อิมญฺหิ เอวรูปํ อารทฺธวิปสฺสกํ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ สมฺปชฺชลิตานิ จ สพฺพายตนานิ อุกฺขิตฺตาสิเก วิย จ วธเก ปญฺจ กามคุเณ ปสฺสนฺตํ ปุคฺคลํ รกฺขนฺโต ภควา ปจฺจตฺถิกานญฺจสฺส มโนรถวิฆาตํ กโรนฺโต อิมํ ‘‘ปเวสนํ น สาทิยตี’’ติอาทิกํ จตุกฺกํ นีหริตฺวา ฐเปสีติฯ

ปฐมจตุกฺกกถา นิฏฺฐิตาฯ

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถา

[59-60] เอวํ ปฐมจตุกฺกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา อิตฺถิํ อาเนตฺวา น เกวลํ วจฺจมคฺเคเนว อภินิสีเทนฺติ, อถ โข ปสฺสาวมคฺเคนปิ มุเขนปิฯ อิตฺถิํ อาเนตฺวาปิ จ เกจิ ชาครนฺติํ อาเนนฺติ, เกจิ สุตฺตํ, เกจิ มตฺตํ, เกจิ อุมฺมตฺตํ, เกจิ ปมตฺตํ อญฺญวิหิตํ วิกฺขิตฺตจิตฺตนฺติ อตฺโถฯ เกจิ มตํ อกฺขายิตํ, โสณสิงฺคาลาทีหิ อกฺขายิตนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ เกจิ มตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิตํ, เยภุยฺเยน อกฺขายิตา นาม ยสฺสา นิมิตฺเต วจฺจมคฺเค ปสฺสาวมคฺเค มุเข วา พหุตโร โอกาโส อกฺขายิโต โหติฯ เกจิ มตํ เยภุยฺเยน ขายิตํ, เยภุยฺเยน ขายิตา นาม ยสฺสา วจฺจมคฺคาทิเก นิมิตฺเต พหุํ ขายิตํ โหติ, อปฺปํ อกฺขายิตํฯ น เกวลญฺจ มนุสฺสิตฺถิเมว อาเนนฺติ, อถ โข อมนุสฺสิตฺถิมฺปิ ติรจฺฉานคติตฺถิมฺปิฯ น เกวลญฺจ วุตฺตปฺปการํ อิตฺถิเมว, อุภโตพฺยญฺชนกมฺปิ ปณฺฑกมฺปิ ปุริสมฺปิ อาเนนฺติฯ ตสฺมา เตสํ วเสน อญฺญานิปิ จตุกฺกานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา มนุสฺสิตฺถิํ ชาครนฺติ’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปาฬิยา อสมฺโมหตฺถํ วุตฺตจตุกฺกานิ เอวํ สงฺขฺยาโต เวทิตพฺพานิ – มนุสฺสิตฺถิยา ติณฺณํ มคฺคานํ วเสน ตีณิ สุทฺธิกจตุกฺกานิ, ตีณิ ชาครนฺตีจตุกฺกานิ, ตีณิ สุตฺตจตุกฺกานิ, ตีณิ มตฺตจตุกฺกานิ, ตีณิ อุมฺมตฺตจตุกฺกานิ, ตีณิ ปมตฺตจตุกฺกานิ, ตีณิ มตอกฺขายิตจตุกฺกานิ, ตีณิ เยภุยฺเยน อกฺขายิตจตุกฺกานิ, ตีณิ เยภุยฺเยน ขายิตจตุกฺกานีติ สตฺตวีสติ จตุกฺกานิฯ ตถา อมนุสฺสิตฺถิยา; ตถา ติรจฺฉานคติตฺถิยาติ อิตฺถิวาเร เอกาสีติ จตุกฺกานิฯ ยถา จ อิตฺถิวาเร เอวํ อุภโตพฺยญฺชนกวาเรฯ ปณฺฑกปุริสวาเรสุ ปน ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วเสน จตุปณฺณาส จตุปณฺณาส โหนฺติฯ เอวํ สพฺพานิปิ ทฺเวสตานิ, สตฺตติ จ จตุกฺกานิ โหนฺติ, ตานิ อุตฺตานตฺถานิเยวฯ

