรธกุมาโรปิ สตฺตวสฺสิโก ชาโตฯ

ตทา มหาวรุณตฺเถโร นาม เอโก อรหา ทารกสฺส เหตุสมฺปทํ ทิสฺวา รกฺขิตฺวา ตตฺถ วิหรมาโน ‘‘สตฺตวสฺสิโก ทานิ ทารโก, กาโล นํ ปพฺพาเชตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ราชธีตาย อาโรจาเปตฺวา นิคฺโรธกุมารํ ปพฺพาเชสิฯ กุมาโร ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส เอกทิวสํ ปาโตว สรีรํ ชคฺคิตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ‘‘มาตุอุปาสิกาย เคหทฺวารํ คจฺฉามี’’ติ นิกฺขมิฯ มาตุนิวาสนฏฺฐานญฺจสฺส ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา นครมชฺเฌน คนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา คนฺตพฺพํ โหติฯ

เตน จ สมเยน อโสโก ธมฺมราชา ปาจีนทิสาภิมุโข สีหปญฺชเร จงฺกมติฯ ตงฺขณญฺเญว นิคฺโรโธ ราชงฺคณํ สมฺปาปุณิ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอกทิวสํ ราชา สีหปญฺชเร ฐิโต อทฺทส นิคฺโรธสามเณรํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ อิริยาปถสมฺปนฺน’’นฺติฯ ทิสฺวา ปนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ ชโน สพฺโพปิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ภนฺตมิคปฺปฏิภาโคฯ อยํ ปน ทารโก อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อติวิย จสฺส อาโลกิตวิโลกิตํ สมิญฺชนปสารณญฺจ โสภติฯ อทฺธา เอตสฺส อพฺภนฺตเร โลกุตฺตรธมฺโม ภวิสฺสตี’’ติ รญฺโญ สห ทสฺสเนเนว สามเณเร จิตฺตํ ปสีทิ, เปมํ สณฺฐหิฯ กสฺมา? ปุพฺเพ หิ กิร ปุญฺญกรณกาเล เอส รญฺโญ เชฏฺฐภาตา วาณิชโก อโหสิฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘ปุพฺเพ ว สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;

เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํ ว ยโถทเก’’ติฯ (ชา. 1.2.174);

อถ ราชา สญฺชาตเปโม สพหุมาโน ‘‘เอตํ สามเณรํ ปกฺโกสถา’’ติ อมจฺเจ เปเสสิฯ ‘‘เต อติจิรายนฺตี’’ติ ปุน ทฺเว ตโย เปเสสิ – ‘‘ตุริตํ อาคจฺฉตู’’ติฯ สามเณโร อตฺตโน ปกติยา เอว อคมาสิฯ ราชา ปติรูปมาสนํ ญตฺวา ‘‘นิสีทถา’’ติ อาหฯ โส อิโต จิโต จ วิโลเกตฺวา ‘‘นตฺถิ ทานิ อญฺเญ ภิกฺขู’’ติ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ ราชปลฺลงฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปตฺตคฺคหณตฺถาย รญฺโญ อาการํ ทสฺเสสิฯ ราชา ตํ ปลฺลงฺกสมีปํ อุปคจฺฉนฺตํเยว ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อชฺเชว ทานิ อยํ สามเณโร อิมสฺส เคหสฺส สามิโก ภวิสฺสตี’’ติ สามเณโร รญฺโญ หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา ปลฺลงฺกํ อภิรุหิตฺวา นิสีทิฯ

ราชา อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิตํ สพฺพํ ยาคุขชฺชกภตฺตวิกติํ อุปนาเมสิฯ สามเณโร อตฺตโน ยาปนียมตฺตกเมว สมฺปฏิจฺฉิฯ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา อาห – ‘‘สตฺถารา ตุมฺหากํ ทินฺโนวาทํ ชานาถา’’ติ? ‘‘ชานามิ, มหาราช, เอกเทเสนา’’ติฯ ‘‘ตาต, มยฺหมฺปิ นํ กเถหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราชา’’ติ รญฺโญ อนุรูปํ ธมฺมปเท อปฺปมาทวคฺคํ อนุโมทนตฺถาย อภาสิฯ

ราชา ปน ‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปท’’นฺติ สุตฺวาว ‘‘อญฺญาตํ, ตาต, ปริโยสาเปหี’’ติ อาหฯ อนุโมทนาวสาเน จ ‘‘อฏฺฐ เต, ตาต, ธุวภตฺตานิ ทมฺมี’’ติ อาหฯ สามเณโร อาห – ‘‘เอตานิ อหํ อุปชฺฌายสฺส ทมฺมิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘โก อยํ, ตาต, อุปชฺฌาโย นามา’’ติ? ‘‘วชฺชาวชฺชํ ทิสฺวา โจเทตา สาเรตา จ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘อญฺญานิปิ เต, ตาต, อฏฺฐ ทมฺมี’’ติฯ ‘‘เอตานิ อาจริยสฺส ทมฺมิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘โก อยํ, ตาต, อาจริโย นามา’’ติ? ‘‘อิมสฺมิํ สาสเน สิกฺขิตพฺพกธมฺเมสุ ปติฏฺฐาเปตา, มหาราชา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ตาต, อญฺญานิปิ เต อฏฺฐ ทมฺมี’’ติฯ ‘‘เอตานิปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘โก อยํ, ตาต, ภิกฺขุสงฺโฆ นามา’’ติ? ‘‘ยํ นิสฺสาย , มหาราช, อมฺหากํ อาจริยุปชฺฌายานญฺจ มม จ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จา’’ติฯ ราชา ภิยฺโยโส มตฺตาย ตุฏฺฐจิตฺโต อาห – ‘‘อญฺญานิปิ เต, ตาต, อฏฺฐ ทมฺมี’’ติฯ สามเณโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส ทฺวตฺติํส ภิกฺขู คเหตฺวา ราชนฺเตปุรํ ปวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจมกาสิฯ ราชา ‘‘อญฺเญปิ ทฺวตฺติํส ภิกฺขู ตุมฺเหหิ สทฺธิํ สฺเว ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ เอเตเนว อุปาเยน ทิวเส ทิวเส วฑฺฒาเปนฺโต สฏฺฐิสหสฺสานํ พฺราหฺมณปริพฺพาชกาทีนํ ภตฺตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อนฺโตนิเวสเน สฏฺฐิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺฐเปสิ นิคฺโรธตฺเถเร คเตเนว ปสาเทนฯ นิคฺโรธตฺเถโรปิ ราชานํ สปริสํ ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ จ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา พุทฺธสาสเน โปถุชฺชนิเกน ปสาเทน อจลปฺปสาทํ กตฺวา ปติฏฺฐาเปสิฯ ปุน ราชา อโสการามํ นาม มหาวิหารํ กาเรตฺวา สฏฺฐิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปสิ จตุราสีติสหสฺสเจติยปฏิมณฺฑิตานิ ธมฺเมเนว, โน อธมฺเมนฯ

เอกทิวสํ กิร ราชา อโสการาเม มหาทานํ ทตฺวา สฏฺฐิสหสฺสภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสชฺช สงฺฆํ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปวาเรตฺวา อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, ภควตา เทสิตธมฺโม นาม กิตฺตโก โหตี’’ติ? ‘‘องฺคโต, มหาราช, นวงฺคานิ, ขนฺธโต จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติฯ ราชา ธมฺเม ปสีทิตฺวา ‘‘เอเกกํ ธมฺมกฺขนฺธํ เอเกกวิหาเรน ปูเชสฺสามี’’ติ เอกทิวสเมว ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสชฺเชตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ – ‘‘เอถ, ภเณ, เอกเมกสฺมิํ นคเร เอกเมกํ วิหารํ การาเปนฺตา จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปถา’’ติฯ สยญฺจ อโสการาเม อโสกมหาวิหารตฺถาย กมฺมํ ปฏฺฐเปสิฯ สงฺโฆ อินฺทคุตฺตตฺเถรํ นาม มหิทฺธิกํ มหานุภาวํ ขีณาสวํ นวกมฺมาธิฏฺฐายกํ อทาสิฯ เถโร ยํ ยํ น นิฏฺฐาติ ตํ ตํ อตฺตโน อานุภาเวน นิฏฺฐาเปสิฯ เอวมฺปิ ตีหิ สํวจฺฉเรหิ วิหารกมฺมํ นิฏฺฐาเปสิฯ เอกทิวสเมว สพฺพนคเรหิ ปณฺณานิ อาคมิํสุฯ

อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจสุํ – ‘‘นิฏฺฐิตานิ, เทว, จตุราสีติวิหารสหสฺสานี’’ติฯ ราชา นคเร เภริํ จราเปสิ – ‘‘อิโต สตฺตนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน วิหารมโห ภวิสฺสติฯ สพฺเพ อฏฺฐ สีลงฺคานิ สมาทิยิตฺวา อนฺโตนคเร จ พหินคเร จ วิหารมหํ ปฏิยาเทนฺตู’’ติฯ ตโต สตฺตนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน สพฺพาลงฺการวิภูสิตาย อเนกสตสหสฺสสงฺขฺยาย จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต เทวโลเก อมรวติยา ราชธานิยา สิริโต อธิกตรสสฺสิรีกํ วิย นครํ กาตุกาเมน อุสฺสาหชาเตน มหาชเนน อลงฺกตปฏิยตฺตํ นครํ อนุวิจรนฺโต วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ อฏฺฐาสิฯ

ตสฺมิญฺจ ขเณ สนฺนิปติตา อสีติ ภิกฺขุโกฏิโย อเหสุํ, ภิกฺขุนีนญฺจ ฉนฺนวุติสตสหสฺสานิฯ ตตฺถ ขีณาสวภิกฺขูเยว สตสหสฺสสงฺขฺยา อเหสุํฯ เตสํ เอตทโหสิ – ‘‘สเจ ราชา อตฺตโน อธิการํ อนวเสสํ ปสฺเสยฺย อติวิย พุทฺธสาสเน ปสีเทยฺยา’’ติฯ ตโต โลกวิวรณํ นาม ปาฏิหาริยํ อกํสุฯ ราชา อโสการาเม ฐิโตว จตุทฺทิสา อนุวิโลเกนฺโต สมนฺตโต สมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ ปสฺสติ จตุราสีติญฺจ วิหารสหสฺสานิ อุฬาราย วิหารมหปูชาย วิโรจมานานิฯ โส ตํ วิภูติํ ปสฺสมาโน อุฬาเรน ปีติปาโมชฺเชน สมนฺนาคโต ‘‘อตฺถิ ปน อญฺญสฺสปิ กสฺสจิ เอวรูปํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปนฺนปุพฺพ’’นฺติ จินฺเตนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ โลกนาถสฺส ทสพลสฺส สาสเน โก มหาปริจฺจาคํ ปริจฺจชิฯ

กสฺส ปริจฺจาโค มหนฺโตติ? ภิกฺขุสงฺโฆ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารํ อกาสิฯ เถโร อาห – ‘‘มหาราช, ทสพลสฺส สาสเน ปจฺจยทายโก นาม ตยา สทิโส ธรมาเนปิ ตถาคเต น โกจิ อโหสิ, ตเวว ปริจฺจาโค มหา’’ติฯ ราชา เถรสฺส วจนํ สุตฺวา อุฬาเรน ปีติปาโมชฺเชน นิรนฺตรํ ผุฏฺฐสรีโร หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘นตฺถิ กิร มยา สทิโส ปจฺจยทายโก, มยฺหํ กิร ปริจฺจาโค มหา, อหํ กิร เทยฺยธมฺเมน สาสนํ ปคฺคณฺหามิฯ กิํ ปนาหํ เอวํ สติ สาสนสฺส ทายาโท โหมิ, น โหมี’’ติฯ ตโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภวามิ นุ โข อหํ, ภนฺเต, สาสนสฺส ทายาโท’’ติ?

ตโต โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร รญฺโญ อิทํ วจนํ สุตฺวา ราชปุตฺตสฺส มหินฺทสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ สมฺปสฺสมาโน ‘‘สเจ อยํ กุมาโร ปพฺพชิสฺสติ สาสนสฺส อติวิย วุฑฺฒิ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ราชานํ เอตทโวจ – ‘‘น โข, มหาราช, เอตฺตาวตา สาสนสฺส ทายาโท โหติ; อปิจ โข ปจฺจยทายโกติ วา อุปฏฺฐาโกติ วา สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ โยปิ หิ, มหาราช, ปถวิโต ยาว พฺรหฺมโลกปริมาณํ ปจฺจยราสิํ ทเทยฺย โสปิ ‘สาสเน ทายาโท’ติ สงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติฯ ‘‘อถ กถํ จรหิ, ภนฺเต, สาสนสฺส ทายาโท โหตี’’ติ? ‘‘โย หิ โกจิ, มหาราช, อฑฺโฒ วา ทลิทฺโท วา อตฺตโน โอรสํ ปุตฺตํ ปพฺพาเชติ – อยํ วุจฺจติ, มหาราช, ทายาโท สาสนสฺสา’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต อโสโก ราชา ‘‘อหํ กิร เอวรูปํ ปริจฺจาคํ กตฺวาปิ เนว สาสนสฺส ทายาทภาวํ ปตฺโต’’ติ สาสเน ทายาทภาวํ ปตฺถยมาโน อิโต จิโต จ วิโลเกตฺวา อทฺทส มหินฺทกุมารํ อวิทูเร ฐิตํฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘กิญฺจาปิ อหํ อิมํ กุมารํ ติสฺสกุมารสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปภุติ โอปรชฺเช ฐเปตุกาโม, อถ โข โอปรชฺชโตปิ ปพฺพชฺชาว อุตฺตมา’’ติฯ ตโต กุมารํ อาห – ‘‘สกฺขสิ ตฺวํ, ตาต, ปพฺพชิตุ’’นฺติ? กุมาโร ปกติยาปิ ติสฺสกุมารสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปภุติ ปพฺพชิตุกาโมว รญฺโญ วจนํ สุตฺวา อติวิย ปาโมชฺชชาโต หุตฺวา อาห – ‘‘ปพฺพชามิ, เทว, มํ ปพฺพาเชตฺวา ตุมฺเห สาสนทายาทา โหถา’’ติฯ

เตน จ สมเยน ราชธีตา สงฺฆมิตฺตาปิ ตสฺมิํเยว ฐาเน ฐิตา โหติฯ

ตสฺสา จ สามิโก อคฺคิพฺรหฺมา นาม กุมาโร ยุวราเชน ติสฺสกุมาเรน สทฺธิํ ปพฺพชิโต โหติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ตฺวมฺปิ, อมฺม, ปพฺพชิตุํ สกฺขสี’’ติ? ‘‘สาธุ, ตาต, สกฺโกมี’’ติฯ ราชา ปุตฺตานํ มนํ ลภิตฺวา ปหฏฺฐจิตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ เอตทโวจ – ‘‘ภนฺเต, อิเม ทารเก ปพฺพาเชตฺวา มํ สาสเน ทายาทํ กโรถา’’ติฯ สงฺโฆ รญฺโญ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กุมารํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน อุปชฺฌาเยน มหาเทวตฺเถเรน จ อาจริเยน ปพฺพาเชสิฯ มชฺฌนฺติกตฺเถเรน อาจริเยน อุปสมฺปาเทสิฯ ตทา กิร กุมาโร ปริปุณฺณวีสติวสฺโสว โหติฯ โส ตสฺมิํเยว อุปสมฺปทสีมมณฺฑเล สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ สงฺฆมิตฺตายปิ ราชธีตาย อาจริยา อายุปาลิตฺเถรี นาม, อุปชฺฌายา ปน ธมฺมปาลิตฺเถรี นาม อโหสิฯ ตทา สงฺฆมิตฺตา อฏฺฐารสวสฺสา โหติฯ ตํ ปพฺพชิตมตฺตํ ตสฺมิํเยว สีมมณฺฑเล สิกฺขาย ปติฏฺฐาเปสุํฯ อุภินฺนํ ปพฺพชิตกาเล ราชา ฉพฺพสฺสาภิเสโก โหติฯ

อถ มหินฺทตฺเถโร อุปสมฺปนฺนกาลโต ปภุติ อตฺตโน อุปชฺฌายสฺเสว สนฺติเก ธมฺมญฺจ วินยญฺจ ปริยาปุณนฺโต ทฺเวปิ สงฺคีติโย อารูฬฺหํ ติปิฏกสงฺคหิตํ สาฏฺฐกถํ สพฺพํ เถรวาทํ ติณฺณํ วสฺสานํ อพฺภนฺตเร อุคฺคเหตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อนฺเตวาสิกานํ สหสฺสมตฺตานํ ภิกฺขูนํ ปาโมกฺโข อโหสิฯ ตทา อโสโก ธมฺมราชา นววสฺสาภิเสโก โหติฯ รญฺโญ ปน อฏฺฐวสฺสาภิเสกกาเลเยว โกนฺตปุตฺตติสฺสตฺเถโร พฺยาธิปฏิกมฺมตฺถํ ภิกฺขาจารวตฺเตน อาหิณฺฑนฺโต ปสตมตฺตํ สปฺปิํ อลภิตฺวา พฺยาธิพเลน ปริกฺขีณายุสงฺขาโร ภิกฺขุสงฺฆํ อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา เถรสฺส สกฺการํ กตฺวา ‘‘มยิ นาม รชฺชํ กาเรนฺเต เอวํ ภิกฺขูนํ ปจฺจยา ทุลฺลภา’’ติ นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ โปกฺขรณิโย การาเปตฺวา เภสชฺชสฺส ปูราเปตฺวา ทาเปสิฯ

เตน กิร สมเยน ปาฏลิปุตฺตสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, สภายํ สตสหสฺสนฺติ ทิวเส ทิวเส ปญฺจสตสหสฺสานิ รญฺโญ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตโต ราชา นิคฺโรธตฺเถรสฺส เทวสิกํ สตสหสฺสํ วิสชฺเชสิฯ พุทฺธสฺส เจติเย คนฺธมาลาทีหิ ปูชนตฺถาย สตสหสฺสํ ฯ

ธมฺมสฺส สตสหสฺสํ, ตํ ธมฺมธรานํ พหุสฺสุตานํ จตุปจฺจยตฺถาย อุปนียติฯ สงฺฆสฺส สตสหสฺสํ, จตูสุ ทฺวาเรสุ เภสชฺชตฺถาย สตสหสฺสํฯ เอวํ สาสเน อุฬาโร ลาภสกฺกาโร นิพฺพตฺติฯ

