ยกฺขุมฺมตฺตโก อนฺตรนฺตรา ปกติสญฺญํ ปฏิลภตีติฯ อิธ ปน ปิตฺตุมฺมตฺตโก วา โหตุ ยกฺขุมฺมตฺตโก วา, โย สพฺพโส มุฏฺฐสฺสติ กิญฺจิ น ชานาติ, อคฺคิมฺปิ สุวณฺณมฺปิ คูถมฺปิ จนฺทนมฺปิ เอกสทิสํ มทฺทนฺโตว วิจรติ, เอวรูปสฺส อนาปตฺติฯ อนฺตรนฺตรา สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ญตฺวา กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติเยวฯ

เวทนาฏฺโฏ นาม โย อธิมตฺตาย ทุกฺขเวทนาย อาตุโร กิญฺจิ น ชานาติ, เอวรูปสฺส อนาปตฺติฯ

อาทิกมฺมิโก นาม โย ตสฺมิํ ตสฺมิํ กมฺเม อาทิภูโตฯ อิธ ปน สุทินฺนตฺเถโร อาทิกมฺมิโก, ตสฺส อนาปตฺติฯ อวเสสานํ มกฺกฏีสมณวชฺชิปุตฺตกาทีนํ อาปตฺติเยวาติฯ

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปกิณฺณกกถา

อิมสฺมิํ ปน สิกฺขาปเท โกสลฺลตฺถํ อิทํ ปกิณฺณกํเวทิตพฺพํ –

‘‘สมุฏฺฐานญฺจ กิริยา, อโถ สญฺญา สจิตฺตกํ;

โลกวชฺชญฺจ กมฺมญฺจ, กุสลํ เวทนาย จา’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘สมุฏฺฐาน’’นฺติ สพฺพสงฺคาหกวเสน ฉ สิกฺขาปทสมุฏฺฐานานิฯ ตานิ ปริวาเร อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ สมาสโต ปน สิกฺขาปทํ นาม – อตฺถิ ฉสมุฏฺฐานํ, อตฺถิ จตุสมุฏฺฐานํ, อตฺถิ ติสมุฏฺฐานํ, อตฺถิ กถินสมุฏฺฐานํ, อตฺถิ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํ, อตฺถิ ธุรนิกฺเขปาทิสมุฏฺฐานนฺติฯ

ตตฺราปิ กิญฺจิ กิริยโต สมุฏฺฐาติ, กิญฺจิ อกิริยโต สมุฏฺฐาติ, กิญฺจิ กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาติ, กิญฺจิ สิยา กิริยโต, สิยา อกิริยโต สมุฏฺฐาติ, กิญฺจิ สิยา กิริยโต สิยา กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาติฯ

ตตฺราปิ อตฺถิ สญฺญาวิโมกฺขํ, อตฺถิ โนสญฺญาวิโมกฺขํฯ ตตฺถ ยํ จิตฺตงฺคํ ลภติเยว, ตํ สญฺญาวิโมกฺขํ; อิตรํ โนสญฺญาวิโมกฺขํฯ

ปุน อตฺถิ สจิตฺตกํ, อตฺถิ อจิตฺตกํฯ ยํ สเหว จิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ สจิตฺตกํ; ยํ วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ อจิตฺตกํ ฯ ตํ สพฺพมฺปิ โลกวชฺชํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ ทุวิธํฯ เตสํ ลกฺขณํ วุตฺตเมวฯ

กมฺมกุสลเวทนาวเสนาปิ เจตฺถ อตฺถิ สิกฺขาปทํ กายกมฺมํ, อตฺถิ วจีกมฺมํฯ ตตฺถ ยํ กายทฺวาริกํ, ตํ กายกมฺมํ; ยํ วจีทฺวาริกํ, ตํ วจีกมฺมนฺติ เวทิตพฺพํฯ อตฺถิ ปน สิกฺขาปทํ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํฯ ทฺวตฺติํเสว หิ อาปตฺติสมอุฏฺฐาปกจิตฺตานิ – อฏฺฐ กามาวจรกุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ, ทส กามาวจรกิริยจิตฺตานิ, กุสลโต จ กิริยโต จ ทฺเว อภิญฺญาจิตฺตานีติฯ เตสุ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสลํ; อิตเรหิ อิตรํฯ อตฺถิ จ สิกฺขาปทํ ติเวทนํ, อตฺถิ ทฺวิเวทนํ, อตฺถิ เอกเวทนํฯ ตตฺถ ยํ อาปชฺชนฺโต ตีสุ เวทนาสุ อญฺญตรเวทนาสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชติ, ตํ ติเวทนํ; ยํ อาปชฺชนฺโต สุขสมงฺคี วา อุเปกฺขาสมงฺคี วา อาปชฺชติ, ตํ ทฺวิเวทนํ; ยํ อาปชฺชนฺโต ทุกฺขเวทนาสมงฺคีเยว อาปชฺชติ, ตํ เอกเวทนนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ –

‘‘สมุฏฺฐานญฺจ กิริยา, อโถ สญฺญา สจิตฺตกํ;

