เมนู

สุทินฺนภาณวารวณฺณนา

[24] อิโต ปรํ เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเรติอาทิ เยภุยฺเยน อุตฺตานตฺถํฯ ตสฺมา อนุปทวณฺณนํ ปหาย ยตฺถ ยตฺถ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ กลนฺทคาโมติ กลนฺทกา วุจฺจนฺติ กาฬกา, เตสํ วเสน ลทฺธนาโม คาโมฯ กลนฺทปุตฺโตติ คามวเสน ลทฺธนามสฺส ราชสมฺมตสฺส จตฺตาลีสโกฏิวิภวสฺส กลนฺทเสฏฺฐิโน ปุตฺโตฯ ยสฺมา ปน ตสฺมิํ คาเม อญฺเญปิ กลนฺทนามกา มนุสฺสา อตฺถิ, ตสฺมา กลนฺทปุตฺโตติ วตฺวา ปุน เสฏฺฐิปุตฺโตติ วุตฺตํฯ สมฺพหุเลหีติ พหุเกหิฯ สหายเกหีติ สุขทุกฺขานิ สห อายนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ สหายา, สหายา เอว สหายกา, เตหิ สหายเกหิฯ สทฺธินฺติ เอกโตฯ เกนจิเทว กรณีเยนาติ เกนจิเทว ภณฺฑปฺปโยชนอุทฺธารสารณาทินา กิจฺเจน; กตฺติกนกฺขตฺตกีฬากิจฺเจนาติปิ วทนฺติฯ ภควา หิ กตฺติกชุณฺหปกฺเข เวสาลิํ สมฺปาปุณิฯ กตฺติกนกฺขตฺตกีฬา เจตฺถ อุฬารา โหติฯ ตทตฺถํ คโตติ เวทิตพฺโพฯ

อทฺทส โขติ กถํ อทฺทส? โส กิร นครโต ภุตฺตปาตราสํ สุทฺธุตฺตราสงฺคํ มาลาคนฺธวิเลปนหตฺถํ พุทฺธทสฺสนตฺถํ ธมฺมสวนตฺถญฺจ นิกฺขมนฺตํ มหาชนํ ทิสฺวา ‘‘กฺว คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พุทฺธทสฺสนตฺถํ ธมฺมสวนตฺถญฺจา’’ติฯ เตน หิ ‘‘อหมฺปิ คจฺฉามี’’ติ คนฺตฺวา จตุพฺพิธาย ปริสาย ปริวุตํ พฺรหฺมสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตํ ภควนฺตํ อทฺทสฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อทฺทส โข…เป.… เทเสนฺต’’นฺติฯ ทิสฺวานสฺสาติ ทิสฺวาน อสฺสฯ เอตทโหสีติ ปุพฺเพ กตปุญฺญตาย โจทิยมานสฺส ภพฺพกุลปุตฺตสฺส เอตํ อโหสิฯ กิํ อโหสิ? ยํนูนาหมฺปิ ธมฺมํ สุเณยฺยนฺติ ฯ ตตฺถ ยนฺนูนาติ ปริวิตกฺกทสฺสนเมตํฯ เอวํ กิรสฺส ปริวิตกฺโก อุปฺปนฺโน ‘‘ยมยํ ปริสา เอกคฺคจิตฺตา ธมฺมํ สุณาติ, อโห วตาหมฺปิ ตํ สุเณยฺย’’นฺติฯ

อถ โข สุทินฺโน กลนฺทปุตฺโต เยน สา ปริสาติ อิธ กสฺมา ‘‘เยน ภควา’’ติ อวตฺวา ‘‘เยน สา ปริสา’’ติ วุตฺตนฺติ เจฯ ภควนฺตญฺหิ ปริวาเรตฺวา อุฬารุฬารชนา มหตี ปริสา นิสินฺนา, ตตฺร น สกฺกา อิมินา ปจฺฉา อาคเตน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นิสีทิตุํฯ ปริสาย ปน เอกสฺมิํ ปเทเส สกฺกาติ โส ตํ ปริสํเยว อุปสงฺกมนฺโตฯ

เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข สุทินฺโน กลนฺทปุตฺโต เยน สา ปริสา’’ติฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺส โข สุทินฺนสฺส กลนฺทปุตฺตสฺส เอตทโหสีติ น นิสินฺนมตฺตสฺเสว อโหสิ, อถ โข ภควโต สิตฺตยูปสํหิตํ โถกํ ธมฺมกถํ สุตฺวา; ตํ ปนสฺส ยสฺมา เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺเสว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺส โข สุทินฺนสฺส กลนฺทปุตฺตสฺส เอตทโหสี’’ติฯ กิํ อโหสีติ? ยถา ยถา โขติอาทิฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปกถา – อหํ โข เยน เยน อากาเรน ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, เตน เตน เม อุปปริกฺขโต เอวํ โหติ ยเทตํ สิตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกมฺปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ จริตพฺพํ, เอกทิวสมฺปิ จ กิเลสมเลน อมลีนํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํฯ สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ จริตพฺพํฯ อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ…เป.… จริตุํฯ ยํนูนาหํ เกเส จ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา กสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ปริทหิตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺยนฺติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อคารสฺส หิตํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ อคาริยนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ปพฺพชฺชาย นตฺถิ; ตสฺมา ปพฺพชฺชา ‘‘อนคาริยา’’ติ ญาตพฺพาฯ ตํ อนคาริยํ ปพฺพชฺชํฯ ปพฺพเชยฺยนฺติ ปริพฺพเชยฺยํฯ

[25] อจิรวุฏฺฐิตาย ปริสาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ สุทินฺโน อวุฏฺฐิตาย ปริสาย น ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ กสฺมา? ตตฺรสฺส พหู ญาติสาโลหิตา มิตฺตามจฺจา สนฺติ, เต ‘‘‘ตฺวํ มาตาปิตูนํ เอกปุตฺตโก, น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุ’นฺติ พาหายมฺปิ คเหตฺวา อากฑฺเฒยฺยุํ, ตโต ปพฺพชฺชาย อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ สเหว ปริสาย อุฏฺฐหิตฺวา โถกํ คนฺตฺวา ปุน เกนจิ สรีรกิจฺจเลเสน นิวตฺติตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข สุทินฺโน กลนฺทปุตฺโต อจิรวุฏฺฐิตาย ปริสาย…เป.… ปพฺพาเชตุ มํ ภควา’’ติฯ

ภควา ปน ยสฺมา ราหุลกุมารสฺส ปพฺพชิตโต ปภุติ มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชติ, ตสฺมา นํ ปุจฺฉิ – ‘‘อนุญฺญาโตสิ ปน ตฺวํ สุทินฺน มาตาปิตูหิ…เป.… ปพฺพชฺชายา’’ติฯ

[26] อิโต ปรํ ปาฐานุสาเรเนว คนฺตฺวา ตํ กรณียํ ตีเรตฺวาติ เอตฺถ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ธุรนิกฺเขเปเนว ตํ กรณียํ นิฏฺฐาเปตฺวาติ; น หิ ปพฺพชฺชาย ติพฺพจฺฉนฺทสฺส ภณฺฑปฺปโยชนอุทฺธารสารณาทีสุ วา นกฺขตฺตกีฬายํ วา จิตฺตํ นมติฯ อมฺม ตาตาติ เอตฺถ ปน อมฺมาติ มาตรํ อาลปติ; ตาตาติ ปิตรํฯ ตฺวํ โขสีติ ตฺวํ โข อสิฯ เอกปุตฺตโกติ เอโกว ปุตฺตโก; อญฺโญ เต เชฏฺโฐ วา กนิฏฺโฐ วา นตฺถิฯ เอตฺถ จ ‘‘เอกปุตฺโต’’ติ วตฺตพฺเพ อนุกมฺปาวเสน ‘‘เอกปุตฺตโก’’ติ วุตฺตํฯ ปิโยติ ปีติชนนโกฯ มนาโปติ มนวฑฺฒนโกฯ สุเขธิโตติ สุเขน เอธิโต; สุขสํวฑฺฒิโตติ อตฺโถฯ สุขปริหโตติ สุเขน ปริหโต; ชาตกาลโต ปภุติ ธาตีหิ องฺกโต องฺกํ หริตฺวา ธาริยมาโน อสฺสกรถกาทีหิ พาลกีฬนเกหิ กีฬมาโน สาทุรสโภชนํ โภชิยมาโน สุเขน ปริหโตฯ