ติตฺถิยา ปริหีนลาภสกฺการา อนฺตมโส ฆาสจฺฉาทนมฺปิ อลภนฺตา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺฐิคตานิ ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย’’ติ ทีเปนฺติฯ ปพฺพชฺชํ อลภมานาปิ สยเมว มุณฺเฑตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา วิหาเรสุ วิจรนฺตา อุโปสถมฺปิ ปวารณมฺปิ สงฺฆกมฺมมฺปิ คณกมฺมมฺปิ ปวิสนฺติฯ ภิกฺขู เตหิ สทฺธิํ อุโปสถํ น กโรนฺติฯ ตทา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ‘‘อุปฺปนฺนํ ทานิ อิทํ อธิกรณํ, ตํ นจิรสฺเสว กกฺขฬํ ภวิสฺสติฯ น โข ปเนตํ สกฺกา อิเมสํ มชฺเฌ วสนฺเตน วูปสเมตุ’’นฺติ มหินฺทตฺเถรสฺส คณํ นียฺยาเตตฺวา อตฺตนา ผาสุวิหาเรน วิหริตุกาโม อโหคงฺคปพฺพตํ อคมาสิฯ เตปิ โข ติตฺถิยา ภิกฺขุสงฺเฆน ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน นิคฺคยฺหมานาปิ ธมฺมวินยานุโลมาย ปฏิปตฺติยา อสณฺฐหนฺตา อเนกรูปํ สาสนสฺส อพฺพุทญฺจ มลญฺจ กณฺฏกญฺจ สมุฏฺฐาเปสุํฯ เกจิ อคฺคิํ ปริจรนฺติ, เกจิ ปญฺจาตเปน ตาเปนฺติ, เกจิ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺติ, เกจิ ‘‘ธมฺมญฺจ วินยญฺจ โวภินฺทิสฺสามา’’ติ ปคฺคณฺหิํสุฯ ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ น เตหิ สทฺธิํ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา อกาสิฯ อโสการาเม สตฺตวสฺสานิ อุโปสโถ อุปจฺฉิชฺชิฯ รญฺโญปิ เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ – ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา อธิกรณํ วูปสเมตฺวา อุโปสถํ การาเปหี’’ติฯ อมจฺโจ ราชานํ ปฏิปุจฺฉิตุํ อวิสหนฺโต อญฺเญ อมจฺเจ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘ราชา มํ ‘วิหารํ คนฺตฺวา อธิกรณํ วูปสเมตฺวา อุโปสถํ การาเปหี’ติ ปหิณิฯ กถํ นุ โข อธิกรณํ วูปสมฺมตี’’ติ? เต อาหํสุ – ‘‘มยํ เอวํ สลฺลกฺเขม – ‘ยถา นาม ปจฺจนฺตํ วูปสเมนฺตา โจเร ฆาเตนฺติ, เอวเมว เย อุโปสถํ น กโรนฺติ, เต มาเรตุกาโม ราชา ภวิสฺสตี’’’ติฯ อถ โส อมจฺโจ วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อาห – ‘‘อหํ รญฺญา ‘อุโปสถํ การาเปหี’ติ เปสิโตฯ กโรถ ทานิ, ภนฺเต, อุโปสถ’’นฺติฯ ภิกฺขู ‘‘น มยํ ติตฺถิเยหิ สทฺธิํ อุโปสถํ กโรมา’’ติ อาหํสุฯ อถ อมจฺโจ เถราสนโต ปฏฺฐาย อสินา สีสานิ ปาเตตุํ อารทฺโธฯ

อทฺทสา โข ติสฺสตฺเถโร ตํ อมจฺจํ ตถา วิปฺปฏิปนฺนํฯ ติสฺสตฺเถโร นาม น โย วา โส วา, รญฺโญ เอกมาติโก ภาตา ติสฺสกุมาโร นาม, ตํ กิร ราชา ปตฺตาภิเสโก โอปรชฺเช ฐเปสิฯ โส เอกทิวสํ วนจารํ คโต อทฺทส มหนฺตํ มิคสงฺฆํ จิตฺตกีฬาย กีฬนฺตํฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม ตาว ติณภกฺขา มิคา เอวํ กีฬนฺติ, อิเม ปน สมณา ราชกุเล ปณีตานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา มุทุกาสุ เสยฺยาสุ สยมานา กิํ นาม กีฬิตํ น กีฬิสฺสนฺตี’’ติ! โส ตโต อาคนฺตฺวา อิมํ อตฺตโน วิตกฺกํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘อฏฺฐาเน กุกฺกุจฺจายิตํ กุมาเรน! หนฺท, นํ เอวํ สญฺญาเปสฺสามี’’ติ เอกทิวสํ เกนจิ การเณน กุทฺโธ วิย หุตฺวา ‘‘เอหิ สตฺตทิวเสน รชฺชํ สมฺปฏิจฺฉ, ตโต ตํ ฆาเตสฺสามี’’ติ มรณภเยน ตชฺเชตฺวา ตมตฺถํ สญฺญาเปสิฯ โส กิร กุมาโร ‘‘สตฺตเม มํ ทิวเส มาเรสฺสตี’’ติ น จิตฺตรูปํ นฺหายิ, น ภุญฺชิ, น สุปิ, อติวิย ลูขสรีโร อโหสิฯ ตโต นํ ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘กิสฺส ตฺวํ เอวรูโป ชาโต’’ติ? ‘‘มรณภเยน, เทวา’’ติฯ ‘‘อเร, ตฺวํ นาม ปริจฺฉินฺนมรณํ สมฺปสฺสมาโน วิสฺสตฺโถ น กีฬสิ? ภิกฺขู อสฺสาสปสฺสาสนิพทฺธํ มรณํ เปกฺขมานา กถํ กีฬิสฺสนฺตี’’ติ! ตโต ปภุติ กุมาโร สาสเน ปสีทิฯ

โส ปุน เอกทิวสํ มิควํ นิกฺขมิตฺวา อรญฺเญ อนุวิจรมาโน อทฺทส โยนกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ อญฺญตเรน หตฺถินาเคน สาลสาขํ คเหตฺวา พีชิยมานํ นิสินฺนํฯ ทิสฺวา ปาโมชฺชชาโต จินฺเตสิ – ‘‘กทา นุ โข อหมฺปิ อยํ มหาเถโร วิย ปพฺพเชยฺยํ! สิยา นุ โข โส ทิวโส’’ติฯ เถโร ตสฺสาสยํ วิทิตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาเส อุปฺปติตฺวา อโสการาเม โปกฺขรณิยา อุทกตเล ฐตฺวา จีวรญฺจ อุตฺตราสงฺคญฺจ อากาเส ลคฺเคตฺวา นฺหายิตุํ อารทฺโธฯ

กุมาโร เถรสฺสานุภาวํ ทิสฺวา อติวิย ปสนฺโน ‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ นิวตฺติตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘ปพฺพชิสฺสามหํ, เทวา’’ติฯ ราชา อเนกปฺปการํ ยาจิตฺวาปิ ตํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อโสการามคมนียมคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา กุมารํ ฉณเวสํ คาหาเปตฺวา อลงฺกตาย เสนาย ปริวาราเปตฺวา วิหารํ เนสิฯ ‘‘ยุวราชา กิร ปพฺพชิสฺสตี’’ติ สุตฺวา พหู ภิกฺขู ปตฺตจีวรานิ ปฏิยาเทสุํฯ

กุมาโร ปธานฆรํ คนฺตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิ สทฺธิํ ปุริสสตสหสฺเสนฯ กุมารสฺส ปน อนุปพฺพชิตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิฯ กุมาโร รญฺโญ จตุวสฺสาภิเสกกาเล ปพฺพชิโตฯ อถญฺโญปิ รญฺโญ ภาคิเนยฺโย สงฺฆมิตฺตาย สามิโก อคฺคิพฺรหฺมา นาม กุมาโร อตฺถิฯ สงฺฆมิตฺตา ตํ ปฏิจฺจ เอกเมว ปุตฺตํ วิชายิฯ โสปิ ‘‘ยุวราชา ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘อหมฺปิ, เทว, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ยาจิฯ ‘‘ปพฺพช, ตาตา’’ติ จ รญฺญา อนุญฺญาโต ตํทิวสเมว ปพฺพชิฯ

เอวํ อนุปพฺพชิโต, อุฬารวิภเวน ขตฺติยชเนน;

รญฺโญ กนิฏฺฐภาตา, ติสฺสตฺเถโรติ วิญฺเญยฺโยฯ

โส ตํ อมจฺจํ ตถา วิปฺปฏิปนฺนํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘น ราชา เถเร มาราเปตุํ ปหิเณยฺย; อทฺธา อิมสฺเสเวตํ อมจฺจสฺส ทุคฺคหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา สยํ ตสฺส อาสนฺเน อาสเน นิสีทิฯ โส เถรํ สญฺชานิตฺวา สตฺถํ นิปาเตตุํ อวิสหนฺโต คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘อหํ, เทว, อุโปสถํ กาตุํ อนิจฺฉนฺตานํ เอตฺตกานํ นาม ภิกฺขูนํ สีสานิ ปาเตสิํ; อถ อยฺยสฺส ติสฺสตฺเถรสฺส ปฏิปาฏิ สมฺปตฺตา, กินฺติ กโรมี’’ติ? ราชา สุตฺวาว – ‘‘อเร! กิํ ปน, ตฺวํ, มยา ภิกฺขู ฆาเตตุํ เปสิโต’’ติ ตาวเทว สรีเร อุปฺปนฺนทาโห หุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เถเร ภิกฺขู ปุจฺฉิ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, อมจฺโจ มยา อนาณตฺโตว เอวํ อกาสิ, กสฺส นุ โข อิมินา ปาเปน ภวิตพฺพ’’นฺติ? เอกจฺเจ เถรา, ‘‘อยํ ตว วจเนน อกาสิ, ตุยฺเหตํ ปาป’’นฺติ อาหํสุฯ เอกจฺเจ ‘‘อุภินฺนมฺปิ โว เอตํ ปาป’’นฺติ อาหํสุฯ เอกจฺเจ เอวมาหํสุ – ‘‘กิํ ปน เต, มหาราช, อตฺถิ จิตฺตํ ‘อยํ คนฺตฺวา ภิกฺขู ฆาเตตู’’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, กุสลาธิปฺปาโย อหํ เปเสสิํ – ‘สมคฺโค ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ กโรตู’’’ติฯ ‘‘สเจ ตฺวํ กุสลาธิปฺปาโย, นตฺถิ ตุยฺหํ ปาปํ, อมจฺจสฺเสเวตํ ปาป’’นฺติฯ ราชา ทฺเวฬฺหกชาโต อาห – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, โกจิ ภิกฺขุ มเมตํ ทฺเวฬฺหกํ ฉินฺทิตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺโถ’’ติ? ‘‘อตฺถิ, มหาราช, โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม, โส เต อิมํ ทฺเวฬฺหกํ ฉินฺทิตฺวา สาสนํ ปคฺคณฺหิตุํ สมตฺโถ’’ติฯ ราชา ตทเหว จตฺตาโร ธมฺมกถิเก เอเกกภิกฺขุสหสฺสปริวาเร, จตฺตาโร จ อมจฺเจ เอเกกปุริสสหสฺสปริวาเร ‘‘เถรํ คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา ‘‘ราชา ปกฺโกสตี’’ติ อาหํสุฯ

เถโร นาคจฺฉิ ฯ ทุติยมฺปิ โข ราชา อฏฺฐ ธมฺมกถิเก, อฏฺฐ จ อมจฺเจ สหสฺสสหสฺสปริวาเรเยว เปเสสิ – ‘‘‘ราชา, ภนฺเต, ปกฺโกสตี’ติ วตฺวา คณฺหิตฺวาว อาคจฺฉถา’’ติฯ เต ตเถว อาหํสุฯ ทุติยมฺปิ เถโร นาคจฺฉิฯ ราชา เถเร ปุจฺฉิ – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปหิณิํ; กสฺมา เถโร นาคจฺฉตี’’ติ? ‘‘‘ราชา ปกฺโกสตี’ติ วุตฺตตฺตา, มหาราช, นาคจฺฉติฯ เอวํ ปน วุตฺเต อาคจฺเฉยฺย ‘สาสนํ, ภนฺเต, โอสีทติ, อมฺหากํ สาสนํ ปคฺคหตฺถาย สหายกา โหถา’’’ติฯ อถ ราชา ตถา วตฺวา โสฬส ธมฺมกถิเก, โสฬส จ อมจฺเจ สหสฺสสหสฺสปริวาเร เปเสสิฯ ภิกฺขู จ ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘มหลฺลโก นุ โข, ภนฺเต, เถโร ทหโร นุ โข’’ติ? ‘‘มหลฺลโก, มหาราชา’’ติฯ ‘‘วยฺหํ วา สิวิกํ วา อภิรุหิสฺสติ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘นาภิรุหิสฺสติ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กุหิํ, ภนฺเต, เถโร วสตี’’ติ? ‘‘อุปริ คงฺคาย, มหาราชา’’ติฯ ราชา อาห – ‘‘เตน หิ, ภเณ, นาวาสงฺฆาฏํ พนฺธิตฺวา ตตฺเถว เถรํ นิสีทาเปตฺวา ทฺวีสุปิ ตีเรสุ อารกฺขํ สํวิธาย เถรํ อาเนถา’’ติฯ ภิกฺขู จ อมจฺจา จ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา รญฺโญ สาสนํ อาโรเจสุํฯ

เถโร สุตฺวา ‘‘ยํ โข อหํ มูลโต ปฏฺฐาย สาสนํ ปคฺคณฺหิสฺสามีติ ปพฺพชิโตมฺหิฯ อยํ ทานิ เม โส กาโล อนุปฺปตฺโต’’ติ จมฺมขณฺฑํ คณฺหิตฺวาว อุฏฺฐหิฯ อถ ‘‘เถโร สฺเว ปาฏลิปุตฺตํ สมฺปาปุณิสฺสตี’’ติ รตฺติภาเค ราชา สุปินํ อทฺทสฯ เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – ‘‘สพฺพเสโต หตฺถินาโค อาคนฺตฺวา ราชานํ สีสโต ปฏฺฐาย ปรามสิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถ อคฺคเหสี’’ติฯ ปุนทิวเส ราชา สุปินชฺฌายเก ปุจฺฉิ – ‘‘มยา เอวรูโป สุปิโน ทิฏฺโฐ, กิํ เม ภวิสฺสตี’’ติ? เอโก ตํ, ‘‘มหาราช, สมณนาโค ทกฺขิณหตฺเถ คณฺหิสฺสตี’’ติฯ อถ ราชา ตาวเทว ‘‘เถโร อาคโต’’ติ สุตฺวา คงฺคาตีรํ คนฺตฺวา นทิํ โอตริตฺวา อพฺภุคฺคจฺฉนฺโต ชาณุมตฺเต อุทเก เถรํ สมฺปาปุณิตฺวา เถรสฺส นาวาโต โอตรนฺตสฺส หตฺถํ อทาสิฯ เถโร ราชานํ ทกฺขิณหตฺเถ อคฺคเหสิฯ ตํ ทิสฺวา อสิคฺคาหา ‘‘เถรสฺส สีสํ ปาเตสฺสามา’’ติ โกสโต อสิํ อพฺพาหิํสุฯ กสฺมา? เอตํ กิร จาริตฺตํ ราชกุเลสุ – ‘‘โย ราชานํ หตฺเถ คณฺหติ ตสฺส อสินา สีสํ ปาเตตพฺพ’’นฺติฯ ราชา ฉายํเยว ทิสฺวา อาห – ‘‘ปุพฺเพปิ อหํ ภิกฺขูสุ วิรทฺธการณา อสฺสาทํ น วินฺทามิ, มา โข เถเร วิรชฺฌิตฺถา’’ติฯ

เถโร ปน กสฺมา ราชานํ หตฺเถ อคฺคเหสีติ? ยสฺมา รญฺญา ปญฺหํ ปุจฺฉนตฺถาย ปกฺโกสาปิโต ตสฺมา ‘‘อนฺเตวาสิโก เม อย’’นฺติ อคฺคเหสิฯ

ราชา เถรํ อตฺตโน อุยฺยานํ เนตฺวา พาหิรโต ติกฺขตฺตุํ ปริวาราเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปตฺวา สยเมว เถรสฺส ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา เถรสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา ‘‘ปฏิพโล นุ โข เถโร มม กงฺขํ ฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนํ อธิกรณํ วูปสเมตฺวา สาสนํ ปคฺคณฺหิตุ’’นฺติ วีมํสนตฺถาย ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ ปาฏิหาริยํ ทฏฺฐุกาโม’’ติ อาหฯ ‘‘กตรํ ปาฏิหาริยํ ทฏฺฐุกาโมสิ, มหาราชา’’ติ? ‘‘ปถวีกมฺปนํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สกลปถวีกมฺปนํ ทฏฺฐุกาโมสิ, มหาราช, ปเทสปถวีกมฺปน’’นฺติ? ‘‘กตรํ ปเนตฺถ, ภนฺเต, ทุกฺกร’’นฺติ? ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, กํสปาติยา อุทกปุณฺณาย สพฺพํ อุทกํ กมฺเปตุํ ทุกฺกรํ; อุทาหุ อุปฑฺฒ’’นฺติ? ‘‘อุปฑฺฒํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ปเทสปถวีกมฺปนํ ทุกฺกร’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ปเทสปถวีกมฺปนํ ปสฺสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, สมนฺตโต โยชเน ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอเกน จกฺเกน สีมํ อกฺกมิตฺวา รโถ ติฏฺฐตุ; ทกฺขิณาย ทิสาย ทฺวีหิ ปาเทหิ สีมํ อกฺกมิตฺวา อสฺโส ติฏฺฐตุ; ปจฺฉิมาย ทิสาย เอเกน ปาเทน สีมํ อกฺกมิตฺวา ปุริโส ติฏฺฐตุ; อุตฺตราย ทิสาย อุปฑฺฒภาเคน สีมํ อกฺกมิตฺวา เอกา อุทกปาติ ติฏฺฐตู’’ติฯ ราชา ตถา การาเปสิฯ เถโร อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ‘‘ราชา ปสฺสตู’’ติ โยชนปฺปมาณปถวีจลนํ อธิฏฺฐหิฯ ปุรตฺถิมาย ทิสาย รถสฺส อนฺโตสีมาย ฐิโต ปาโทว จลิ, อิตโร น จลิฯ เอวํ ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาสุ อสฺสปุริสานํ อนฺโตสีมาย ฐิตปาทาเยว จลิํสุ, อุปฑฺฒุปฑฺฒํ สรีรญฺจฯ อุตฺตรทิสาย อุทกปาติยาปิ อนฺโตสีมาย ฐิตํ อุปฑฺฒภาคคตเมว อุทกํ จลิ, อวเสสํ นิจฺจลมโหสีติฯ ราชา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ‘‘สกฺขติ ทานิ เถโร สาสนํ ปคฺคณฺหิตุ’’นฺติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉิ – ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ อมจฺจํ ‘วิหารํ คนฺตฺวา อธิกรณํ วูปสเมตฺวา อุโปสถํ การาเปหี’ติ ปหิณิํ, โส วิหารํ คนฺตฺวา เอตฺตเก ภิกฺขู ชีวิตา โวโรเปสิ, เอตํ ปาปํ กสฺส โหตี’’ติ?