สพฺพวาเรสุ ปเนตฺถ ‘‘มตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิตํ ขายิต’’นฺติ เอตสฺมิํ ฐาเน อยํ วินิจฺฉโย – ตมฺพปณฺณิทีเป กิร ทฺเว วินยธรา สมานาจริยกา เถรา อเหสุํ – อุปติสฺสตฺเถโร จ, ผุสฺสเทวตฺเถโร จฯ เต มหาภเย อุปฺปนฺเน วินยปิฏกํ ปริหรนฺตา รกฺขิํสุฯ เตสุ อุปติสฺสตฺเถโร พฺยตฺตตโรฯ ตสฺสาปิ ทฺเว อนฺเตวาสิกา อเหสุํ – มหาปทุมตฺเถโร จ มหาสุมตฺเถโร จฯ เตสุ มหาสุมตฺเถโร นกฺขตฺตุํ วินยปิฏกํ อสฺโสสิ, มหาปทุมตฺเถโร เตน สทฺธิํ นวกฺขตฺตุํ, วิสุญฺจ เอกโกว นวกฺขตฺตุนฺติ อฏฺฐารสกฺขตฺตุํ อสฺโสสิ; อยเมว เตสุ พฺยตฺตตโร ฯ เตสุ มหาสุมตฺเถโร นวกฺขตฺตุํ วินยปิฏกํ สุตฺวา อาจริยํ มุญฺจิตฺวา อปรคงฺคํ อคมาสิฯ ตโต มหาปทุมตฺเถโร อาห – ‘‘สูโร วต, เร, เอส วินยธโร โย ธรมานกํเยว อาจริยํ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ วสิตพฺพํ มญฺญติฯ นนุ อาจริเย ธรมาเน วินยปิฏกญฺจ อฏฺฐกถา จ อเนกกฺขตฺตุํ คเหตฺวาปิ น วิสฺสชฺเชตพฺพํ, นิจฺจกาลํ โสตพฺพํ, อนุสํวจฺฉรํ สชฺฌายิตพฺพ’’นฺติฯ

เอวํ วินยครุกานํ ภิกฺขูนํ กาเล เอกทิวสํ อุปติสฺสตฺเถโร มหาปทุมตฺเถรปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ อนฺเตวาสิกสตานํ ปฐมปาราชิกสิกฺขาปเท อิมํ ปเทสํ วณฺเณนฺโต นิสินฺโน โหติฯ ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ภนฺเต, เยภุยฺเยน อกฺขายิเต ปาราชิกํ, เยภุยฺเยน ขายิเต ถุลฺลจฺจยํ, อุปฑฺฒกฺขายิเต เกน ภวิตพฺพ’’นฺติ? เถโร อาห – ‘‘อาวุโส, พุทฺธา นาม ปาราชิกํ ปญฺญเปนฺตา น สาวเสสํ กตฺวา ปญฺญเปนฺติ, อนวเสสํเยว กตฺวา สพฺพํ ปริยาทิยิตฺวา โสตํ ฉินฺทิตฺวา ปาราชิกวตฺถุสฺมิํ ปาราชิกเมว ปญฺญเปนฺติฯ อิทญฺหิ สิกฺขาปทํ โลกวชฺชํ, น ปณฺณตฺติวชฺชํฯ ตสฺมา ยทิ อุปฑฺฒกฺขายิเต ปาราชิกํ ภเวยฺย, ปญฺญเปยฺย สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ปาราชิกจฺฉายา ปเนตฺถ น ทิสฺสติ, ถุลฺลจฺจยเมว ทิสฺสตี’’ติฯ

อปิจ มตสรีเร ปาราชิกํ ปญฺญเปนฺโต ภควา เยภุยฺเยน อกฺขายิเต ฐเปสิ ‘‘ตโต ปรํ ปาราชิกํ นตฺถี’’ติ ทสฺเสตุํฯ ถุลฺลจฺจยํ ปญฺญเปนฺโต เยภุยฺเยน ขายิเต ฐเปสิ ‘‘ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถี’’ติ ทสฺเสตุนฺติปิ เวทิตพฺพํฯ ขายิตาขายิตญฺจ นาเมตํ มตสรีรสฺมิํเยว เวทิตพฺพํ, น ชีวมาเนฯ

ชีวมาเน หิ นขปิฏฺฐิปฺปมาเณปิ ฉวิมํเส วา นฺหารุมฺหิ วา สติ ปาราชิกเมว โหติฯ ยทิปิ นิมิตฺตํ สพฺพโส ขายิตํ ฉวิจมฺมํ นตฺถิ, นิมิตฺตสณฺฐานํ ปญฺญายติ, ปเวสนํ ชายติ, ปาราชิกเมวฯ นิมิตฺตสณฺฐานํ ปน อนวเสเสตฺวา สพฺพสฺมิํ นิมิตฺเต ฉินฺทิตฺวา สมนฺตโต ตจฺเฉตฺวา อุปฺปาฏิเต วณสงฺเขปวเสน ถุลฺลจฺจยํฯ นิมิตฺตโต ปติตาย มํสเปสิยา อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ มตสรีเร ปน ยทิปิ สพฺพํ สรีรํ ขายิตํ โหติ, ยทิปิ อกฺขายิตํ, ตโย ปน มคฺคา อกฺขายิตา, เตสุ อุปกฺกมนฺตสฺส ปาราชิกํฯ เยภุยฺเยน อกฺขายิเต ปาราชิกเมวฯ อุปฑฺฒกฺขายิเต จ เยภุยฺเยน ขายิเต จ ถุลฺลจฺจยํฯ