โลกวชฺชญฺจ กมฺมญฺจ, กุสลํ เวทนาย จา’’ติฯ

อิมํ ปกิณฺณกํ วิทิตฺวา เตสุ สมุฏฺฐานาทีสุ อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานโต เอกสมุฏฺฐานํฯ องฺควเสน ทุกสมุฏฺฐานํ, กายจิตฺตโต สมุฏฺฐาติฯ กิริยสมุฏฺฐานญฺจ กโรนฺโตเยว หิ เอตํ อาปชฺชติฯ เมถุนปฏิสํยุตฺตาย กามสญฺญาย อภาเวน มุจฺจนโต สญฺญาวิโมกฺขํฯ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํฯ เมถุนจิตฺเตเนว นํ อาปชฺชติ, น วินา จิตฺเตนาติ สจิตฺตกํฯ ราควเสเนว อาปชฺชิตพฺพโต โลกวชฺชํฯ กายทฺวาเรเนว สมุฏฺฐานโต กายกมฺมํฯ จิตฺตํ ปเนตฺถ องฺคมตฺตํ โหติ, น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภติฯ โลภจิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพโต อกุสลจิตฺตํฯ สุขสมงฺคี วา อุเปกฺขาสมงฺคี วา ตํ อาปชฺชตีติ ทฺวิเวทนนฺติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพญฺเจตํ อาปตฺติยํ ยุชฺชติฯ สิกฺขาปทสีเสน ปน สพฺพอฏฺฐกถาสุเทสนา อารูฬฺหา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ

ปกิณฺณกกถา นิฏฺฐิตาฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

มกฺกฏี วชฺชิปุตฺตา จ…เป.… วุฑฺฒปพฺพชิโต มิโคติ อิทํ กิํ? อิมา วินีตวตฺถูนํ ภควตา สยํ วินิจฺฉิตานํ เตสํ เตสํ วตฺถูนํ อุทฺทานคาถา นามฯ ตานิ วตฺถูนิ ‘‘สุขํ วินยธรา อุคฺคณฺหิสฺสนฺตี’’ติ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ฐปิตานิฯ วตฺถุคาถา ปน ธรมาเนเยว ภควติ อุปาลิตฺเถเรน ฐปิตา ‘‘อิมินา ลกฺขเณน อายติํ วินยธรา วินยํ วินิจฺฉินิสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา เอตฺถ วุตฺตลกฺขณํ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา ปฐมสิกฺขาปทํ วินิจฺฉินิตพฺพํฯ ทุติยาทีนญฺจ วินีตวตฺถูสุ วุตฺตลกฺขเณน ทุติยาทีนิฯ วินีตวตฺถูนิ หิ สิปฺปิกานํ ปฏิจฺฉนฺนกรูปานิ วิย วินยธรานํ ปฏิจฺฉนฺนกวตฺถูนิ โหนฺตีติฯ

[67] ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว วตฺถูนิ อนุปญฺญตฺติยํเยว วุตฺตตฺถานิฯ ตติเย วตฺถุมฺหิ คิหิลิงฺเคนาติ คิหิเวเสน โอทาตวตฺโถ หุตฺวาฯ จตุตฺเถ นตฺถิ กิญฺจิ วตฺตพฺพํฯ ตโต ปเรสุ สตฺตสุ วตฺถูสุ กุสจีรนฺติ กุเส คนฺเถตฺวา กตจีรํฯ วากจีรํ นาม ตาปสานํ วกฺกลํฯ ผลกจีรํ นาม ผลกสณฺฐานานิ ผลกานิ สิพฺพิตฺวา กตจีรํฯ เกสกมฺพโลติ เกเสหิ ตนฺเต วายิตฺวา กตกมฺพโลฯ วาลกมฺพโลติ จมรวาเลหิ วายิตฺวา กตกมฺพโลฯ อุลูกปกฺขิกนฺติ อุลูกสกุณสฺส ปกฺเขหิ กตนิวาสนํฯ อชินกฺขิปนฺติ สโลมํ สขุรํ อชินมิคจมฺมํฯ ทฺวาทสเม วตฺถุมฺหิ สารตฺโตติ กายสํสคฺคราเคน สารตฺโต; ตํ ราคํ ญตฺวา ภควา ‘‘อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ อาหฯ

[68] เตรสเม วตฺถุมฺหิ อุปฺปลวณฺณาติ สา เถรี สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิธีตา สตสหสฺสกปฺเป อภินีหารสมฺปนฺนาฯ ตสฺสา ปกติยาปิ อติทสฺสนียา นีลุปฺปลวณฺณา กายจฺฉวิ, อพฺภนฺตเร ปน กิเลสสนฺตาปสฺส อภาเวน อติวิย วิโรจติฯ สา ตาเยว วณฺณโปกฺขรตาย ‘‘อุปฺปลวณฺณา’’ติ นามํ ลภิฯ ปฏิพทฺธจิตฺโตติ คิหิกาลโต ปฏฺฐาย รตฺตจิตฺโต; โส กิร ตสฺสา ญาติทารโก โหติฯ อถ โขติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต; มญฺจเก นิสินฺนานนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ ทิวา พาหิรโต อาคนฺตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสินฺนานญฺหิ ปฐมํ อนฺธการํ โหติฯ