‘‘กิํ ปน เต, มหาราช, อตฺถิ จิตฺตํ ‘อยํ วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขู ฆาเตตู’’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สเจ เต, มหาราช, นตฺถิ เอวรูปํ จิตฺตํ, นตฺถิ ตุยฺหํ ปาป’’นฺติฯ

อถ เถโร ราชานํ เอตมตฺถํ อิมินา สุตฺเตน สญฺญาเปสิ – ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิฯ เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ – กาเยน วาจาย มนสา’’ติ (อ. นิ. 6.63)ฯ

ตเมวตฺถํ ปริทีเปตุํ ติตฺติรชาตกํ (ชา. 1.4.75) อาหริ – ‘‘อตีเต, มหาราช, ทีปกติตฺติโร ตาปสํ ปุจฺฉิ –

‘ญาตโก โน นิสินฺโนติ, พหุ อาคจฺฉตี ชโน;

ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสติ, ตสฺมิํ เม สงฺกเต มโน’ติฯ

ตาปโส อาห – ‘อตฺถิ ปน เต จิตฺตํ มม สทฺเทน จ รูปทสฺสเนน จ อาคนฺตฺวา เอเต ปกฺขิโน พชฺฌนฺตุ วา หญฺญนฺตุ วา’ติ? ‘นตฺถิ, ภนฺเต’ติ ติตฺติโร อาหฯ ตโต นํ ตาปโส สญฺญาเปสิ – ‘สเจ เต นตฺถิ จิตฺตํ, นตฺถิ ปาปํ; เจตยนฺตเมว หิ ปาปํ ผุสติ, นาเจตยนฺตํฯ

‘น ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสติ, มโน เจ นปฺปทุสฺสติ;

อปฺโปสฺสุกฺกสฺส ภทฺรสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’’ติฯ

เอวํ เถโร ราชานํ สญฺญาเปตฺวา ตตฺเถว ราชุยฺยาเน สตฺต ทิวสานิ วสนฺโต ราชานํ สมยํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ ราชา สตฺตเม ทิวเส อโสการาเม ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา สาณิปาการนฺตเร นิสินฺโน เอกลทฺธิเก เอกลทฺธิเก ภิกฺขู เอกโต เอกโต การาเปตฺวา เอกเมกํ ภิกฺขุสมูหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กิํวาที สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ตโตสสฺสตวาทิโน ‘‘สสฺสตวาที’’ติ อาหํสุฯ เอกจฺจสสฺสติกา…เป.… อนฺตานนฺติกา… อมราวิกฺเขปิกา… อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา… สญฺญีวาทา… อสญฺญีวาทา… เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา … อุจฺเฉทวาทา… ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา ‘‘ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาที’’ติ อาหํสุฯ ราชา ปฐมเมว สมยสฺส อุคฺคหิตตฺตา ‘‘นยิเม ภิกฺขู, อญฺญติตฺถิยา อิเม’’ติ ญตฺวา เตสํ เสตกานิ วตฺถานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาเชสิฯ เต สพฺเพปิ สฏฺฐิสหสฺสา อเหสุํฯ

อถญฺเญ ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กิํวาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘วิภชฺชวาที, มหาราชา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต ราชา เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘วิภชฺชวาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ตโต ราชา ‘‘สุทฺธํ ทานิ, ภนฺเต, สาสนํ; กโรตุ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถ’’นฺติ อารกฺขํ ทตฺวา นครํ ปาวิสิฯ

สมคฺโค สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อุโปสถํ อกาสิฯ ตสฺมิํ สนฺนิปาเต สฏฺฐิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํฯ ตสฺมิํ สมาคเม โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปรปฺปวาทํ มทฺทมาโน กถาวตฺถุปฺปกรณํ อภาสิฯ ตโต สฏฺฐิสตสหสฺสสงฺเขฺยสุ ภิกฺขูสุ อุจฺจินิตฺวา ติปิฏกปริยตฺติธรานํ ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ เตวิชฺชาทิเภทานํ ภิกฺขูนํ สหสฺสเมกํ คเหตฺวา ยถา มหากสฺสปตฺเถโร จ กากณฺฑกปุตฺโต ยสตฺเถโร จ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิํสุ; เอวเมว ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายนฺโต สพฺพํ สาสนมลํ วิโสเธตฺวา ตติยสงฺคีติํ อกาสิฯ สงฺคีติปริโยสาเน อเนกปฺปการํ ปถวี อกมฺปิตฺถฯ อยํ สงฺคีติ นวหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตาฯ ยา โลเก –

กตา ภิกฺขุสหสฺเสน, ตสฺมา สหสฺสิกาติ จ;

ปุริมา ทฺเว อุปาทาย, ตติยาติ จ วุจฺจตีติฯ

อยํ ตติยสงฺคีติฯ

เอตฺตาวตา จ ‘‘เกนาภต’’นฺติ เอตสฺส ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชนตฺถํ ยํ อโวจุมฺห – ‘‘ชมฺพุทีเป ตาว อุปาลิตฺเถรมาทิํ กตฺวา อาจริยปรมฺปราย ยาว ตติยสงฺคีติ ตาว อาภตํฯ ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปรา –

‘‘อุปาลิ ทาสโก เจว, โสณโก สิคฺคโว ตถา;

ติสฺโส โมคฺคลิปุตฺโต จ, ปญฺเจเต วิชิตาวิโนฯ

‘‘ปรมฺปราย วินยํ, ทีเป ชมฺพุสิริวฺหเย;

อจฺฉิชฺชมานมาเนสุํ, ตติโย ยาว สงฺคโห’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ ปกาสิโตว โหติฯ

ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธํ อิมํ ทีปํ มหินฺทาทีหิ อาภตํฯ มหินฺทโต อุคฺคเหตฺวา กญฺจิ กาลํ อริฏฺฐตฺเถราทีหิ อาภตํฯ ตโต ยาวชฺชตนา เตสํเยว อนฺเตวาสิกปรมฺปรภูตาย อาจริยปรมฺปราย อาภตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถาหุ โปราณา –

‘‘ตโต มหินฺโท อิฏฺฏิโย, อุตฺติโย สมฺพโล ตถา;

ภทฺทนาโม จ ปณฺฑิโตฯ

‘‘เอเต นาคา มหาปญฺญา, ชมฺพุทีปา อิธาคตา;

วินยํ เต วาจยิํสุ, ปิฏกํ ตมฺพปณฺณิยาฯ

‘‘นิกาเย ปญฺจ วาเจสุํ, สตฺต เจว ปกรเณ;

ตโต อริฏฺโฐ เมธาวี, ติสฺสทตฺโต จ ปณฺฑิโตฯ

‘‘วิสารโท กาฬสุมโน, เถโร จ ทีฆนามโก;

ทีฆสุมโน จ ปณฺฑิโตฯ

‘‘ปุนเทว กาฬสุมโน, นาคตฺเถโร จ พุทฺธรกฺขิโต;

ติสฺสตฺเถโร จ เมธาวี, เทวตฺเถโร จ ปณฺฑิโตฯ

‘‘ปุนเทว สุมโน เมธาวี, วินเย จ วิสารโท;

พหุสฺสุโต จูฬนาโค, คโชว ทุปฺปธํสิโยฯ

‘‘ธมฺมปาลิตนาโม จ, โรหเณ สาธุปูชิโต;

ตสฺส สิสฺโส มหาปญฺโญ, เขมนาโม ติเปฏโกฯ

‘‘ทีเป ตารกราชาว, ปญฺญาย อติโรจถ;

อุปติสฺโส จ เมธาวี, ผุสฺสเทโว มหากถีฯ

‘‘ปุนเทว สุมโน เมธาวี, ปุปฺผนาโม พหุสฺสุโต;

มหากถี มหาสิโว, ปิฏเก สพฺพตฺถ โกวิโทฯ

‘‘ปุนเทว อุปาลิ เมธาวี, วินเย จ วิสารโท;

มหานาโค มหาปญฺโญ, สทฺธมฺมวํสโกวิโทฯ

‘‘ปุนเทว อภโย เมธาวี, ปิฏเก สพฺพตฺถ โกวิโท;

ติสฺสตฺเถโร จ เมธาวี, วินเย จ วิสารโทฯ

‘‘ตสฺส สิสฺโส มหาปญฺโญ, ปุปฺผนาโม พหุสฺสุโต;

สาสนํ อนุรกฺขนฺโต, ชมฺพุทีเป ปติฏฺฐิโตฯ

‘‘จูฬาภโย จ เมธาวี, วินเย จ วิสารโท;

ติสฺสตฺเถโร จ เมธาวี, สทฺธมฺมวํสโกวิโทฯ

‘‘จูฬเทโว จ เมธาวี, วินเย จ วิสารโท;

สิวตฺเถโร จ เมธาวี, วินเย สพฺพตฺถ โกวิโทฯ

‘‘เอเต นาคา มหาปญฺญา, วินยญฺญู มคฺคโกวิทา;

วินยํ ทีเป ปกาเสสุํ, ปิฏกํ ตมฺพปณฺณิยา’’ติฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร กิร อิมํ ตติยธมฺมสงฺคีติํ กตฺวา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘กตฺถ นุ โข อนาคเต สาสนํ สุปฺปติฏฺฐิตํ ภเวยฺยา’’ติ? อถสฺส อุปปริกฺขโต เอตทโหสิ – ‘‘ปจฺจนฺติเมสุ โข ชนปเทสุ สุปฺปติฏฺฐิตํ ภวิสฺสตี’’ติฯ โส เตสํ เตสํ ภิกฺขูนํ ภารํ กตฺวา เต เต ภิกฺขู ตตฺถ ตตฺถ เปเสสิฯ มชฺฌนฺติกตฺเถรํ กสฺมีรคนฺธารรฏฺฐํ เปเสสิ – ‘‘ตฺวํ เอตํ รฏฺฐํ คนฺตฺวา เอตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปหี’’ติฯ มหาเทวตฺเถรํ ตเถว วตฺวา มหิํสกมณฺฑลํ เปเสสิฯ รกฺขิตตฺเถรํ วนวาสิํฯ โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ อปรนฺตกํฯ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ มหารฏฺฐํฯ มหารกฺขิตตฺเถรํ โยนกโลกํฯ มชฺฌิมตฺเถรํ หิมวนฺตเทสภาคํฯ โสณตฺเถรญฺจ อุตฺตรตฺเถรญฺจ สุวณฺณภูมิํฯ อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ มหินฺทตฺเถรํ อิฏฺฏิยตฺเถเรน อุตฺติยตฺเถเรน สมฺพลตฺเถเรน ภทฺทสาลตฺเถเรน จ สทฺธิํ ตมฺพปณฺณิทีปํ เปเสสิ – ‘‘ตุมฺเห ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตฺวา เอตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปถา’’ติฯ สพฺเพปิ ตํ ตํ ทิสาภาคํ คจฺฉนฺตา อตฺตปญฺจมา อคมํสุ ‘‘ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปญฺจวคฺโค คโณ อลํ อุปสมฺปทกมฺมายา’’ติ มญฺญมานาฯ

เตน โข ปน สมเยน กสฺมีรคนฺธารรฏฺเฐ สสฺสปากสมเย อรวาโฬ นาม นาคราชา กรกวสฺสํ นาม วสฺสาเปตฺวา สสฺสํ หราเปตฺวา มหาสมุทฺทํ ปาเปติฯ มชฺฌนฺติกตฺเถโร ปน ปาฏลิปุตฺตโต เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หิมวติ อรวาฬทหสฺส อุปริ โอตริตฺวา อรวาฬทหปิฏฺฐิยํ จงฺกมติปิ ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติฯ นาคมาณวกา ตํ ทิสฺวา อรวาฬสฺส นาคราชสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘มหาราช, เอโก ฉินฺนภินฺนปฏธโร ภณฺฑุ กาสาววสโน อมฺหากํ อุทกํ ทูเสตี’’ติฯ นาคราชา ตาวเทว โกธาภิภูโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ ทิสฺวา มกฺขํ อสหมาโน อนฺตลิกฺเข อเนกานิ ภิํสนกานิ นิมฺมินิฯ ตโต ตโต ภุสา วาตา วายนฺติ, รุกฺขา ฉิชฺชนฺติ, ปพฺพตกูฏานิ ปตนฺติ, เมฆา คชฺชนฺติ, วิชฺชุลตา นิจฺฉรนฺติ, อสนิโย ผลนฺติ, ภินฺนํ วิย คคนตลํ อุทกํ ปคฺฆรติฯ ภยานกรูปา นาคกุมารา สนฺนิปตนฺติฯ สยมฺปิ ธูมายติ, ปชฺชลติ, ปหรณวุฏฺฐิโย วิสฺสชฺเชติฯ ‘‘โก อยํ มุณฺฑโก ฉินฺนภินฺนปฏธโร’’ติอาทีหิ ผรุสวจเนหิ เถรํ สนฺตชฺเชสิฯ

‘‘เอถ คณฺหถ หนถ นิทฺธมถ อิมํ สมณ’’นฺติ นาคพลํ อาณาเปสิฯ เถโร สพฺพํ ตํ ภิํสนกํ อตฺตโน อิทฺธิพเลน ปฏิพาหิตฺวา นาคราชานํ อาห –

‘‘สเทวโกปิ เจ โลโก, อาคนฺตฺวา ตาสเยยฺย มํ;

น เม ปฏิพโล อสฺส, ชเนตุํ ภยเภรวํฯ

‘‘สเจปิ ตฺวํ มหิํ สพฺพํ, สสมุทฺทํ สปพฺพตํ;

อุกฺขิปิตฺวา มหานาค, ขิเปยฺยาสิ มมูปริฯ

‘‘เนว เม สกฺกุเณยฺยาสิ, ชเนตุํ ภยเภรวํ;

อญฺญทตฺถุ ตเววสฺส, วิฆาโต อุรคาธิปา’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต นาคราชา วิหตานุภาโว นิปฺผลวายาโม ทุกฺขี ทุมฺมโน อโหสิฯ ตํ เถโร ตงฺขณานุรูปาย ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ จ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิ สทฺธิํ จตุราสีติยา นาคสหสฺเสหิฯ อญฺเญปิ พหู หิมวนฺตวาสิโน ยกฺขา จ คนฺธพฺพา จ กุมฺภณฺฑา จ เถรสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐหิํสุฯ ปญฺจโกปิ ยกฺโข สทฺธิํ ภริยาย ยกฺขินิยา ปญฺจหิ จ ปุตฺตสเตหิ ปฐเม ผเล ปติฏฺฐิโตฯ อถายสฺมา มชฺฌนฺติกตฺเถโร สพฺเพปิ นาคยกฺขรกฺขเส อามนฺเตตฺวา เอวมาห –

‘‘มา ทานิ โกธํ ชนยิตฺถ, อิโต อุทฺธํ ยถา ปุเร;

สสฺสฆาตญฺจ มา กตฺถ, สุขกามา หิ ปาณิโน;

กโรถ เมตฺตํ สตฺเตสุ, วสนฺตุ มนุชา สุข’’นฺติฯ

เต สพฺเพปิ ‘‘สาธุ ภนฺเต’’ติ เถรสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิํสุฯ ตํทิวสเมว จ นาคราชสฺส ปูชาสมโย โหติฯ อถ นาคราชา อตฺตโน รตนมยํ ปลฺลงฺกํ อาหราเปตฺวา เถรสฺส ปญฺญเปสิฯ นิสีทิ เถโร ปลฺลงฺเกฯ นาคราชาปิ เถรํ พีชยมาโน สมีเป อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ กสฺมีรคนฺธารรฏฺฐวาสิโน อาคนฺตฺวา เถรํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ นาคราชโตปิ เถโร มหิทฺธิกตโร’’ติ เถรเมว วนฺทิตฺวา นิสินฺนาฯ

เถโร เตสํ อาสีวิโสปมสุตฺตํ กเถสิ ฯ สุตฺตปริโยสาเน อสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, กุลสตสหสฺสํ ปพฺพชิฯ ตโต ปภุติ จ กสฺมีรคนฺธารา ยาวชฺชตนา กาสาวปชฺโชตา อิสิวาตปฏิวาตา เอวฯ

คนฺตฺวา กสฺมีรคนฺธารํ, อิสิ มชฺฌนฺติโก ตทา;

ทุฏฺฐํ นาคํ ปสาเทตฺวา, โมเจสิ พนฺธนา พหูติฯ

มหาเทวตฺเถโรปิ มหิํสกมณฺฑลํ คนฺตฺวา เทวทูตสุตฺตํ กเถสิฯ สุตฺตปริโยสาเน จตฺตาลีส ปาณสหสฺสานิ ธมฺมจกฺขุํ ปฏิลภิํสุ, จตฺตาลีสํเยว ปาณสหสฺสานิ ปพฺพชิํสุฯ

คนฺตฺวาน รฏฺฐํ มหิํสํ, มหาเทโว มหิทฺธิโก;

โจเทตฺวา เทวทูเตหิ, โมเจสิ พนฺธนา พหูติฯ

รกฺขิตตฺเถโร ปน วนวาสิํ คนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา อนมตคฺคปริยายกถาย วนวาสิเก ปสาเทสิฯ กถาปริโยสาเน ปนสฺส สฏฺฐิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ สตฺตติสหสฺสมตฺตา ปพฺพชิํสุ, ปญฺจวิหารสตานิ ปติฏฺฐหิํสุฯ เอวํ โส ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

คนฺตฺวาน รกฺขิตตฺเถโร, วนวาสิํ มหิทฺธิโก;

อนฺตลิกฺเข ฐิโต ตตฺถ, เทเสสิ อนมตคฺคิยนฺติฯ

โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถโรปิ อปรนฺตกํ คนฺตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตนฺตกถาย อปรนฺตเก ปสาเทตฺวา สตฺตติ ปาณสหสฺสานิ ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ ขตฺติยกุลโต เอว ปุริสสหสฺสานิ ปพฺพชิํสุ, สมธิกานิ จ ฉ อิตฺถิสหสฺสานิฯ เอวํ โส ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

อปรนฺตํ วิคาหิตฺวา, โยนโก ธมฺมรกฺขิโต;

อคฺคิกฺขนฺโธปเมเนตฺถ, ปสาเทสิ ชเน พหูติฯ

มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ปน มหารฏฺฐํ คนฺตฺวา มหานารทกสฺสปชาตกกถาย มหารฏฺฐเก ปสาเทตฺวา จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ มคฺคผเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ เตรสสหสฺสานิ ปพฺพชิํสุฯ เอวํ โส ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

มหารฏฺฐํ อิสิ คนฺตฺวา, โส มหาธมฺมรกฺขิโต;

ชาตกํ กถยิตฺวาน, ปสาเทสิ มหาชนนฺติฯ

มหารกฺขิตตฺเถโรปิ โยนกรฏฺฐํ คนฺตฺวา กาฬการามสุตฺตนฺตกถาย โยนกโลกํ ปสาเทตฺวา สตฺตติสหสฺสาธิกสฺส ปาณสตสหสฺสสฺส มคฺคผลาลงฺการํ อทาสิฯ สนฺติเก จสฺส ทสสหสฺสานิ ปพฺพชิํสุฯ เอวํ โสปิ ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

โยนรฏฺฐํ ตทา คนฺตฺวา, โส มหารกฺขิโต อิสิ;

กาฬการามสุตฺเตน เต ปสาเทสิ โยนเกติฯ

มชฺฌิมตฺเถโร ปน กสฺสปโคตฺตตฺเถเรน อฬกเทวตฺเถเรน ทุนฺทุภิสฺสรตฺเถเรน มหาเทวตฺเถเรน จ สทฺธิํ หิมวนฺตเทสภาคํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตกถาย ตํ เทสํ ปสาเทตฺวา อสีติปาณโกฏิโย มคฺคผลรตนานิ ปฏิลาเภสิฯ ปญฺจปิ จ เถรา ปญฺจ รฏฺฐานิ ปสาเทสุํฯ เอกเมกสฺส สนฺติเก สตสหสฺสมตฺตา ปพฺพชิํสุฯ เอวํ เต ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสุํฯ

คนฺตฺวาน มชฺฌิมตฺเถโร, หิมวนฺตํ ปสาทยิ;

ยกฺขเสนํ ปกาเสนฺโต, ธมฺมจกฺกปวตฺตนนฺติฯ

โสณตฺเถโรปิ สทฺธิํ อุตฺตรตฺเถเรน สุวณฺณภูมิํ อคมาสิฯ เตน จ สมเยน ตตฺถ เอกา รกฺขสี สมุทฺทโต นิกฺขมิตฺวา ราชกุเล ชาเต ชาเต ทารเก ขาทติฯ ตํทิวสเมว จ ราชกุเล เอโก ทารโก ชาโต โหติฯ มนุสฺสา เถรํ ทิสฺวา ‘‘รกฺขสานํ สหายโก เอโส’’ติ มญฺญมานา อาวุธานิ คเหตฺวา เถรํ ปหริตุกามา อาคจฺฉนฺติฯ เถโร ‘‘กิํ ตุมฺเห อาวุธหตฺถา อาคจฺฉถา’’ติ อาหฯ เต อาหํสุ – ‘‘ราชกุเล ชาเต ชาเต ทารเก รกฺขสา ขาทนฺติ, เตสํ ตุมฺเห สหายกา’’ติฯ เถโร ‘‘น มยํ รกฺขสานํ สหายกา, สมณา นาม มยํ วิรตา ปาณาติปาตา…เป.… วิรตา มชฺชปานา เอกภตฺติกา สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา’’ติ อาหฯ ตสฺมิํเยว จ ขเณ สา รกฺขสี สปริวารา สมุทฺทโต นิกฺขมิ ‘‘ราชกุเล ทารโก ชาโต ตํ ขาทิสฺสามี’’ติฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอสา, ภนฺเต, รกฺขสี อาคจฺฉตี’’ติ ภีตา วิรวิํสุฯ