มนุสฺสานํ ชีวมานกสรีเร อกฺขินาสกณฺณจฺฉิทฺทวตฺถิโกเสสุ สตฺถกาทีหิ กตวเณ วา เมถุนราเคน ติลผลมตฺตมฺปิ องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยเมวฯ อวเสสสรีเร อุปกจฺฉกาทีสุ ทุกฺกฏํฯ มเต อลฺลสรีเร ปาราชิกกฺเขตฺเต ปาราชิกํ, ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ทุกฺกฏํฯ ยทา ปน สรีรํ อุทฺธุมาตกํ โหติ กุถิตํ นีลมกฺขิกสมากิณฺณํ กิมิกุลสมากุลํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺคฬิตปุพฺพกุณปภาเวน อุปคนฺตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยํ, ตทา ปาราชิกวตฺถุญฺจ ถุลฺลจฺจยวตฺถุญฺจ วิชหติ; ตาทิเส สรีเร ยตฺถ กตฺถจิ อุปกฺกมโต ทุกฺกฏเมวฯ ติรจฺฉานคตานํ หตฺถิ-อสฺส-โคณ-คทฺรภ-โอฏฺฐมหิํสาทีนํ นาสาย ถุลฺลจฺจยํฯ วตฺถิโกเส ถุลฺลจฺจยเมวฯ สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ, อวเสสสรีเรปิ ทุกฺกฏเมวฯ มตานํ อลฺลสรีเร ปาราชิกกฺเขตฺเต ปาราชิกํ, ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ทุกฺกฏํฯ

กุถิตกุณเป ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํฯ กายสํสคฺคราเคน วา เมถุนราเคน วา ชีวมานกปุริสสฺส วตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ทุกฺกฏํฯ เมถุนราเคน อิตฺถิยา อปฺปเวเสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ถุลฺลจฺจยํฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิตฺถินิมิตฺตํ เมถุนราเคน มุเขน ฉุปติ ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตํฯ

จมฺมกฺขนฺธเก ‘‘ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อจิรวติยา นทิยา คาวีนํ ตรนฺตีนํ วิสาเณสุปิ คณฺหนฺติ, กณฺเณสุปิ คณฺหนฺติ, คีวายปิ คณฺหนฺติ, เฉปฺปายปิ คณฺหนฺติ, ปิฏฺฐิมฺปิ อภิรุหนฺติ, รตฺตจิตฺตาปิ องฺคชาตํ ฉุปนฺตี’’ติ (มหาว. 252) อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อวิเสเสน วุตฺตํ – ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. 252)ฯ ตํ สพฺพมฺปิ สํสนฺทิตฺวา ยถา น วิรุชฺฌติ ตถา คเหตพฺพํฯ กถญฺจ น วิรุชฺฌติ? ยํ ตาว มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘เมถุนราเคน มุเขน ฉุปตี’’ติฯ ตตฺร กิร นิมิตฺตมุขํ มุขนฺติ อธิปฺเปตํฯ ‘‘เมถุนราเคนา’’ติ จ วุตฺตตฺตาปิ อยเมว ตตฺถ อธิปฺปาโยติ เวทิตพฺโพฯ น หิ อิตฺถินิมิตฺเต ปกติมุเขน เมถุนุปกฺกโม โหติฯ ขนฺธเกปิ เย ปิฏฺฐิํ อภิรุหนฺตา เมถุนราเคน องฺคชาเตน องฺคชาตํ ฉุปิํสุ, เต สนฺธาย ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิตรถา หิ ทุกฺกฏํ สิยาฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘ขนฺธเกปิ มุเขเนว ฉุปนํ สนฺธาย โอฬาริกตฺตา กมฺมสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายมฺปิ ตํ สนฺธายภาสิตํ คเหตฺวาว เมถุนราเคน มุเขน ฉุปติ ถุลฺลจฺจยนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ ตสฺมา สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขตฺวา อุโภสุ วินิจฺฉเยสุ โย ยุตฺตตโร โส คเหตพฺโพฯ วินยญฺญู ปน ปุริมํ ปสํสนฺติฯ กายสํสคฺคราเคน ปน ปกติมุเขน วา นิมิตฺตมุเขน วา อิตฺถินิมิตฺตํ ฉุปนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโสฯ ติรจฺฉานคติตฺถิยา ปสฺสาวมคฺคํ นิมิตฺตมุเขน ฉุปนฺตสฺส วุตฺตนเยเนว ถุลฺลจฺจยํฯ กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติฯ

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถา นิฏฺฐิตาฯ

สนฺถตจตุกฺกเภทกถา

[61-62] เอวํ ภควา ปฏิปนฺนกสฺส ภิกฺขุโน รกฺขณตฺถํ สตฺตติทฺวิสตจตุกฺกานิ นีหริตฺวา ‘‘อิทานิ เย อนาคเต ปาปภิกฺขู ‘สนฺถตํ อิมํ น กิญฺจิ อุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกน ผุสติ, โก เอตฺถ โทโส’ติ สญฺจิจฺจ เลสํ โอฑฺเฑสฺสนฺติ, เตสํ สาสเน ปติฏฺฐา เอว น ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา เตสุ สตฺตติทฺวิสตจตุกฺเกสุ เอกเมกํ จตุกฺกํ จตูหิ สนฺถตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา มนุสฺสิตฺถิํ ภิกฺขุสฺส สนฺติเก อาเนตฺวา วจฺจมคฺเคน ปสฺสาวมคฺเคน มุเขน องฺคชาตํ อภินิสีเทนฺติ สนฺถตาย อสนฺถตสฺสาติอาทิมาหฯ