เถโร รกฺขเสหิ ทิคุเณ อตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา เตหิ อตฺตภาเวหิ ตํ รกฺขสิํ สปริสํ มชฺเฌ กตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ ปริกฺขิปิ ฯ ตสฺสา สปริสาย เอตทโหสิ – ‘‘อทฺธา อิเมหิ อิทํ ฐานํ ลทฺธํ ภวิสฺสติฯ มยํ ปน อิเมสํ ภกฺขา ภวิสฺสามา’’ติฯ สพฺเพ รกฺขสา ภีตา เวคสา ปลายิํสุฯ เถโรปิ เต ยาว อทสฺสนํ ตาว ปลาเปตฺวา ทีปสฺส สมนฺตโต รกฺขํ ฐเปสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย สนฺนิปติตํ มหาชนกายํ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตกถาย ปสาเทตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิฯ สฏฺฐิสหสฺสานํ ปเนตฺถ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ กุลทารกานํ อฑฺฒุฑฺฒานิ สหสฺสานิ ปพฺพชิํสุ, กุลธีตานํ ทิยฑฺฒสหสฺสํฯ เอวํ โส ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตโต ปภุติ ราชกุเล ชาตทารกานํ โสณุตฺตรนามเมว กโรนฺติฯ

สุวณฺณภูมิํ คนฺตฺวาน, โสณุตฺตรา มหิทฺธิกา;

ปิสาเจ นิทฺธเมตฺวาน, พฺรหฺมชาลํ อเทสิสุนฺติฯ

มหินฺทตฺเถโร ปน ‘‘ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตฺวา สาสนํ ปติฏฺฐาเปหี’’ติ อุปชฺฌาเยน จ ภิกฺขุสงฺเฆน จ อชฺฌิฏฺโฐ จินฺเตสิ – ‘‘กาโล นุ โข เม ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตุํ โน’’ติฯ อถสฺส วีมํสโต ‘‘น ตาว กาโล’’ติ อโหสิฯ กิํ ปนสฺส ทิสฺวา เอตทโหสิ? มุฏสิวรญฺโญ มหลฺลกภาวํฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา มหลฺลโก, น สกฺกา อิมํ คณฺหิตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํฯ อิทานิ ปนสฺส ปุตฺโต เทวานํปิยติสฺโส รชฺชํ กาเรสฺสติฯ ตํ คณฺหิตฺวา สกฺกา ภวิสฺสติ สาสนํ ปคฺคเหตุํฯ หนฺท ยาว โส สมโย อาคจฺฉติ, ตาว ญาตเก โอโลเกมฯ ปุน ทานิ มยํ อิมํ ชนปทํ อาคจฺเฉยฺยาม วา น วา’’ติฯ โส เอวํ จินฺเตตฺวา อุปชฺฌายญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา อโสการามโต นิกฺขมฺม เตหิ อิฏฺฏิยาทีหิ จตูหิ เถเรหิ สงฺฆมิตฺตาย ปุตฺเตน สุมนสามเณเรน ภณฺฑุเกน จ อุปาสเกน สทฺธิํ ราชคหนครปริวตฺตเกน ทกฺขิณาคิริชนปเท จาริกํ จรมาโน ญาตเก โอโลเกนฺโต ฉ มาเส อติกฺกาเมสิฯ อถานุปุพฺเพน มาตุ นิเวสนฏฺฐานํ เวทิสนครํ นาม สมฺปตฺโตฯ อโสโก กิร กุมารกาเล ชนปทํ ลภิตฺวา อุชฺเชนิํ คจฺฉนฺโต เวทิสนครํ ปตฺวา เวทิสเสฏฺฐิสฺส ธีตรํ อคฺคเหสิฯ สา ตํทิวสเมว คพฺภํ คณฺหิตฺวา อุชฺเชนิยํ มหินฺทกุมารํ วิชายิฯ

กุมารสฺส จุทฺทสวสฺสกาเล ราชา อภิเสกํ ปาปุณิฯ สา ตสฺส มาตา เตน สมเยน ญาติฆเร วสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถานุปุพฺเพน มาตุ นิเวสนฏฺฐานํ เวฏิสนครํ นาม สมฺปตฺโต’’ติฯ

สมฺปตฺตญฺจ ปน เถรํ ทิสฺวา เถรมาตา เทวี ปาเทสุ สิรสา วนฺทิตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา เถรํ อตฺตนา กตํ เวทิสคิริมหาวิหารํ นาม อาโรเปสิฯ เถโร ตสฺมิํ วิหาเร นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘อมฺหากํ อิธ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺฐิตํ, สมโย นุ โข อิทานิ ลงฺกาทีปํ คนฺตุ’’นฺติฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อนุภวตุ ตาว เม ปิตรา เปสิตํ อภิเสกํ เทวานํปิยติสฺโส, รตนตฺตยคุณญฺจ สุณาตุ, ฉณตฺถญฺจ นครโต นิกฺขมิตฺวา มิสฺสกปพฺพตํ อภิรุหตุ, ตทา ตํ ตตฺถ ทกฺขิสฺสามา’’ติฯ อถาปรํ เอกมาสํ ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิฯ มาสาติกฺกเมน จ เชฏฺฐมูลมาสปุณฺณมายํ อุโปสถทิวเส สนฺนิปติตา สพฺเพปิ – ‘‘กาโล นุ โข อมฺหากํ ตมฺพปณฺณิทีปํ คมนาย, อุทาหุ โน’’ติ มนฺตยิํสุฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘มหินฺโท นาม นาเมน, สงฺฆตฺเถโร ตทา อหุ;

อิฏฺฏิโย อุตฺติโย เถโร, ภทฺทสาโล จ สมฺพโลฯ

‘‘สามเณโร จ สุมโน, ฉฬภิญฺโญ มหิทฺธิโก;

ภณฺฑุโก สตฺตโม เตสํ, ทิฏฺฐสจฺโจ อุปาสโก;

อิติ เหเต มหานาคา, มนฺตยิํสุ รโหคตา’’ติฯ

ตทา สกฺโก เทวานมินฺโท มหินฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ – ‘‘กาลงฺกโต, ภนฺเต, มุฏสิวราชา; อิทานิ เทวานํปิยติสฺสมหาราชา รชฺชํ กาเรติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ตุมฺเห พฺยากตา – ‘อนาคเต มหินฺโท นาม ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตี’ติฯ ตสฺมาติห โว, ภนฺเต, กาโล ทีปวรํ คมนาย; อหมฺปิ โว สหาโย ภวิสฺสามี’’ติฯ กสฺมา ปน สกฺโก เอวมาห? ภควา กิรสฺส โพธิมูเลเยว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา อนาคเต อิมสฺส ทีปสฺส สมฺปตฺติํ ทิสฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิ – ‘‘ตทา ตฺวมฺปิ สหาโย ภเวยฺยาสี’’ติ จ อาณาเปสิฯ ตสฺมา เอวมาหฯ เถโร ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตสตฺตโม เวฏิสกปพฺพตา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อนุราธปุรสฺส ปุรตฺถิมทิสาย มิสฺสกปพฺพเต ปติฏฺฐหิฯ ยํ ปเนตรหิ ‘‘เจติยปพฺพโต’’ติปิ สญฺชานนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘เวฏิสคิริมฺหิ ราชคเห, วสิตฺวา ติํสรตฺติโย;

กาโลว คมนสฺสาติ, คจฺฉาม ทีปมุตฺตมํฯ

‘‘ปฬีนา ชมฺพุทีปา เต, หํสราชาว อมฺพเร;

เอวมุปฺปติตา เถรา, นิปติํสุ นคุตฺตเมฯ

‘‘ปุรโต ปุรเสฏฺฐสฺส, ปพฺพเต เมฆสนฺนิเภ;

ปติํสุ สีลกูฏมฺหิ, หํสาว นคมุทฺธนี’’ติฯ

เอวํ อิฏฺฏิยาทีหิ สทฺธิํ อาคนฺตฺวา ปติฏฺฐหนฺโต จ อายสฺมา มหินฺทตฺเถโร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺติํสติเม วสฺเส อิมสฺมิํ ทีเป ปติฏฺฐหีติ เวทิตพฺโพฯ อชาตสตฺตุสฺส หิ อฏฺฐเม วสฺเส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพายิฯ ตสฺมิํเยว วสฺเส สีหกุมารสฺส ปุตฺโต ตมฺพปณฺณิทีปสฺส อาทิราชา วิชยกุมาโร อิมํ ทีปมาคนฺตฺวา มนุสฺสาวาสํ อกาสิฯ ชมฺพุทีเป อุทยภทฺทสฺส จุทฺทสเม วสฺเส อิธ วิชโย กาลมกาสิฯ อุทยภทฺทสฺส ปญฺจทสเม วสฺเส ปณฺฑุวาสุเทโว นาม อิมสฺมิํ ทีเป รชฺชํ ปาปุณิฯ ตตฺถ นาคทาสกรญฺโญ วีสติเม วสฺเส อิธ ปณฺฑุวาสุเทโว กาลมกาสิฯ ตสฺมิํเยว จ วสฺเส อภโย นาม ราชกุมาโร อิมสฺมิํ ทีเป รชฺชํ ปาปุณิฯ ตตฺถ สุสุนาครญฺโญ สตฺตรสเม วสฺเส อิธ อภยรญฺโญ วีสติวสฺสานิ ปริปูริํสุฯ อถ อภยสฺส วีสติเม วสฺเส ปณฺฑุกาภโย นาม ทามริโก รชฺชํ อคฺคเหสิฯ ตตฺถ กาฬาโสกสฺส โสฬสเม วสฺเส อิธ ปณฺฑุกสฺส สตฺตรสวสฺสานิ ปริปูริํสุฯ ตานิ เหฏฺฐา เอเกน วสฺเสน สห อฏฺฐารส โหนฺติฯ ตตฺถ จนฺทคุตฺตสฺส จุทฺทสเม วสฺเส อิธ ปณฺฑุกาภโย กาลมกาสิฯ มุฏสิวราชา รชฺชํ ปาปุณิฯ ตตฺถ อโสกธมฺมราชสฺส สตฺตรสเม วสฺเส อิธ มุฏสิวราชา กาลมกาสิฯ เทวานมฺปิยติสฺโส รชฺชํ ปาปุณิฯ ปรินิพฺพุเต จ สมฺมาสมฺพุทฺเธ อชาตสตฺตุ จตุวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิฯ อุทยภทฺโท โสฬส, อนุรุทฺโธ จ มุณฺโฑ จ อฏฺฐ, นาคทาสโก จตุวีสติ, สุสุนาโค อฏฺฐารส, ตสฺเสว ปุตฺโต กาฬาโสโก อฏฺฐวีสติ, ตโต ตสฺส ปุตฺตกา ทส ภาตุกราชาโน ทฺเววีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสุํฯ

เตสํ ปจฺฉโต นว นนฺทา ทฺเววีสติเมว, จนฺทคุตฺโต จตุวีสติ, พินฺทุสาโร อฏฺฐวีสติ ฯ ตสฺสาวสาเน อโสโก รชฺชํ ปาปุณิฯ ตสฺส ปุเร อภิเสกา จตฺตาริ อภิเสกโต อฏฺฐารสเม วสฺเส อิมสฺมิํ ทีเป มหินฺทตฺเถโร ปติฏฺฐิโตฯ เอวเมเตน ราชวํสานุสาเรน เวทิตพฺพเมตํ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺติํสติเม วสฺเส อิมสฺมิํ ทีเป ปติฏฺฐหี’’ติฯ

ตสฺมิญฺจ ทิวเส ตมฺพปณฺณิทีเป เชฏฺฐมูลนกฺขตฺตํ นาม โหติฯ ราชา นกฺขตฺตํ โฆสาเปตฺวา ‘‘ฉณํ กโรถา’’ติ อมจฺเจ จ อาณาเปตฺวา จตฺตาลีสปุริสสหสฺสปริวาโร นครมฺหา นิกฺขมิตฺวา เยน มิสฺสกปพฺพโต เตน ปายาสิ มิควํ กีฬิตุกาโมฯ อถ ตสฺมิํ ปพฺพเต อธิวตฺถา เอกา เทวตา ‘‘รญฺโญ เถเร ทสฺเสสฺสามี’’ติ โรหิตมิครูปํ คเหตฺวา อวิทูเร ติณปณฺณานิ ขาทมานา วิย จรติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยุตฺตํ ทานิ ปมตฺตํ วิชฺฌิตุ’’นฺติ ชิยํ โผเฏสิฯ มิโค อมฺพตฺถลมคฺคํ คเหตฺวา ปลายิตุํ อารภิฯ ราชา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธนฺโต อมฺพตฺถลเมว อภิรุหิฯ มิโคปิ เถรานํ อวิทูเร อนฺตรธายิฯ มหินฺทตฺเถโร ราชานํ อวิทูเร อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มมํเยว ราชา ปสฺสตุ, มา อิตเร’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ‘‘ติสฺส, ติสฺส, อิโต เอหี’’ติ อาหฯ ราชา สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ ทีเป ชาโต มํ ‘ติสฺสา’ติ นามํ คเหตฺวา อาลปิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ อยํ ปน ฉินฺนภินฺนปฏธโร ภณฺฑุ กาสาววสโน มํ นาเมน อาลปติ, โก นุ โข อยํ ภวิสฺสติ มนุสฺโส วา อมนุสฺโส วา’’ติ? เถโร อาห –

‘‘สมณา มยํ มหาราช, ธมฺมราชสฺส สาวกา;

ตเวว อนุกมฺปาย, ชมฺพุทีปา อิธาคตา’’ติฯ

เตน จ สมเยน เทวานมฺปิยติสฺสมหาราชา จ อโสกธมฺมราชา จ อทิฏฺฐสหายกา โหนฺติฯ เทวานมฺปิยติสฺสมหาราชสฺส จ ปุญฺญานุภาเวน ฉาตปพฺพตปาเท เอกมฺหิ เวฬุคุมฺเพ ติสฺโส เวฬุยฏฺฐิโย รถยฏฺฐิปฺปมาณา อุปฺปชฺชิํสุ – เอกา ลตายฏฺฐิ นาม, เอกา ปุปฺผยฏฺฐิ นาม, เอกา สกุณยฏฺฐิ นามฯ ตาสุ ลตายฏฺฐิ รชตวณฺณา โหติ, ตํ อลงฺกริตฺวา อุปฺปนฺนลตา กญฺจนวณฺณา ขายติฯ ปุปฺผยฏฺฐิยํ ปน นีลปีตโลหิโตทาตกาฬวณฺณานิ ปุปฺผานิ สุวิภตฺตวณฺฏปตฺตกิญฺชกฺขานิ หุตฺวา ขายนฺติฯ สกุณยฏฺฐิยํ หํสกุกฺกุฏชีวชีวกาทโย สกุณา นานปฺปการานิ จ จตุปฺปทานิ สชีวานิ วิย ขายนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ทีปวํเส –

‘‘ฉาตปพฺพตปาทมฺหิ , เวฬุยฏฺฐี ตโย อหุ;

เสตา รชตยฏฺฐีว, ลตา กญฺจนสนฺนิภาฯ

‘‘นีลาทิ ยาทิสํ ปุปฺผํ, ปุปฺผยฏฺฐิมฺหิ ตาทิสํ;

สกุณา สกุณยฏฺฐิมฺหิ, สรูเปเนว สณฺฐิตา’’ติฯ

สมุทฺทโตปิสฺส มุตฺตามณิเวฬุริยาทิ อเนกวิหิตํ รตนํ อุปฺปชฺชิฯ ตมฺพปณฺณิยํ ปน อฏฺฐ มุตฺตา อุปฺปชฺชิํสุ – หยมุตฺตา, คชมุตฺตา, รถมุตฺตา, อามลกมุตฺตา, วลยมุตฺตา, องฺคุลิเวฐกมุตฺตา, กกุธผลมุตฺตา, ปากติกมุตฺตาติฯ โส ตา จ ยฏฺฐิโย ตา จ มุตฺตา อญฺญญฺจ พหุํ รตนํ อโสกสฺส ธมฺมรญฺโญ ปณฺณาการตฺถาย เปเสสิฯ อโสโก ปสีทิตฺวา ตสฺส ปญฺจ ราชกกุธภณฺฑานิ ปหิณิ – ฉตฺตํ, จามรํ, ขคฺคํ, โมฬิํ, รตนปาทุกํ, อญฺญญฺจ อภิเสกตฺถาย พหุวิธํ ปณฺณาการํ; เสยฺยถิทํ – สงฺขํ, คงฺโคทกํ, วฑฺฒมานํ, วฏํสกํ, ภิงฺคารํ, นนฺทิยาวฏฺฏํ, สิวิกํ, กญฺญํ, กฏจฺฉุํ, อโธวิมํ ทุสฺสยุคํ, หตฺถปุญฺฉนํ, หริจนฺทนํ, อรุณวณฺณมตฺติกํ, อญฺชนํ, หรีตกํ, อามลกนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ทีปวํเส –

‘‘วาลพีชนิมุณฺหีสํ, ฉตฺตํ ขคฺคญฺจ ปาทุกํ;

เวฐนํ สารปามงฺคํ, ภิงฺคารํ นนฺทิวฏฺฏกํฯ

‘‘สิวิกํ สงฺขํ วฏํสญฺจ, อโธวิมํ วตฺถโกฏิกํ;

โสวณฺณปาติํ กฏจฺฉุํ, มหคฺฆํ หตฺถปุญฺฉนํฯ

‘‘อโนตตฺโตทกํ กญฺญํ, อุตฺตมํ หริจนฺทนํ;

อรุณวณฺณมตฺติกํ , อญฺชนํ นาคมาหฏํฯ

‘‘หรีตกํ อามลกํ, มหคฺฆํ อมโตสธํ;

สฏฺฐิวาหสตํ สาลิํ, สุคนฺธํ สุวกาหฏํ;

ปุญฺญกมฺมาภินิพฺพตฺตํ, ปาเหสิ อโสกวฺหโย’’ติฯ

น เกวลญฺเจตํ อามิสปณฺณาการํ, อิมํ กิร ธมฺมปณฺณาการมฺปิ เปเสสิ –

‘‘อหํ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ, สงฺฆญฺจ สรณํ คโต;

อุปาสกตฺตํ เทเสสิํ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนฯ

‘‘อิเมสุ ตีสุ วตฺถูสุ, อุตฺตเม ชินสาสเน;

ตฺวมฺปิ จิตฺตํ ปสาเทหิ, สทฺธา สรณมุเปหี’’ติฯ

สฺวายํ ราชา ตํ ทิวสํ อโสกรญฺญา เปสิเตน อภิเสเกน เอกมาสาภิสิตฺโต โหติฯ

วิสาขปุณฺณมายํ หิสฺส อภิเสกมกํสุฯ โส อจิรสฺสุตํ – ตํ สาสนปฺปวตฺติํ อนุสฺสรมาโน ตํ เถรสฺส ‘‘สมณา มยํ มหาราช ธมฺมราชสฺส สาวกา’’ติ วจนํ สุตฺวา ‘‘อยฺยา นุ โข อาคตา’’ติ ตาวเทว อาวุธํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สมฺโมทนียํ กถํ กถยมาโนฯ ยถาห –

‘‘อาวุธํ นิกฺขิปิตฺวาน, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ;

นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ, พหุํ อตฺถูปสญฺหิต’’นฺติฯ

สมฺโมทนียกถญฺจ กุรุมาเนเยว ตสฺมิํ ตานิปิ จตฺตาลีสปุริสสหสฺสานิ อาคนฺตฺวา สมฺปริวาเรสุํฯ ตทา เถโร อิตเรปิ ฉ ชเน ทสฺเสสิฯ ราชา ทิสฺวา ‘‘อิเม กทา อาคตา’’ติ อาห ฯ ‘‘มยา สทฺธิํเยว, มหาราชา’’ติฯ ‘‘อิทานิ ปน ชมฺพุทีเป อญฺเญปิ เอวรูปา สมณา สนฺตี’’ติ? ‘‘สนฺติ, มหาราช; เอตรหิ ชมฺพุทีโป กาสาวปชฺโชโต อิสิวาตปฏิวาโตฯ ตสฺมิํ –

‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;

ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกาติฯ

‘‘ภนฺเต, เกน อาคตตฺถา’’ติ? ‘‘เนว, มหาราช, อุทเกน น ถเลนา’’ติฯ ‘‘ราชา อากาเสน อาคตา’’ติ อญฺญาสิฯ เถโร ‘‘อตฺถิ นุ โข รญฺโญ ปญฺญาเวยตฺติย’’นฺติ วีมํสนตฺถาย อาสนฺนํ อมฺพรุกฺขํ อารพฺภ ปญฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ นาโม อยํ, มหาราช, รุกฺโข’’ติ? ‘‘อมฺพรุกฺโข นาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อิมํ ปน, มหาราช, อมฺพํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ อมฺโพ อตฺถิ, นตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, อญฺเญปิ พหู อมฺพรุกฺขา’’ติฯ ‘‘อิมญฺจ อมฺพํ เต จ อมฺเพ มุญฺจิตฺวา อตฺถิ นุ โข, มหาราช, อญฺเญ รุกฺขา’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, เต ปน น อมฺพรุกฺขา’’ติฯ ‘‘อญฺเญ อมฺเพ จ อนมฺเพ จ มุญฺจิตฺวา อตฺถิ ปน อญฺโญ รุกฺโข’’ติ? ‘‘อยเมว, ภนฺเต, อมฺพรุกฺโข’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, ปณฺฑิโตสิฯ อตฺถิ ปน เต, มหาราช, ญาตกา’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, พหู ชนา’’ติฯ ‘‘เต มุญฺจิตฺวา อญฺเญ เกจิ อญฺญาตกาปิ อตฺถิ, มหาราชา’’ติ? ‘‘อญฺญาตกา, ภนฺเต, ญาตเกหิ พหุตรา’’ติฯ

‘‘ตว ญาตเก จ อญฺญาตเก จ มุญฺจิตฺวา อตฺถญฺโญ โกจิ, มหาราชา’’ติ ? ‘‘อหเมว, อญฺญาตโก’’ติฯ อถ เถโร ‘‘ปณฺฑิโต ราชา สกฺขิสฺสติ ธมฺมํ อญฺญาตุ’’นฺติ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตํ กเถสิฯ กถาปริโยสาเน ราชา ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺฐหิ สทฺธิํ จตฺตาลีสาย ปาณสหสฺเสหิฯ

ตํ ขณญฺเญว จ รญฺโญ ภตฺตํ อาหริยิตฺถ ฯ ราชา จ สุตฺตนฺตํ สุณนฺโต เอว อญฺญาสิ – ‘‘น อิเมสํ อิมสฺมิํ กาเล โภชนํ กปฺปตี’’ติฯ ‘‘อปุจฺฉิตฺวา ปน ภุญฺชิตุํ อยุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ภุญฺชิสฺสถ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น, มหาราช, อมฺหากํ อิมสฺมิํ กาเล โภชนํ กปฺปตี’’ติฯ ‘‘กสฺมิํ กาเล, ภนฺเต, กปฺปตี’’ติ? ‘‘อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกสมยา, มหาราชา’’ติฯ ‘‘คจฺฉาม, ภนฺเต, นคร’’นฺติ? ‘‘อลํ, มหาราช, อิเธว วสิสฺสามา’’ติฯ ‘‘สเจ, ภนฺเต, ตุมฺเห วสถ, อยํ ทารโก อาคจฺฉตู’’ติฯ ‘‘มหาราช, อยํ ทารโก อาคตผโล วิญฺญาตสาสโน ปพฺพชฺชาเปกฺโข อิทานิ ปพฺพชิสฺสตี’’ติฯ ราชา ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, สฺเว รถํ เปเสสฺสามิ; ตํ อภิรุหิตฺวา อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ วตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ

เถโร อจิรปกฺกนฺตสฺส รญฺโญ สุมนสามเณรํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, สุมน, ธมฺมสวนสฺส กาลํ โฆเสหี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, กิตฺตกํ ฐานํ สาเวนฺโต โฆเสมี’’ติ? ‘‘สกลํ ตมฺพปณฺณิทีป’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สามเณโร อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐหิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน สกลํ ตมฺพปณฺณิทีปํ สาเวนฺโต ติกฺขตฺตุํ ธมฺมสวนสฺส กาลํ โฆเสสิฯ ราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา เถรานํ สนฺติกํ เปเสสิ – ‘‘กิํ, ภนฺเต, อตฺถิ โกจิ อุปทฺทโว’’ติฯ ‘‘นตฺถมฺหากํ โกจิ อุปทฺทโว, ธมฺมสวนสฺส กาลํ โฆสาปยิมฺห พุทฺธวจนํ กเถตุกามมฺหา’’ติ ฯ ตญฺจ ปน สามเณรสฺส สทฺทํ สุตฺวา ภุมฺมา เทวตา สทฺทมนุสฺสาเวสุํฯ เอเตนุปาเยน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิฯ เตน สทฺเทน มหา เทวตาสนฺนิปาโต อโหสิฯ เถโร มหนฺตํ เทวตาสนฺนิปาตํ ทิสฺวา สมจิตฺตสุตฺตนฺตํ กเถสิฯ กถาปริโยสาเน อสงฺเขฺยยฺยานํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ พหู นาคา จ สุปณฺณา จ สรเณสุ ปติฏฺฐหิํสุฯ ยาทิโสว สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อิมํ สุตฺตนฺตํ กถยโต เทวตาสนฺนิปาโต อโหสิ, ตาทิโส มหินฺทตฺเถรสฺสาปิ ชาโตฯ

อถ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ราชา เถรานํ รถํ เปเสสิฯ สารถี รถํ เอกมนฺเต ฐเปตฺวา เถรานํ อาโรเจสิ – ‘‘อาคโต, ภนฺเต, รโถ; อภิรุหถ คจฺฉิสฺสามา’’ติฯ เถรา ‘‘น มยํ รถํ อภิรุหาม; คจฺฉ ตฺวํ, ปจฺฉา มยํ อาคจฺฉิสฺสามา’’ติ วตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อนุราธปุรสฺส ปุรตฺถิมทิสายํ ปฐมกเจติยฏฺฐาเน โอตริํสุฯ ตญฺหิ เจติยํ เถเรหิ ปฐมํ โอติณฺณฏฺฐาเน กตตฺตาเยว ‘‘ปฐมกเจติย’’นฺติ วุจฺจติฯ

ราชาปิ สารถิํ เปเสตฺวา ‘‘อนฺโตนิเวสเน มณฺฑปํ ปฏิยาเทถา’’ติ อมจฺเจ อาณาเปสิฯ ตาวเทว สพฺเพ หฏฺฐตุฏฺฐา อติวิย ปาสาทิกํ มณฺฑปํ ปฏิยาเทสุํฯ ปุน ราชา จินฺเตสิ – ‘‘หิยฺโย เถโร สีลกฺขนฺธํ กถยมาโน ‘อุจฺจาสยนมหาสยนํ น กปฺปตี’ติ อาห; ‘นิสีทิสฺสนฺติ นุ โข อยฺยา อาสเนสุ, น นิสีทิสฺสนฺตี’’’ติ? ตสฺเสวํ จินฺตยนฺตสฺเสว โส สารถิ นครทฺวารํ สมฺปตฺโตฯ ตโต อทฺทส เถเร ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปนฺเตฯ ทิสฺวา อติวิย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา อาคนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘อาคตา, เทว, เถรา’’ติฯ ราชา ‘‘รถํ อารูฬฺหา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น อารูฬฺหา, เทว, อปิ จ มม ปจฺฉโต นิกฺขมิตฺวา ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเร ฐิตา’’ติฯ ราชา ‘‘รถมฺปิ นาภิรูหิํสู’’ติ สุตฺวา ‘‘น ทานิ อยฺยา อุจฺจาสยนมหาสยนํ สาทิยิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เตน หิ, ภเณ, เถรานํ ภูมตฺถรณสงฺเขเปน อาสนานิ ปญฺญเปถา’’ติ วตฺวา ปฏิปถํ อคมาสิฯ อมจฺจา ปถวิยํ ตฏฺฏิกํ ปญฺญเปตฺวา อุปริ โกชวกาทีนิ จิตฺตตฺถรณานิ ปญฺญเปสุํฯ อุปฺปาตปาฐกา ทิสฺวา ‘‘คหิตา ทานิ อิเมหิ ปถวี, อิเม ตมฺพปณฺณิทีปสฺส สามิกา ภวิสฺสนฺตี’’ติ พฺยากริํสุฯ ราชาปิ คนฺตฺวา เถเร วนฺทิตฺวา มหินฺทตฺเถรสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา มหติยา ปูชาย จ สกฺกาเรน จ เถเร นครํ ปเวเสตฺวา อนฺโตนิเวสนํ ปเวเสสิฯ เถโร อาสนปญฺญตฺติํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ สาสนํ สกลลงฺกาทีเป ปถวี วิย ปตฺถฏํ นิจฺจลญฺจ หุตฺวา ปติฏฺฐหิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต นิสีทิฯ ราชา เถเร ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปตฺวา สมฺปวาเรตฺวา ‘‘อนุฬาเทวีปมุขานิ ปญฺจ อิตฺถิสตานิ เถรานํ อภิวาทนํ ปูชาสกฺการญฺจ กโรนฺตู’’ติ ปกฺโกสาเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

เถโร ภตฺตกิจฺจาวสาเน รญฺโญ สปริชนสฺส ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺเสนฺโต เปตวตฺถุํ วิมานวตฺถุํ สจฺจสํยุตฺตญฺจ กเถสิฯ ตํ เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตานิ ปญฺจปิ อิตฺถิสตานิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉากํสุฯ

เยปิ เต มนุสฺสา ปุริมทิวเส มิสฺสกปพฺพเต เถเร อทฺทสํสุ, เต เตสุ เตสุ ฐาเนสุ เถรานํ คุเณ กเถนฺติฯ เตสํ สุตฺวา มหาชนกาโย ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา มหาสทฺทํ อกาสิฯ ราชา ‘‘กิํ เอโส สทฺโท’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นาครา, เทว, ‘เถเร ทฏฺฐุํ น ลภามา’ติ วิรวนฺตี’’ติฯ ราชา ‘‘สเจ อิธ ปวิสิสฺสนฺติ, โอกาโส น ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, หตฺถิสาลํ ปฏิชคฺคิตฺวา วาลุกํ อากิริตฺวา ปญฺจวณฺณานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา มงฺคลหตฺถิฏฺฐาเน เถรานํ อาสนานิ ปญฺญเปถา’’ติ อาหฯ อมจฺจา ตถา อกํสุฯ เถโร ตตฺถ คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา เทวทูตสุตฺตนฺตํ กเถสิฯ กถาปริโยสาเน ปาณสหสฺสํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตโต ‘‘หตฺถิสาลา อติสมฺพาธา’’ติ ทกฺขิณทฺวาเร นนฺทนวนุยฺยาเน อาสนํ ปญฺญเปสุํฯ เถโร ตตฺถ นิสีทิตฺวา อาสีวิโสปมสุตฺตํ กเถสิฯ ตมฺปิ สุตฺวา ปาณสหสฺสํ โสตาปตฺติผลํ ปฏิลภิฯ

เอวํ อาคตทิวสโต ทุติยทิวเส อฑฺฒเตยฺยสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เถรสฺส นนฺทนวเน อาคตาคตาหิ กุลิตฺถีหิ กุลสุณฺหาหิ กุลกุมารีหิ สทฺธิํ สมฺโมทมานสฺเสว สายนฺหสมโย ชาโตฯ เถโร กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘คจฺฉาม ทานิ มิสฺสกปพฺพต’’นฺติ อุฏฺฐหิฯ อมจฺจา – ‘‘กตฺถ, ภนฺเต, คจฺฉถา’’ติ? ‘‘อมฺหากํ นิวาสนฏฺฐาน’’นฺติฯ เต รญฺโญ สํวิทิตํ กตฺวา ราชานุมเตน อาหํสุ – ‘‘อกาโล, ภนฺเต, อิทานิ ตตฺถ คนฺตุํ; อิทเมว นนฺทนวนุยฺยานํ อยฺยานํ อาวาสฏฺฐานํ โหตู’’ติฯ ‘‘อลํ, คจฺฉามา’’ติฯ ปุน รญฺโญ วจเนนาหํสุ – ‘‘ราชา, ภนฺเต, อาห – ‘เอตํ เมฆวนํ นาม อุยฺยานํ มม ปิตุ สนฺตกํ นครโต นาติทูรํ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ, เอตฺถ เถรา วาสํ กปฺเปนฺตู’’’ติฯ วสิํสุ เถรา เมฆวเน อุยฺยาเนฯ

ราชาปิ โข ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เถรสฺส สมีปํ คนฺตฺวา สุขสยิตภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กปฺปติ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาราโม’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร ‘‘กปฺปติ, มหาราชา’’ติ วตฺวา อิมํ สุตฺตํ อาหริ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาราม’’นฺติฯ ราชา ตุฏฺโฐ สุวณฺณภิงฺคารํ คเหตฺวา เถรสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา มหาเมฆวนุยฺยานํ อทาสิฯ

สห อุทกปาเตน ปถวี กมฺปิฯ อยํ มหาวิหาเร ปฐโม ปถวีกมฺโป อโหสิฯ ราชา ภีโต เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, ปถวี กมฺปตี’’ติ? ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อิมสฺมิํ ทีเป ทสพลสฺส สาสนํ ปติฏฺฐหิสฺสติ; อิทญฺจ ปฐมํ วิหารฏฺฐานํ ภวิสฺสติ, ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติฯ ราชา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสีทิฯ เถโร ปุนทิวเสปิ ราชเคเหเยว ภุญฺชิตฺวา นนฺทนวเน อนมตคฺคิยานิ กเถสิฯ ปุนทิวเส อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตํ กเถสิฯ เอเตเนวุปาเยน สตฺต ทิวสานิ กเถสิฯ เทสนาปริโยสาเน อฑฺฒนวมานํ ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตโต ปฏฺฐาย จ นนฺทนวนํ สาสนสฺส โชติปาตุภาวฏฺฐานนฺติ กตฺวา ‘‘โชติวน’’นฺติ นามํ ลภิฯ สตฺตเม ปน ทิวเส เถรา อนฺเตปุเร รญฺโญ อปฺปมาทสุตฺตํ กถยิตฺวา เจติยคิริเมว อคมํสุฯ

อถ โข ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ – ‘‘เถโร, อมฺเห คาฬฺเหน โอวาเทน โอวทติ; คจฺเฉยฺย นุ โข’’ติ? อมจฺจา ‘‘ตุมฺเหหิ, เทว, เถโร อยาจิโต สยเมว อาคโต; ตสฺมา ตสฺส อนาปุจฺฉาว คมนมฺปิ ภเวยฺยา’’ติ อาหํสุฯ ตโต ราชา รถํ อภิรุหิตฺวา ทฺเว จ เทวิโย อาโรเปตฺวา เจติยคิริํ อคมาสิ มหญฺจราชานุภาเวนฯ คนฺตฺวา เทวิโย เอกมนฺตํ อปกฺกมาเปตฺวา สยเมว เถรานํ สมีปํ อุปสงฺกมนฺโต อติวิย กิลนฺตรูโป หุตฺวา อุปสงฺกมิฯ ตโต นํ เถโร อาห – ‘‘กสฺมา ตฺวํ, มหาราช, เอวํ กิลมมาโน อาคโต’’ติ? ‘‘‘ตุมฺเห มม คาฬฺหํ โอวาทํ ทตฺวา อิทานิ คนฺตุกามา นุ โข’ติ ชานนตฺถํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘น มยํ, มหาราช, คนฺตุกามา; อปิจ วสฺสูปนายิกกาโล นามายํ มหาราช, ตตฺร สมเณน วสฺสูปนายิกฏฺฐานํ ญาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ตํทิวสเมว อริฏฺโฐ นาม อมจฺโจ ปญฺจปณฺณาสาย เชฏฺฐกนิฏฺฐภาตุเกหิ สทฺธิํ รญฺโญ สมีเป ฐิโต อาห – ‘‘อิจฺฉามหํ, เทว, เถรานํ สนฺติเก ปพฺพชิตุ’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, ภเณ, ปพฺพชสฺสู’’ติ ราชา อนุชานิตฺวา เถรํ สมฺปฏิจฺฉาเปสิฯ เถโร ตทเหว ปพฺพาเชสิฯ สพฺเพ ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

ราชาปิ โข ตงฺขเณเยว กณฺฏเกน เจติยงฺคณํ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวาสฏฺฐิยา เลเณสุ กมฺมํ ปฏฺฐเปตฺวา นครเมว อคมาสิฯ เตปิ เถรา ทสภาติกสมากุลํ ราชกุลํ ปสาเทตฺวา มหาชนํ โอวทมานา เจติยคิริมฺหิ วสฺสํ วสิํสุฯ

ตทาปิ เจติยคิริมฺหิ ปฐมํ วสฺสํ อุปคตา ทฺวาสฏฺฐิ อรหนฺโต อเหสุํฯ อถายสฺมา มหามหินฺโท วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา กตฺติกปุณฺณมายํ อุโปสถทิวเส ราชานํ เอตทโวจ – ‘‘มหาราช, อมฺเหหิ จิรทิฏฺโฐ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อนาถวาสํ วสิมฺห, อิจฺฉาม มยํ ชมฺพุทีปํ คนฺตุ’’นฺติฯ ราชา อาห – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเห จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหามิ, อยญฺจ มหาชโน ตุมฺเห นิสฺสาย ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺฐิโต, กสฺมา ตุมฺเห อุกฺกณฺฐิตตฺถา’’ติ? ‘‘จิรทิฏฺโฐ โน, มหาราช, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมกรณฏฺฐานํ นตฺถิ, เตนมฺห อุกฺกณฺฐิตา’’ติฯ ‘‘นนุ, ภนฺเต, ตุมฺเห อโวจุตฺถ – ‘ปรินิพฺพุโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’’ติฯ ‘‘กิญฺจาปิ, มหาราช, ปรินิพฺพุโต; อถ ขฺวสฺส สรีรธาตุโย ติฏฺฐนฺตี’’ติฯ ‘‘อญฺญาตํ, ภนฺเต, ถูปปติฏฺฐานํ ตุมฺเห อากงฺขถาติฯ กโรมิ , ภนฺเต, ถูปํ, ภูมิภาคํ ทานิ วิจินาถ; อปิจ, ภนฺเต, ธาตุโย กุโต ลจฺฉามา’’ติ? ‘‘สุมเนน สทฺธิํ มนฺเตหิ, มหาราชา’’ติฯ

‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา สุมนํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กุโต ทานิ, ภนฺเต, ธาตุโย ลจฺฉามา’’ติ? สุมโน อาห – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ, มหาราช, วีถิโย โสธาเปตฺวา ธชปฏากปุณฺณฆฏาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา สปริชโน อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา สพฺพตาฬาวจเร อุปฏฺฐาเปตฺวา มงฺคลหตฺถิํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ การาเปตฺวา อุปริ จสฺส เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา สายนฺหสมเย มหานาควนุยฺยานาภิมุโข ยาหิฯ อทฺธา ตสฺมิํ ฐาเน ธาตุโย ลจฺฉสี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ เถรา เจติยคิริเมว อคมํสุฯ ตตฺรายสฺมา มหินฺทตฺเถโร สุมนสามเณรํ อาห – ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, สามเณร, ชมฺพุทีเป ตว อยฺยกํ อโสกํ ธมฺมราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน เอวํ วเทหิ – ‘สหาโย โว, มหาราช, เทวานมฺปิยติสฺโส พุทฺธสาสเน ปสนฺโน ถูปํ ปติฏฺฐาเปตุกาโม, ตุมฺหากํ กิร หตฺเถ ธาตุ อตฺถิ ตํ เม เทถา’ติฯ ตํ คเหตฺวา สกฺกํ เทวราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทหิ – ‘ตุมฺหากํ กิร, มหาราช, หตฺเถ ทฺเว ธาตุโย อตฺถิ – ทกฺขิณทาฐา จ ทกฺขิณกฺขกญฺจ; ตโต ตุมฺเห ทกฺขิณทาฐํ ปูเชถ, ทกฺขิณกฺขกํ ปน มยฺหํ เทถา’ติฯ เอวญฺจ นํ วเทหิ – ‘กสฺมา ตฺวํ, มหาราช, อมฺเห ตมฺพปณฺณิทีปํ ปหิณิตฺวา ปมชฺชสี’’’ติ?

‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข สุมโน เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวเทว ปตฺตจีวรมาทาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปาฏลิปุตฺตทฺวาเร โอรุยฺห รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ราชา ตุฏฺโฐ สามเณรสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา คนฺเธหิ อุพฺพฏฺเฏตฺวา วรมุตฺตสทิสานํ ธาตูนํ ปูเรตฺวา อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา สกฺกํ เทวราชานํ อุปสงฺกมิฯ สกฺโก เทวราชา สามเณรํ ทิสฺวาว ‘‘กิํ, ภนฺเต สุมน, อาหิณฺฑสี’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ, มหาราช, อมฺเห ตมฺพปณฺณิทีปํ เปเสตฺวา กสฺมา ปมชฺชสี’’ติ? ‘‘นปฺปมชฺชามิ, ภนฺเต, วเทหิ – ‘กิํ กโรมี’’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ กิร หตฺเถ ทฺเว ธาตุโย อตฺถิ – ทกฺขิณทาฐา จ ทกฺขิณกฺขกญฺจ; ตโต ตุมฺเห ทกฺขิณทาฐํ ปูเชถ, ทกฺขิณกฺขกํ ปน มยฺหํ เทถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข สกฺโก เทวานมินฺโท โยชนปฺปมาณํ มณิถูปํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทกฺขิณกฺขกธาตุํ นีหริตฺวา สุมนสฺส อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺฐาสิฯ

อถ โข มหินฺทปมุขา สพฺเพปิ เต มหานาคา อโสกธมฺมราเชน ทินฺนธาตุโย เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺฐาเปตฺวา ทกฺขิณกฺขกํ อาทาย วฑฺฒมานกจฺฉายาย มหานาควนุยฺยานมคมํสุ ฯ ราชาปิ โข สุมเนน วุตฺตปฺปการํ ปูชาสกฺการํ กตฺวา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต สยํ มงฺคลหตฺถิมตฺถเก เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน มหานาควนํ สมฺปาปุณิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ อยํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธาตุ, ฉตฺตํ อปนมตุ, มงฺคลหตฺถี ชณฺณุเกหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐหตุ, ธาตุจงฺโกฏกํ มยฺหํ มตฺถเก ปติฏฺฐาตู’’ติฯ สห รญฺโญ จิตฺตุปฺปาเทน ฉตฺตํ อปนมิ, หตฺถี ชณฺณุเกหิ ปติฏฺฐหิ, ธาตุจงฺโกฏกํ รญฺโญ มตฺถเก ปติฏฺฐหิฯ ราชา อมเตเนว อภิสิตฺตคตฺโต วิย ปรเมน ปีติปาโมชฺเชน สมนฺนาคโต หุตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ธาตุํ, ภนฺเต, กิํ กโรมา’’ติ? ‘‘หตฺถิกุมฺภมฺหิเยว ตาว, มหาราช, ฐเปหี’’ติฯ ราชา ธาตุจงฺโกฏกํ คเหตฺวา หตฺถิกุมฺเภ ฐเปสิฯ ปมุทิโต นาโค โกญฺจนาทํ นทิฯ มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิฯ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาภูมิจาโล อโหสิฯ ‘‘ปจฺจนฺเตปิ นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธาตุ ปติฏฺฐหิสฺสตี’’ติ เทวมนุสฺสา ปโมทิํสุฯ เอวํ อิทฺธานุภาวสิริยา เทวมนุสฺสานํ ปีติํ ชนยนฺโต –

ปุณฺณมายํ มหาวีโร, จาตุมาสินิยา อิธ;

อาคนฺตฺวา เทวโลกมฺหา, หตฺถิกุมฺเภ ปติฏฺฐิโตติฯ

อถสฺส โส หตฺถินาโค อเนกตาฬาวจรปริวาริโต อติวิย อุฬาเรน ปูชาสกฺกาเรน สกฺกริยมาโน ปจฺฉิมทิสาภิมุโขว หุตฺวา, อปสกฺกนฺโต ยาว นครสฺส ปุรตฺถิมทฺวารํ ตาว คนฺตฺวา ปุรตฺถิเมน ทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา สกลนาคเรน อุฬาราย ปูชาย กรียมานาย ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ถูปารามสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค มเหชวตฺถุ นาม กิร อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตฺวา ปุน ถูปารามาภิมุโขเยว ปฏินิวตฺติฯ เตน จ สมเยน ถูปาราเม ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปริโภคเจติยฏฺฐานํ โหติฯ

อตีเต กิร อยํ ทีโป โอชทีโป นาม อโหสิ, ราชา อภโย นาม, นครํ อภยปุรํ นาม, เจติยปพฺพโต เทวกูฏปพฺพโต นาม, ถูปาราโม ปฏิยาราโม นามฯ เตน โข ปน สมเยน กกุสนฺโธ ภควา โลเก อุปฺปนฺโน โหติฯ ตสฺส สาวโก มหาเทโว นาม เถโร ภิกฺขุสหสฺเสน สทฺธิํ เทวกูเฏ ปติฏฺฐาสิ, มหินฺทตฺเถโร วิย เจติยปพฺพเตฯ เตน โข ปน สมเยน โอชทีเป สตฺตา ปชฺชรเกน อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺติฯ อทฺทสา โข กกุสนฺโธ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต เต สตฺเต อนยพฺยสนมาปชฺชนฺเตฯ ทิสฺวา จตฺตาลีสาย ภิกฺขุสหสฺเสหิ ปริวุโต อคมาสิฯ ตสฺสานุภาเวน ตาวเทว ปชฺชรโก วูปสนฺโตฯ โรเค วูปสนฺเต ภควา ธมฺมํ เทเสสิฯ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ภควา ธมกรณํ ทตฺวา ปกฺกามิฯ ตํ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา ปฏิยาราเม เจติยํ อกํสุฯ มหาเทโว ทีปํ อนุสาสนฺโต วิหาสิฯ

โกณาคมนสฺส ปน ภควโต กาเล อยํ ทีโป วรทีโป นาม อโหสิ, ราชา สเมณฺฑี นาม, นครํ วฑฺฒมานํ นาม , ปพฺพโต สุวณฺณกูโฏ นามฯ เตน โข ปน สมเยน วรทีเป ทุพฺพุฏฺฐิกา โหติ ทุพฺภิกฺขํ ทุสฺสสฺสํฯ สตฺตา ฉาตกโรเคน อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺติฯ อทฺทสา โข โกณาคมโน ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต เต สตฺเต อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺเตฯ ทิสฺวา ติํสภิกฺขุสหสฺสปริวุโต อคมาสิฯ พุทฺธานุภาเวน เทโว สมฺมาธารํ อนุปฺปเวจฺฉิฯ สุภิกฺขํ อโหสิฯ ภควา ธมฺมํ เทเสสิฯ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ภควา ภิกฺขุสหสฺสปริวารํ มหาสุมนํ นาม เถรํ ทีเป ฐเปตฺวา กายพนฺธนํ ทตฺวา ปกฺกามิฯ ตํ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา เจติยํ อกํสุฯ

กสฺสปสฺส ปน ภควโต กาเล อยํ ทีโป มณฺฑทีโป นาม อโหสิ, ราชา ชยนฺโต นาม, นครํ วิสาลํ นาม, ปพฺพโต สุภกูโฏ นาม ฯ เตน โข ปน สมเยน มณฺฑทีเป มหาวิวาโท โหติฯ พหู สตฺตา กลหวิคฺคหชาตา อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺติฯ อทฺทสา โข กสฺสโป ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต เต สตฺเต อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺเตฯ ทิสฺวา วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวุโต อาคนฺตฺวา วิวาทํ วูปสเมตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ภควา ภิกฺขุสหสฺสปริวารํ สพฺพนนฺทํ นาม เถรํ ทีเป ปติฏฺฐาเปตฺวา อุทกสาฏกํ ทตฺวา ปกฺกามิฯ ตํ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา เจติยํ อกํสุฯ เอวํ ถูปาราเม ปุริมกานํ ติณฺณํ พุทฺธานํ เจติยานิ ปติฏฺฐหิํสุฯ ตานิ สาสนนฺตรธาเนน นสฺสนฺติ, ฐานมตฺตํ อวสิสฺสติฯ ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘เตน จ สมเยน ถูปาราเม ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปริโภคเจติยฏฺฐานํ โหตี’’ติฯ ตเทตํ วินฏฺเฐสุ เจติเยสุ เทวตานุภาเวน กณฺฏกสมากิณฺณสาเขหิ นานาคจฺเฉหิ ปริวุตํ ติฏฺฐติ – ‘‘มา นํ โกจิ อุจฺฉิฏฺฐาสุจิมลกจวเรหิ ปทูเสสี’’ติฯ

อถ ขฺวสฺส หตฺถิโน ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา ราชปุริสา สพฺพคจฺเฉ ฉินฺทิตฺวา ภูมิํ โสเธตฺวา ตํ หตฺถตลสทิสํ อกํสุฯ หตฺถินาโค คนฺตฺวา ตํ ฐานํ ปุรโต กตฺวา ตสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค โพธิรุกฺขฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ อถสฺส มตฺถกโต ธาตุํ โอโรเปตุํ อารภิํสุฯ นาโค โอโรเปตุํ น เทติฯ ราชา เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, นาโค ธาตุํ โอโรเปตุํ น เทตี’’ติ? ‘‘อารูฬฺหํ, มหาราช, โอโรเปตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ ตสฺมิญฺจ กาเล อภยวาปิยา อุทกํ ฉินฺนํ โหติฯ สมนฺตา ภูมิ ผลิตา โหติ, สุอุทฺธรา มตฺติกาปิณฺฑาฯ ตโต มหาชโน สีฆํ สีฆํ มตฺติกํ อาหริตฺวา หตฺถิกุมฺภปฺปมาณํ วตฺถุมกาสิฯ ตาวเทว จ ถูปกรณตฺถํ อิฏฺฐกา กาตุํ อารภิํสุฯ น ยาว อิฏฺฐกา ปรินิฏฺฐนฺติ ตาว หตฺถินาโค กติปาหํ ทิวา โพธิรุกฺขฏฺฐาเน หตฺถิสาลายํ ติฏฺฐติ, รตฺติํ ถูปปติฏฺฐานภูมิํ ปริยายติฯ อถ วตฺถุํ จินาเปตฺวา ราชา เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘กีทิโส, ภนฺเต, ถูโป กาตพฺโพ’’ติ? ‘‘วีหิราสิสทิโส, มหาราชา’’ติฯ

‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา ชงฺฆปฺปมาณํ ถูปํ จินาเปตฺวา ธาตุโอโรปนตฺถาย มหาสกฺการํ กาเรสิฯ สกลนครญฺจ ชนปโท จ ธาตุมหทสฺสนตฺถํ สนฺนิปติฯ

สนฺนิปติเต จ ปน ตสฺมิํ มหาชนกาเย ทสพลสฺส ธาตุ หตฺถิกุมฺภโต สตฺตตาลปฺปมาณํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ เตหิ เตหิ ธาตุปฺปเทเสหิ ฉนฺนํ วณฺณานํ อุทกธารา จ อคฺคิกฺขนฺธา จ ปวตฺตนฺติ, สาวตฺถิยํ กณฺฑมฺพมูเล ภควตา ทสฺสิตปาฏิหาริยสทิสเมว ปาฏิหาริยํ อโหสิฯ ตญฺจ โข เนว เถรานุภาเวน, น เทวตานุภาเวน; อปิจ โข พุทฺธานุภาเวเนวฯ ภควา กิร ธรมาโนว อธิฏฺฐาสิ – ‘‘มยิ ปรินิพฺพุเต ตมฺพปณฺณิทีเป อนุราธปุรสฺส ทกฺขิณทิสาภาเค ปุริมกานํ ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคเจติยฏฺฐาเน มม ทกฺขิณกฺขกธาตุ ปติฏฺฐานทิวเส ยมกปาฏิหาริยํ โหตู’’ติฯ

‘‘เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;

อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติฯ (อป. เถร 1.1.82);

สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิร อิมํ ทีปํ ธรมานกาเลปิ ติกฺขตฺตุํ อาคมาสิฯ ปฐมํ – ยกฺขทมนตฺถํ เอกโกว อาคนฺตฺวา ยกฺเข ทเมตฺวา ‘‘มยิ ปรินิพฺพุเต อิมสฺมิํ ทีเป สาสนํ ปติฏฺฐหิสฺสตี’’ติ ตมฺพปณฺณิทีเป รกฺขํ กโรนฺโต ติกฺขตฺตุํ ทีปํ อาวิชฺชิฯ ทุติยํ – มาตุลภาคิเนยฺยานํ นาคราชูนํ ทมนตฺถาย เอกโกว อาคนฺตฺวา เต ทเมตฺวา อคมาสิฯ ตติยํ – ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร อาคนฺตฺวา มหาเจติยฏฺฐาเน จ ถูปารามเจติยฏฺฐาเน จ มหาโพธิปติฏฺฐิตฏฺฐาเน จ มหิยงฺคณเจติยฏฺฐาเน จ มุติยงฺคณเจติยฏฺฐาเน จ ทีฆวาปิเจติยฏฺฐาเน จ กลฺยาณิยเจติยฏฺฐาเน จ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ อิทมสฺส จตุตฺถํ ธาตุสรีเรน อาคมนํฯ

ธาตุสรีรโต จ ปนสฺส นิกฺขนฺตอุทกผุสิเตหิ สกลตมฺพปณฺณิตเล น โกจิ อผุฏฺโฐกาโส นาม อโหสิฯ เอวมสฺส ตํ ธาตุสรีรํ อุทกผุสิเตหิ ตมฺพปณฺณิตลสฺส ปริฬาหํ วูปสเมตฺวา มหาชนสฺส ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา โอตริตฺวา รญฺโญ มตฺถเก ปติฏฺฐาสิ ฯ ราชา สผลํ มนุสฺสปฏิลาภํ มญฺญมาโน มหนฺตํ สกฺการํ กริตฺวา ธาตุํ ปติฏฺฐาเปสิฯ สห ธาตุปติฏฺฐาปเนน มหาภูมิจาโล อโหสิฯ ตสฺมิญฺจ ปน ธาตุปาฏิหาริเย จิตฺตํ ปสาเทตฺวา รญฺโญ ภาตา อภโย นาม ราชกุมาโร ปุริสสหสฺเสน สทฺธิํ ปพฺพชิฯ

เจตรฏฺฐคามโต ปญฺจ ทารกสตานิ ปพฺพชิํสุ, ตถา ทฺวารมณฺฑลาทีหิ คามเกหิ นิกฺขมิตฺวา ปญฺจปญฺจ ทารกสตานิ สพฺพานิปิ อนฺโตนครโต จ พหินครโต จ ปพฺพชิตานิ ติํสภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํฯ นิฏฺฐิเต ปน ถูปสฺมิํ ราชา จ ราชภาติกา จ เทวิโย จ เทวนาคยกฺขานมฺปิ วิมฺหยกรํ ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ ปูชํ อกํสุฯ นิฏฺฐิตาย ปน ธาตุปูชาย ปติฏฺฐิเต ธาตุวเร มหินฺทตฺเถโร เมฆวนุยฺยานเมว คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ

ตสฺมิํ โข ปน สมเย อนุฬา เทวี ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา เถรํ เอตทโวจ – ‘‘อนุฬา, ภนฺเต, เทวี ปพฺพชิตุกามา, ปพฺพาเชถ น’’นฺติฯ ‘‘น, มหาราช, อมฺหากํ มาตุคามํ ปพฺพาเชตุํ กปฺปติฯ ปาฏลิปุตฺเต ปน มยฺหํ ภคินี สงฺฆมิตฺตตฺเถรี นาม อตฺถิ, ตํ ปกฺโกสาเปหิฯ อิมสฺมิญฺจ ปน, มหาราช, ทีเป ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธิ ปติฏฺฐาสิฯ อมฺหากมฺปิ ภควโต สรสรํสิชาลวิสฺสชฺชนเกน โพธินา อิธ ปติฏฺฐาตพฺพํ, ตสฺมา ตถา สาสนํ ปหิเณยฺยาสิ ยถา สงฺฆมิตฺตา โพธิํ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยา’’ติฯ

‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อมจฺเจหิ สทฺธิํ มนฺเตนฺโต อริฏฺฐํ นาม อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ อาห – ‘‘สกฺขิสฺสสิ ตฺวํ, ตาต, ปาฏลิปุตฺตํ คนฺตฺวา มหาโพธินา สทฺธิํ อยฺยํ สงฺฆมิตฺตตฺเถริํ อาเนตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺขิสฺสามิ, เทว, สเจ เม ปพฺพชฺชํ อนุชานิสฺสสี’’ติฯ ‘‘คจฺฉ, ตาต , เถริํ อาเนตฺวา ปพฺพชาหี’’ติฯ โส รญฺโญ จ เถรสฺส จ สาสนํ คเหตฺวา เถรสฺส อธิฏฺฐานวเสน เอกทิวเสเนว ชมฺพุโกลปฏฺฏนํ คนฺตฺวา นาวํ อภิรุหิตฺวา สมุทฺทํ อติกฺกมิตฺวา ปาฏลิปุตฺตเมว อคมาสิฯ อนุฬาปิ โข เทวี ปญฺจหิ กญฺญาสเตหิ ปญฺจหิ จ อนฺเตปุริกาสเตหิ สทฺธิํ ทส สีลานิ สมาทิยิตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา นครสฺส เอกเทเส อุปสฺสยํ การาเปตฺวา นิวาสํ กปฺเปสิฯ อริฏฺโฐปิ ตํทิวสเมว รญฺโญ สาสนํ อปฺเปสิ, เอวญฺจ อโวจ – ‘‘ปุตฺโต เต, เทว, มหินฺทตฺเถโร เอวมาห – ‘สหายกสฺส กิร เต เทวานมฺปิยติสฺสสฺส รญฺโญ ภาตุ ชายา อนุฬา นาม เทวี ปพฺพชิตุกามา , ตํ ปพฺพาเชตุํ อยฺยํ สงฺฆมิตฺตตฺเถริํ ปหิณถ, อยฺยาเยว จ สทฺธิํ มหาโพธิ’’’นฺติฯ

เถรสฺส สาสนํ อาโรเจตฺวา สงฺฆมิตฺตตฺเถริํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘อยฺเย, ตุมฺหากํ ภาตา มหินฺทตฺเถโร มํ ตุมฺหากํ สนฺติกํ เปเสสิ, เทวานมฺปิยติสฺสสฺส รญฺโญ ภาตุ ชายา อนุฬา นาม เทวี ปญฺจหิ กญฺญาสเตหิ, ปญฺจหิ จ อนฺเตปุริกาสเตหิ สทฺธิํ ปพฺพชิตุกามา, ตํ กิร อาคนฺตฺวา ปพฺพาเชถา’’ติฯ สา ตาวเทว ตุริตตุริตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘มหาราช, มยฺหํ ภาตา มหินฺทตฺเถโร เอวํ ปหิณิ, ‘รญฺโญ กิร ภาตุ ชายา อนุฬา นาม เทวี ปญฺจหิ กญฺญาสเตหิ ปญฺจหิ จ อนฺเตปุริกาสเตหิ สทฺธิํ ปพฺพชิตุกามา มยฺหํ อาคมนํ อุทิกฺขติ’ฯ คจฺฉามหํ, มหาราช, ตมฺพปณฺณิทีป’’นฺติฯ

ราชา อาห – ‘‘อมฺม, ปุตฺโตปิ เม มหินฺทตฺเถโร นตฺตา จ เม สุมนสามเณโร มํ ฉินฺนหตฺถํ วิย กโรนฺตา ตมฺพปณฺณิทีปํ คตาฯ ตสฺส มยฺหํ เตปิ อปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน โสโก ตว มุขํ ปสฺสนฺตสฺส วูปสมฺมติ! อลํ, อมฺม, มา ตฺวํ อคมาสี’’ติฯ ‘‘ภาริยํ เม, มหาราช, ภาตุ วจนํ; อนุฬาปิ ขตฺติยา อิตฺถิสหสฺสปริวุตา ปพฺพชฺชาปุเรกฺขารา มํ ปฏิมาเนติ; คจฺฉามหํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, อมฺม, มหาโพธิํ คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติฯ กุโต รญฺโญ มหาโพธิ? ราชา กิร ตโต ปุพฺเพ เอว ธาตุคฺคหณตฺถาย อนาคเต สุมเน ลงฺกาทีปํ มหาโพธิํ เปเสตุกาโม, ‘‘กถํ นุ โข อสตฺถฆาตารหํ มหาโพธิํ เปเสสฺสามี’’ติ อุปายํ อปสฺสนฺโต มหาเทวํ นาม อมจฺจํ ปุจฺฉิฯ โส อาห – ‘‘สนฺติ, เทว, พหู ปณฺฑิตา ภิกฺขู’’ติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตํ ปฏิยาเทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน สงฺฆํ ปุจฺฉิ – ‘‘คนฺตพฺพํ นุ โข, ภนฺเต, ภควโต มหาโพธินา ลงฺกาทีปํ โน’’ติ? สงฺโฆ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารํ อกาสิฯ

เถโร ‘‘คนฺตพฺพํ, มหาราช, มหาโพธินา ลงฺกาทีป’’นฺติ วตฺวา ภควโต ปญฺจ มหาอธิฏฺฐานานิ กเถสิฯ กตมานิ ปญฺจ? ภควา กิร มหาปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน ลงฺกาทีเป มหาโพธิปติฏฺฐาปนตฺถาย ‘‘อโสกมหาราชา มหาโพธิคฺคหณตฺถํ คมิสฺสติ, ตทา มหาโพธิสฺส ทกฺขิณสาขา สยเมว ฉิชฺชิตฺวา สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐาตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ – อิทเมกมธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ ปติฏฺฐานกาเล จ ‘‘มหาโพธิ หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐาตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ – อิทํ ทุติยมธิฏฺฐานํฯ

‘‘สตฺตเม ทิวเส หิมวลาหกคพฺภโต โอรุยฺห สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐหนฺโต ปตฺเตหิ จ ผเลหิ จ ฉพฺพณฺณรํสิโย มุญฺจตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ – อิทํ ตติยมธิฏฺฐานํฯ

‘‘ถูปาราเม ทกฺขิณกฺขกธาตุ เจติยมฺหิ ปติฏฺฐานทิวเส ยมกปาฏิหาริยํ กโรตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ – อิทํ จตุตฺถํ อธิฏฺฐานํฯ

ลงฺกาทีปมฺหิเยว เม โทณมตฺตา ธาตุโย มหาเจติยมฺหิ ปติฏฺฐานกาเล พุทฺธเวสํ คเหตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ – อิทํ ปญฺจมํ อธิฏฺฐานนฺติฯ

ราชา อิมานิ ปญฺจ มหาอธิฏฺฐานานิ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปาฏลิปุตฺตโต ยาว มหาโพธิ ตาว มคฺคํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา สุวณฺณกฏาหตฺถาย พหุํ สุวณฺณํ นีหราเปสิฯ ตาวเทว จ รญฺโญ จิตฺตํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมเทวปุตฺโต กมฺมารวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา ปุรโต อฏฺฐาสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อิมํ สุวณฺณํ คเหตฺวา กฏาหํ กโรหี’’ติ อาหฯ ‘‘ปมาณํ, เทว, ชานาถา’’ติ? ‘‘ตฺวเมว, ตาต, ญตฺวา กโรหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทว, กริสฺสามี’’ติ สุวณฺณํ คเหตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน หตฺเถน ปริมชฺชิตฺวา สุวณฺณกฏาหํ นิมฺมินิ นวหตฺถปริกฺเขปํ ปญฺจหตฺถุพฺเพธํ ติหตฺถวิกฺขมฺภํ อฏฺฐงฺคุลพหลํ หตฺถิโสณฺฑปฺปมาณมุขวฏฺฏิํฯ อถ ราชา สตฺตโยชนายามาย ติโยชนวิตฺถาราย มหติยา เสนาย ปาฏลิปุตฺตโต นิกฺขมิตฺวา อริยสงฺฆมาทาย มหาโพธิสมีปํ อคมาสิฯ เสนา สมุสฺสิตธชปฏากํ นานารตนวิจิตฺตํ อเนกาลงฺการปอมณฺฑิตํ นานาวิธกุสุมสมากิณฺณํ อเนกตูริยสงฺฆุฏฺฐํ มหาโพธิํ ปริกฺขิปิฯ ราชา สหสฺสมตฺเต คณปาโมกฺเข มหาเถเร คเหตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปตฺตาภิเสกานํ ราชูนํ สหสฺเสน อตฺตานญฺจ มหาโพธิญฺจ ปริวาราเปตฺวา มหาโพธิมูเล ฐตฺวา มหาโพธิํ อุลฺโลเกสิฯ มหาโพธิสฺส ขนฺธญฺจ ทกฺขิณมหาสาขาย จตุหตฺถปฺปมาณปฺปเทสญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ อทสฺสนํ อคมาสิฯ

ราชา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนปีติปาโมชฺโช ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิมํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ตุฏฺโฐ มหาโพธิํ สกลชมฺพุทีปรชฺเชน ปูเชมี’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วตฺวา อภิเสกํ อทาสิฯ

ตโต ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐาย อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ฐตฺวา สจฺจวจนกิริยาย โพธิํ คณฺหิตุกาโม ภูมิโต ยาว มหาโพธิสฺส ทกฺขิณสาขา ตาว อุจฺจํ กตฺวา ฐปิตสฺส สพฺพรตนมยปีฐสฺส อุปริ สุวณฺณกฏาหํ ฐปาเปตฺวา รตนปีฐํ อารุยฺห สุวณฺณตุลิกํ คเหตฺวา มโนสิลาย เลขํ กตฺวา ‘‘ยทิ มหาโพธินา ลงฺกาทีเป ปติฏฺฐาตพฺพํ, ยทิ จาหํ พุทฺธสาสเน นิพฺเพมติโก ภเวยฺยํ, มหาโพธิ สยเมว อิมสฺมิํ สุวณฺณกฏาเห โอรุยฺห ปติฏฺฐาตู’’ติ สจฺจวจนกิริยมกาสิฯ สห สจฺจกิริยาย โพธิสาขา มโนสิลาย ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเน ฉิชฺชิตฺวา คนฺธกลลปูรสฺส สุวณฺณกฏาหสฺส อุปริ อฏฺฐาสิฯ ตสฺส อุพฺเพเธน ทสหตฺโถ ขนฺโธ โหติ จตุหตฺถา ปญฺจ มหาสาขา ปญฺจหิเยว ผเลหิ ปฏิมณฺฑิตา, ขุทฺทกสาขานํ ปน สหสฺสํฯ อถ ราชา มูลเลขาย อุปริ ติวงฺคุลปฺปเทเส อญฺญํ เลขํ ปริจฺฉินฺทิฯ ตโต ตาวเทว ปุปฺผุฬกา หุตฺวา ทส มหามูลานิ นิกฺขมิํสุฯ ปุน อุปรูปริ ติวงฺคุเล ติวงฺคุเล อญฺญา นว เลขา ปริจฺฉินฺทิฯ ตาหิปิ ทส ทส ปุปฺผุฬกา หุตฺวา นวุติ มูลานิ นิกฺขมิํสุฯ ปฐมกา ทส มหามูลา จตุรงฺคุลมตฺตํ นิกฺขนฺตาฯ อิตเรปิ ควกฺขชาลสทิสํ อนุสิพฺพนฺตา นิกฺขนฺตาฯ เอตฺตกํ ปาฏิหาริยํ ราชา รตนปีฐมตฺถเก ฐิโตเยว ทิสฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห มหานาทํ นทิฯ อเนกานิ ภิกฺขุสหสฺสานิ สาธุการมกํสุฯ สกลราชเสนา อุนฺนาทินี อโหสิฯ เจลุกฺเขปสตสหสฺสานิ ปวตฺตยิํสุฯ ภูมฏฺฐกเทเว อาทิํ กตฺวา ยาว พฺรหฺมกายิกา เทวา ตาว สาธุการํ ปวตฺตยิํสุฯ รญฺโญ อิมํ ปาฏิหาริยํ ปสฺสนฺตสฺส ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏสรีรสฺส อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ฐิตสฺเสว มหาโพธิ มูลสเตน สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐาสิฯ ทส มหามูลานิ สุวณฺณกฏาหตลํ อาหจฺจ อฏฺฐํสุฯ อวเสสานิ นวุติ ขุทฺทกมูลานิ อนุปุพฺเพน วฑฺฒนกานิ หุตฺวา คนฺธกลเล โอรุยฺห ฐิตานิฯ

เอวํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิตมตฺเต มหาโพธิมฺหิ มหาปถวี จลิฯ อากาเส เทวทุนฺทุภิโย ผลิํสุฯ

ปพฺพตานํ นจฺเจหิ เทวานํ สาธุกาเรหิ ยกฺขานํ หิงฺกาเรหิ อสุรานํ ถุติชปฺเปหิ พฺรหฺมานํ อปฺโผฏเนหิ เมฆานํ คชฺชิเตหิ จตุปฺปทานํ รเวหิ ปกฺขีนํ รุเตหิ สพฺพตาฬาวจรานํ สกสกปฏิภาเนหิ ปถวีตลโต ยาว พฺรหฺมโลกา ตาว เอกโกลาหลํ เอกนินฺนาทํ อโหสิฯ ปญฺจสุ สาขาสุ ผลโต ผลโต ฉพฺพณฺณรํสิโย นิกฺขมิตฺวา สกลจกฺกวาฬํ รตนโคปานสีวินทฺธํ วิย กุรุมานา ยาว พฺรหฺมโลกา อพฺภุคฺคจฺฉิํสุฯ ตํ ขณโต จ ปน ปภุติ สตฺต ทิวสานิ มหาโพธิ หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐาสิฯ น โกจิ มหาโพธิํ ปสฺสติฯ ราชา รตนปีฐโต โอรุยฺห สตฺต ทิวสานิ มหาโพธิปูชํ กาเรสิฯ สตฺตเม ทิวเส สพฺพทิสาหิ หิมา จ ฉพฺพณฺณรํสิโย จ อาวตฺติตฺวา มหาโพธิเมว ปวิสิํสุฯ วิคตหิมวลาหเก วิปฺปสนฺเน จกฺกวาฬคพฺเภ มหาโพธิ ปริปุณฺณขนฺธสาขาปสาโข ปญฺจผลปฏิมณฺฑิโต สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิโตว ปญฺญายิตฺถฯ ราชา มหาโพธิํ ทิสฺวา เตหิ ปาฏิหาริเยหิ สญฺชาตปีติปาโมชฺโช ‘‘สกลชมฺพุทีปรชฺเชน ตรุณมหาโพธิํ ปูเชสฺสามี’’ติ อภิเสกํ ทตฺวา สตฺต ทิวสานิ มหาโพธิฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสิฯ

มหาโพธิ ปุพฺพกตฺติกปวารณาทิวเส สายนฺหสมเย ปฐมํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐหิฯ ตโต หิมคพฺภสตฺตาหํ อภิเสกสตฺตาหญฺจ วีตินาเมตฺวา กาฬปกฺขสฺส อุโปสถทิวเส ราชา เอกทิวเสเนว ปาฏลิปุตฺตํ ปวิสิตฺวา กตฺติกชุณฺหปกฺขสฺส ปาฏิปททิวเส มหาโพธิํ ปาจีนมหาสาลมูเล ฐเปสิฯ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิตทิวสโต สตฺตรสเม ทิวเส มหาโพธิสฺส อภินวงฺกุรา ปาตุรเหสุํฯ เต ทิสฺวาปิ ปสนฺโน ราชา ปุน มหาโพธิํ รชฺเชน ปูเชนฺโต สกลชมฺพุทีปาภิเสกมทาสิฯ ตทา สุมนสามเณโร กตฺติกปุณฺณมทิวเส ธาตุคฺคหณตฺถํ คโต มหาโพธิสฺส กตฺติกฉณปูชํ อทฺทสฯ เอวํ มหาโพธิมณฺฑโต อาเนตฺวา ปาฏลิปุตฺเต ฐปิตํ มหาโพธิํ สนฺธาย อาห – ‘‘เตน หิ, อมฺม, มหาโพธิํ คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

ราชา มหาโพธิรกฺขณตฺถาย อฏฺฐารส เทวตากุลานิ, อฏฺฐ อมจฺจกุลานิ, อฏฺฐ พฺราหฺมณกุลานิ, อฏฺฐ กุฏุมฺพิยกุลานิ, อฏฺฐ โคปกกุลานิ, อฏฺฐ ตรจฺฉกุลานิ, อฏฺฐ จ กาลิงฺคกุลานิ ทตฺวา อุทกสิญฺจนตฺถาย จ อฏฺฐ สุวณฺณฆเฏ, อฏฺฐ จ รชตฆเฏ ทตฺวา อิมินา ปริวาเรน มหาโพธิํ คงฺคาย นาวํ อาโรเปตฺวา สยมฺปิ นครโต นิกฺขมิตฺวา วิชฺฌาฏวิํ สมติกฺกมฺม อนุปุพฺเพน สตฺตหิ ทิวเสหิ ตามลิตฺติํ อนุปฺปตฺโตฯ อนฺตรามคฺเค เทวนาคมนุสฺสา อุฬารํ มหาโพธิปูชํ อกํสุฯ ราชาปิ สมุทฺทตีเร สตฺต ทิวสานิ มหาโพธิํ ฐเปตฺวา สกลชมฺพุทีปมหารชฺชํ อทาสิฯ อิทมสฺส ตติยํ ชมฺพุทีปรชฺชสมฺปทานํ โหติฯ

เอวํ มหารชฺเชน ปูเชตฺวา มาคสิรมาสสฺส ปฐมปาฏิปททิวเส อโสโก ธมฺมราชา มหาโพธิํ อุกฺขิปิตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ โอรุยฺห นาวายํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สงฺฆมิตฺตตฺเถริมฺปิ สปริวารํ นาวํ อาโรเปตฺวา อริฏฺฐํ อมจฺจํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ, ตาต, มหาโพธิํ ติกฺขตฺตุํ สกลชมฺพุทีปรชฺเชน ปูเชตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ โอรุยฺห มม สหายกสฺส เปเสสิํ, โสปิ เอวเมว มหาโพธิํ ปูเชตู’’ติฯ เอวํ สหายกสฺส สาสนํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉติ วตเร, ทสพลสฺส สรสรํสิชาลํ วิมุญฺจนฺโต มหาโพธิรุกฺโข’’ติ วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน อฏฺฐาสิฯ สาปิ โข มหาโพธิสมารูฬฺหา นาวา ปสฺสโต ปสฺสโต มหาราชสฺส มหาสมุทฺทตลํ ปกฺขนฺตาฯ มหาสมุทฺเทปิ สมนฺตา โยชนํ วีจิโย วูปสนฺตา; ปญฺจ วณฺณานิ ปทุมานิ ปุปฺผิตานิ; อนฺตลิกฺเข ทิพฺพานิ ตูริยานิ ปวชฺชิํสุ; อากาเส ชลชถลชรุกฺขาทิสนฺนิสฺสิตาหิ เทวตาหิ ปวตฺติตา อติวิย อุฬารา ปูชา อโหสิฯ สงฺฆมิตฺตตฺเถรีปิ สุปณฺณรูเปน มหาสมุทฺเท นาคกุลานิ สนฺตาเสสิฯ เต จ อุตฺรสฺตรูปา นาคา อาคนฺตฺวา ตํ วิภูติํ ปสฺสิตฺวา เถริํ ยาจิตฺวา มหาโพธิํ นาคภวนํ อติหริตฺวา สตฺต ทิวสานิ นาครชฺเชน ปูเชตฺวา ปุน นาวายํ ปติฏฺฐาเปสุํฯ ตํทิวสเมว นาวา ชมฺพุโกลปฏฺฏนํ อคมาสิฯ อโสกมหาราชาปิ มหาโพธิวิโยคทุกฺขิโต กนฺทิตฺวา โรทิตฺวา ยาว ทสฺสนวิสยํ โอโลเกตฺวา ปฏินิวตฺติฯ

เทวานมฺปิยติสฺโส มหาราชาปิ โข สุมนสามเณรสฺส วจเนน มาคสิรมาสสฺส ปฐมปาฏิปททิวสโต ปภุติ อุตฺตรทฺวารโต ปฏฺฐาย ยาว ชมฺพุโกลปฏฺฏนํ ตาว มคฺคํ โสธาเปตฺวา อลงฺการาเปตฺวา นครโต นิกฺขมนทิวเส อุตฺตรทฺวารสมีเป สมุทฺทสาลวตฺถุสฺมิํ ฐิโตเยว ตาย วิภูติยา มหาสมุทฺเท อาคจฺฉนฺตํเยว มหาโพธิํ เถรสฺส อานุภาเวน ทิสฺวา ตุฏฺฐมานโส นิกฺขมิตฺวา สพฺพํ มคฺคํ ปญฺจวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ โอกิราเปนฺโต อนฺตรนฺตเร ปุปฺผอคฺฆิยานิ ฐเปนฺโต เอกาเหเนว ชมฺพุโกลปฏฺฏนํ คนฺตฺวา สพฺพตาฬาวจรปริวุโต ปุปฺผธูมคนฺธวาสาทีหิ ปูชยมาโน คลปฺปมาณํ อุทกํ โอรุยฺห ‘‘อาคโต วตเร, ทสพลสฺส สรสรํสิชาลวิสฺสชฺชนโก มหาโพธิรุกฺโข’’ติ ปสนฺนจิตฺโต มหาโพธิํ อุกฺขิปิตฺวา อุตฺตมงฺเค สิรสฺมิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา มหาโพธิํ ปริวาเรตฺวา อาคเตหิ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ สทฺธิํ สมุทฺทโต ปจฺจุตฺตริตฺวา สมุทฺทตีเร มหาโพธิํ ฐเปตฺวา ตีณิ ทิวสานิ สกลตมฺพปณฺณิทีปรชฺเชน ปูเชสิ, โสฬสนฺนํ ชาติสมฺปนฺนกุลานํ รชฺชํ วิจาเรสิฯ อถ จตุตฺเถ ทิวเส มหาโพธิํ อาทาย อุฬารํ ปูชํ กุรุมาโน อนุปุพฺเพน อนุราธปุรํ สมฺปตฺโตฯ อนุราธปุเรปิ มหาสกฺการํ กตฺวา จาตุทฺทสีทิวเส วฑฺฒมานกจฺฉายาย มหาโพธิํ อุตฺตรทฺวาเรน ปเวเสตฺวา นครมชฺเฌน อติหรนฺโต ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ทกฺขิณทฺวารโต ปญฺจธนุสติเก ฐาเน ยตฺถ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ, ปุริมกา จ ตโย สมฺมาสมฺพุทฺธา สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิํสุ, ยตฺถ กกุสนฺธสฺส ภควโต มหาสิรีสโพธิ, โกนาคมนสฺส ภควโต อุทุมฺพรโพธิ, กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จ นิคฺโรธโพธิ ปติฏฺฐาสิ, ตสฺมิํ มหาเมฆวนุยฺยานสฺส ติลกภูเต สุมนสามเณรสฺส วจเนน ปฐมเมว กตภูมิปริกมฺเม ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺฐกฏฺฐาเน มหาโพธิํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

กถํ? ตานิ กิร โพธิํ ปริวาเรตฺวา อาคตานิ โสฬส ชาติสมฺปนฺนกุลานิ ราชเวสํ คณฺหิํสุฯ ราชา โทวาริกเวสํ คณฺหิฯ โสฬส กุลานิ มหาโพธิํ คเหตฺวา โอโรปยิํสุฯ มหาโพธิ เตสํ หตฺถโต มุตฺตสมนนฺตรเมว อสีติหตฺถปฺปมาณํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิโย มุญฺจิฯ รํสิโย สกลทีปํ ปตฺถริตฺวา อุปริ พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ อฏฺฐํสุฯ มหาโพธิปาฏิหาริยํ ทิสฺวา สญฺชาตปฺปสาทานิ ทสปุริสสหสฺสานิ อนุปุพฺพวิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชิํสุฯ ยาว สูริยตฺถงฺคมา มหาโพธิ อนฺตลิกฺเข อฏฺฐาสิฯ อตฺถงฺคมิเต ปน สูริเย โรหิณินกฺขตฺเตน ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิฯ สห โพธิปติฏฺฐานา อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี อกมฺปิฯ ปติฏฺฐหิตฺวา จ ปน มหาโพธิ สตฺต ทิวสานิ หิมคพฺเภ สนฺนิสีทิฯ โลกสฺส อทสฺสนํ อคมาสิฯ

สตฺตเม ทิวเส วิคตวลาหกํ นภํ อโหสิฯ ฉพฺพณฺณรํสิโย ชลนฺตา วิปฺผุรนฺตา นิจฺฉริํสุฯ มหาโพธิสฺส ขนฺโธ จ สาขาโย จ ปตฺตานิ จ ปญฺจ ผลานิ จ ทสฺสิํสุฯ มหินฺทตฺเถโร จ สงฺฆมิตฺตตฺเถรี จ ราชา จ สปริวารา มหาโพธิฏฺฐานเมว อคมํสุฯ เยภุยฺเยน จ สพฺเพ ทีปวาสิโน สนฺนิปติํสุฯ เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว อุตฺตรสาขโต เอกํ ผลํ ปจฺจิตฺวา สาขโต มุจฺจิฯ เถโร หตฺถํ อุปนาเมสิฯ ผลํ เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺฐาสิฯ ตํ เถโร ‘‘โรปย, มหาราชา’’ติ รญฺโญ อทาสิฯ ราชา คเหตฺวา สุวณฺณกฏาเห มธุรปํสุํ อากิริตฺวา คนฺธกลลํ ปูเรตฺวา โรเปตฺวา มหาโพธิอาสนฺนฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว จตุหตฺถปฺปมาณา อฏฺฐ ตรุณโพธิรุกฺขา อุฏฺฐหิํสุฯ ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อฏฺฐ ตรุณโพธิรุกฺเข เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา อภิเสกํ อทาสิฯ ตโต เอกํ โพธิรุกฺขํ อาคมนกาเล มหาโพธินา ปฐมปติฏฺฐิโตกาเส ชมฺพุโกลปฏฺฏเน โรปยิํสุ, เอกํ ตวกฺกพฺราหฺมณสฺส คามทฺวาเร, เอกํ ถูปาราเม, เอกํ อิสฺสรนิมฺมานวิหาเร, เอกํ ปฐมเจติยฏฺฐาเน, เอกํ เจติยปพฺพเต, เอกํ โรหณชนปทมฺหิ กาชรคาเม, เอกํ โรหณชนปทมฺหิเยว จนฺทนคาเมฯ อิตเรสํ จตุนฺนํ ผลานํ พีเชหิ ชาเต ทฺวตฺติํส โพธิตรุเณ โยชนิยอาราเมสุ ปติฏฺฐาเปสุํฯ

เอวํ ปุตฺตนตฺตุปรมฺปราย สมนฺตา ทีปวาสีนํ หิตาย สุขาย ปติฏฺฐิเต ทสพลสฺส ธมฺมธชภูเต มหาโพธิมฺหิ อนุฬา เทวี ปญฺจหิ กญฺญาสเตหิ ปญฺจหิ จ อนฺเตปุริกาสเตหีติ มาตุคามสหสฺเสน สทฺธิํ สงฺฆมิตฺตตฺเถริยา สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว สปริวารา อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ อริฏฺโฐปิ โข รญฺโญ ภาคิเนยฺโย ปญฺจหิ ปุริสสเตหิ สทฺธิํ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว สปริวาโร อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ

อเถกทิวสํ ราชา มหาโพธิํ วนฺทิตฺวา เถเรน สทฺธิํ ถูปารามํ คจฺฉติฯ ตสฺส โลหปาสาทฏฺฐานํ สมฺปตฺตสฺส ปุริสา ปุปฺผานิ อภิหริํสุฯ ราชา เถรสฺส ปุปฺผานิ อทาสิฯ เถโร ปุปฺเผหิ โลหปาสาทฏฺฐานํ ปูเชสิฯ ปุปฺเผสุ ภูมิยํ ปติตมตฺเตสุ มหาภูมิจาโล อโหสิฯ ราชา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, ภูมิ จลิตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อิสฺมิํ, มหาราช, โอกาเส สงฺฆสฺส อนาคเต อุโปสถาคารํ ภวิสฺสติ, ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติฯ

ราชา ปุน เถเรน สทฺธิํ คจฺฉนฺโต อมฺพงฺคณฏฺฐานํ ปตฺโตฯ ตตฺถสฺส วณฺณคนฺธสมฺปนฺนํ อติมธุรรสํ เอกํ อมฺพปกฺกํ อาหรียิตฺถฯ ราชา ตํ เถรสฺส ปริโภคตฺถาย อทาสิฯ เถโร ตตฺเถว ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘อิทํ เอตฺเถว โรเปถา’’ติ อาหฯ ราชา ตํ อมฺพฏฺฐิํ คเหตฺวา ตตฺเถว โรเปตฺวา อุทกํ อาสิญฺจิฯ สห อมฺพพีชโรปเนน ปถวี อกมฺปิฯ ราชา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, ปถวี กมฺปิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อิมสฺมิํ, มหาราช, โอกาเส สงฺฆสฺส อนาคเต ‘อมฺพงฺคณํ’ นาม สนฺนิปาตฏฺฐานํ ภวิสฺสติ, ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติฯ

ราชา ตตฺถ อฏฺฐ ปุปฺผมุฏฺฐิโย โอกิริตฺวา วนฺทิตฺวา ปุน เถเรน สทฺธิํ คจฺฉนฺโต มหาเจติยฏฺฐานํ ปตฺโตฯ ตตฺถสฺส ปุริสา จมฺปกปุปฺผานิ อภิหริํสุฯ ตานิ ราชา เถรสฺส อทาสิฯ เถโร มหาเจติยฏฺฐานํ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา วนฺทิฯ ตาวเทว มหาปถวี สงฺกมฺปิฯ ราชา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, ปถวี กมฺปิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อิมสฺมิํ, มหาราช, โอกาเส อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต อสทิโส มหาถูโป ภวิสฺสติ, ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติฯ ‘‘อหเมว กโรมิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อลํ, มหาราช, ตุมฺหากํ อญฺญํ พหุกมฺมํ อตฺถิ, ตุมฺหากํ ปน นตฺตา ทุฏฺฐคามณี อภโย นาม กาเรสฺสตี’’ติฯ อถ ราชา ‘‘สเจ, ภนฺเต, มยฺหํ นตฺตา กริสฺสติ, กตํเยว มยา’’ติ ทฺวาทสหตฺถํ ปาสาณตฺถมฺภํ อาหราเปตฺวา ‘‘เทวานมฺปิยติสฺสสฺส รญฺโญ นตฺตา ทุฏฺฐคามณี อภโย นาม อิมสฺมิํ ปเทเส ถูปํ กโรตู’’ติ อกฺขรานิ ลิขาเปตฺวา ปติฏฺฐาเปตฺวา วนฺทิตฺวา เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘ปติฏฺฐิตํ นุ โข, ภนฺเต, ตมฺพปณฺณิทีเป สาสน’’นฺติ? ‘‘ปติฏฺฐิตํ, มหาราช, สาสนํ; มูลานิ ปนสฺส น ตาว โอตรนฺตี’’ติฯ ‘‘กทา ปน, ภนฺเต มูลานิ โอติณฺณานิ นาม ภวิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘ยทา, มหาราช, ตมฺพปณฺณิทีปกานํ มาตาปิตูนํ ตมฺพปณฺณิทีเป ชาโต ทารโก ตมฺพปณฺณิทีเป ปพฺพชิตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปมฺหิเยว วินยํ อุคฺคเหตฺวา ตมฺพปณฺณิทีเป วาเจสฺสติ, ตทา สาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานิ นาม ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน, ภนฺเต, เอทิโส ภิกฺขู’’ติ? ‘‘อตฺถิ, มหาราช, มหาอริฏฺโฐ ภิกฺขุ ปฏิพโล เอตสฺมิํ กมฺเม’’ติฯ ‘‘มยา เอตฺถ, ภนฺเต, กิํ กตฺตพฺพ’’นฺติ? ‘‘มณฺฑปํ, มหาราช, กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา เมฆวณฺณาภยสฺส อมจฺจสฺส ปริเวณฏฺฐาเน มหาสงฺคีติกาเล อชาตสตฺตุมหาราเชน กตมณฺฑปปฺปการํ ราชานุภาเวน มณฺฑปํ กาเรตฺวา สพฺพตาฬาวจเร สกสกสิปฺเปสุ ปโยเชตฺวา ‘‘สาสนสฺส มูลานิ โอตรนฺตานิ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อเนกปุริสสหสฺสปริวุโต ถูปารามํ อนุปฺปตฺโตฯ

เตน โข ปน สมเยน ถูปาราเม อฏฺฐสฏฺฐิ ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺนิปติํสุฯ มหามหินฺทตฺเถรสฺส อาสนํ ทกฺขิณาภิมุขํ ปญฺญตฺตํ โหติฯ มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส ธมฺมาสนํ อุตฺตราภิมุขํ ปญฺญตฺตํ โหติฯ อถ โข มหาอริฏฺฐตฺเถโร มหินฺทตฺเถเรน อชฺฌิฏฺโฐ อตฺตโน อนุรูเปน ปตฺตานุกฺกเมน ธมฺมาสเน นิสีทิฯ มหินฺทตฺเถรปมุขา อฏฺฐสฏฺฐิ มหาเถรา ธมฺมาสนํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ รญฺโญปิ กนิฏฺฐภาตา มตฺตาภยตฺเถโร นาม ‘‘ธุรคฺคาโห หุตฺวา วินยํ อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส ธมฺมาสนเมว ปริวาเรตฺวา นิสีทิฯ อวเสสาปิ ภิกฺขู สราชิกา จ ปริสา อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิํสุฯ

อถายสฺมา มหาอริฏฺฐตฺเถโร เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ วินยนิทานํ อภาสิฯ ภาสิเต จ ปนายสฺมตา อริฏฺฐตฺเถเรน วินยนิทาเน อากาสํ มหาวิรวํ รวิฯ อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉริํสุฯ เทวตา สาธุการํ อทํสุฯ มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา สงฺกมฺปิฯ เอวํ อเนเกสุ ปาฏิหาริเยสุ วตฺตมาเนสุ อายสฺมา อริฏฺฐตฺเถโร มหามหินฺทปมุเขหิ อฏฺฐสฏฺฐิยา ปจฺเจกคณีหิ ขีณาสวมหาเถเรหิ ตทญฺเญหิ จ อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสหสฺเสหิ ปริวุโต ปฐมกตฺติกปวารณาทิวเส ถูปารามวิหารมชฺเฌ สตฺถุ กรุณาคุณทีปกํ ภควโต อนุสิฏฺฐิกรานํ กายกมฺมวจีกมฺมวิปฺผนฺทิตวินยนํ วินยปิฏกํ ปกาเสสิฯ ปกาเสตฺวา จ ยาวตายุกํ ติฏฺฐมาโน พหูนํ วาเจตฺวา พหูนํ หทเย ปติฏฺฐาเปตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ เตปิ โข มหามหินฺทปฺปมุขา ตสฺมิํ สมาคเม –

‘‘อฏฺฐสฏฺฐิ มหาเถรา, ธุรคฺคาหา สมาคตา;

ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ, ธมฺมราชสฺส สาวกาฯ

‘‘ขีณาสวา วสิปฺปตฺตา, เตวิชฺชา อิทฺธิโกวิทา;

อุตฺตมตฺถมภิญฺญาย, อนุสาสิํสุ ราชิโนฯ

‘‘อาโลกํ ทสฺสยิตฺวาน, โอภาเสตฺวา มหิํ อิมํ;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺธาว, นิพฺพายิํสุ มเหสโย’’ฯ

เตสํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค อญฺเญปิ เตสํ เถรานํ อนฺเตวาสิกา ติสฺสทตฺตกาฬสุมน-ทีฆสุมนาทโย จ มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา, อนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกา จาติ เอวํ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการา อาจริยปรมฺปรา อิมํ วินยปิฏกํ ยาวชฺชตนา อาเนสุํฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธํ อิมํ ทีปํ มหินฺทาทีหิ อาภตํ, มหินฺทโต อุคฺคเหตฺวา กญฺจิ กาลํ อริฏฺฐตฺเถราทีหิ อาภตํ, ตโต ยาวชฺชตนา เตสํเยว อนฺเตวาสิกปรมฺปรภูตาย อาจริยปรมฺปราย อาภต’’นฺติฯ

กตฺถ ปติฏฺฐิตนฺติ? เยสํ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ วตฺตติ, มณิฆเฏ ปกฺขิตฺตเตลมิว อีสกมฺปิ น ปคฺฆรติ, เอวรูเปสุ อธิมตฺตสติ-คติ-ธิติ-มนฺเตสุ ลชฺชีสุ กุกฺกุจฺจเกสุ สิกฺขากาเมสุ ปุคฺคเลสุ ปติฏฺฐิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา วินยปติฏฺฐาปนตฺถํ วินยปริยตฺติยา อานิสํสํ สลฺลกฺเขตฺวา สิกฺขากาเมน ภิกฺขุนา วินโย ปริยาปุณิตพฺโพฯ

ตตฺรายํ วินยปริยตฺติยา อานิสํโส – วินยปริยตฺติกุสโล หิ ปุคฺคโล สาสเน ปฏิลทฺธสทฺธานํ กุลปุตฺตานํ มาตาปิตุฏฺฐานิโย โหติ, ตทายตฺตา หิ เนสํ ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา วตฺตานุวตฺตปฏิปตฺติ อาจารโคจรกุสลตาฯ อปิ จสฺส วินยปริยตฺติํ นิสฺสาย อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต; กุกฺกุจฺจปกตานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสรณํ โหติ; วิสารโท สงฺฆมชฺเฌ โวหรติ; ปจฺจตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาติ; สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, อานิสํสา วินยธเร ปุคฺคเล; อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต…เป.… สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ (ปริ. 325)ฯ

เย จาปิ สํวรมูลกา กุสลา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา, วินยธโร ปุคฺคโล เตสํ ทายาโท; วินยมูลกตฺตา เตสํ ธมฺมานํฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย, ปาโมชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย , วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายฯ เอตทตฺถา กถา, เอตทตฺถา มนฺตนา, เอตทตฺถา อุปนิสา, เอตทตฺถํ โสตาวธานํ – ยทิทํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’ติ (ปริ. 366)ฯ ตสฺมา วินยปริยตฺติยา อาโยโค กรณีโยติฯ

เอตฺตาวตา จ ยา สา วินยสํวณฺณนตฺถํ มาติกา ฐปิตา ตตฺถ –

‘‘วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมา, ธาริตํ เยน จาภตํ;

ยตฺถปฺปติฏฺฐิตํ เจตเมตํ, วตฺวา วิธิํ ตโต’’ติฯ

อิมิสฺสา ตาว คาถาย อตฺโถ ปกาสิโต วินยสฺส จ พาหิรนิทานวณฺณนา ยถาธิปฺปายํ สํวณฺณิตา โหตีติฯ

ตติยสงฺคีติกถา นิฏฺฐิตาฯ

พาหิรนิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา

[1] อิทานิ

‘‘เตนาติอาทิปาฐสฺส, อตฺถํ นานปฺปการโต;

ทสฺสยนฺโต กริสฺสามิ, วินยสฺสตฺถวณฺณน’’นฺติฯ

วุตฺตตฺตา เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติอาทีนํ อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามิฯ เสยฺยถิทํ – เตนาติ อนิยมนิทฺเทสวจนํฯ ตสฺส สรูเปน อวุตฺเตนปิ อปรภาเค อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส กาตพฺโพฯ อปรภาเค หิ วินยปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปริวิตกฺโก สิทฺโธฯ ตสฺมา เยน สมเยน โส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อยญฺหิ สพฺพสฺมิมฺปิ วินเย ยุตฺติ, ยทิทํ ยตฺถ ยตฺถ ‘‘เตนา’’ติ วุจฺจติ ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา อตฺถโต สิทฺเธน ‘‘เยนา’’ติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส กาตพฺโพติฯ

ตตฺริทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ – ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามิ, เยน สุทินฺโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิ; ยสฺมา ปฏิเสวิ, ตสฺมา ปญฺญเปสฺสามี’’ติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ตาว ปุพฺเพ อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส ยุชฺชติฯ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ, เยน สมเยน ธนิโย กุมฺภการปุตฺโต รญฺโญ ทารูนิ อทินฺนํ อาทิยีติ เอวํ ปจฺฉา อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส ยุชฺชตีติ วุตฺโต เตนาติ วจนสฺส อตฺโถฯ สมเยนาติ เอตฺถ ปน สมยสทฺโท ตาว –

สมวาเย ขเณ กาเล, สมูเห เหตุ-ทิฏฺฐิสุ;

ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติฯ

ตถา หิสฺส – ‘‘อปฺเปว นาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา’’ติ (ที. นิ. 1.447) เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถฯ ‘‘เอโกว โข, ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติ (อ. นิ. 8.29) เอวมาทีสุ ขโณฯ