น ตฺวํ, ตาต สุทินฺน, กิญฺจิ ทุกฺขสฺส ชานาสีติ ตฺวํ ตาต สุทินฺน กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ กลภาคํ ทุกฺขสฺส น ชานาสิ; อถ วา กิญฺจิ ทุกฺเขน นานุโภสีติ อตฺโถฯ กรณตฺเถ สามิวจนํ, อนุภวนตฺเถ จ ชานนา; อถ วา กิญฺจิ ทุกฺขํ นสฺสรสีติ อตฺโถฯ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, สรณตฺเถ จ ชานนาฯ วิกปฺปทฺวเยปิ ปุริมปทสฺส อุตฺตรปเทน สมานวิภตฺติโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน ญาตพฺพํฯ มรเณนปิ มยํ เต อกามกา วินา ภวิสฺสามาติ สเจปิ ตว อมฺเหสุ ชีวมาเนสุ มรณํ ภเวยฺย, เตน เต มรเณนปิ มยํ อกามกา อนิจฺฉกา น อตฺตโน รุจิยา, วินา ภวิสฺสาม; ตยา วิโยคํ วา ปาปุณิสฺสามาติ อตฺโถฯ กิํ ปน มยํ ตนฺติ เอวํ สนฺเต กิํ ปน กิํ นาม ตํ การณํ เยน มยํ ตํ ชีวนฺตํ อนุชานิสฺสาม; อถ วา กิํ ปน มยํ ตนฺติ เกน ปน การเณน มยํ ตํ ชีวนฺตํ อนุชานิสฺสามาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[27] ตตฺเถวาติ ยตฺถ นํ ฐิตํ มาตาปิตโร นานุชานิํสุ, ตตฺเถว ฐาเนฯ อนนฺตรหิตายาติ เกนจิ อตฺถรเณน อนตฺถตายฯ

[28] ปริจาเรหีติ คนฺธพฺพนฏนาฏกาทีนิ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ตตฺถ สหายเกหิ สทฺธิํ ยถาสุขํ อินฺทฺริยานิ จาเรหิ สญฺจาเรหิ; อิโต จิโต จ อุปเนหีติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ วา ปริจาเรหีติ คนฺธพฺพนฏนาฏกาทีนิ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ตตฺถ สหายเกหิ สทฺธิํ ลฬ, อุปลฬ, รม, กีฬสฺสูติปิ วุตฺตํ โหติฯ กาเม ปริภุญฺชนฺโตติ อตฺตโน ปุตฺตทาเรหิ สทฺธิํ โภเค ภุญฺชนฺโตฯ ปุญฺญานิ กโรนฺโตติ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ อารพฺภ ทานปฺปทานาทีนิ สุคติมคฺคโสธกานิ กุสลกมฺมานิ กโรนฺโตฯ ตุณฺหี อโหสีติ กถานุปฺปพนฺธวิจฺเฉทนตฺถํ นิราลาปสลฺลาโป อโหสิฯ อถสฺส มาตาปิตโร ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปฏิวจนมฺปิ อลภมานา สหายเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอส โว สหายโก ปพฺพชิตุกาโม, นิวาเรถ น’’นฺติ อาหํสุฯ เตปิ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ติกฺขตฺตุํ อโวจุํ, เตสมฺปิ ตุณฺหี อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข สุทินฺนสฺส กลนฺทปุตฺตสฺส สหายกา…เป.… ตุณฺหี อโหสี’’ติฯ

[29] อถสฺส สหายกานํ เอตทโหสิ – ‘‘สเจ อยํ ปพฺพชฺชํ อลภมาโน มริสฺสติ น โกจิ คุโณ ภวิสฺสติฯ ปพฺพชิตํ ปน นํ มาตาปิตโรปิ กาเลน กาลํ ปสฺสิสฺสนฺติฯ มยมฺปิ ปสฺสิสฺสามฯ ปพฺพชฺชาปิ จ นาเมสา ภาริยา, ทิวเส ทิวเส มตฺติกาปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย จริตพฺพํฯ เอกเสยฺยํ เอกภตฺตํ พฺรหฺมจริยํ อติทุกฺกรํฯ อยญฺจ สุขุมาโล นาคริกชาติโย, โส ตํ จริตุํ อสกฺโกนฺโต ปุน อิเธว อาคมิสฺสติฯ หนฺทสฺส มาตาปิตโร อนุชานาเปสฺสามา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ มาตาปิตโรปิ นํ อนุชานิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข สุทินฺนสฺส กลนฺทปุตฺตสฺส สหายกา เยน สุทินฺนสฺส กลนฺทปุตฺตสฺส มาตาปิตโร…เป.… อนุญฺญาโตสิ มาตาปิตูหิ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชายา’’ติฯ

[30] หฏฺโฐติ ตุฏฺโฐฯ อุทคฺโคติ ปีติวเสน อพฺภุนฺนตกายจิตฺโตฯ กติปาหนฺติ กติปยานิ ทิวสานิฯ พลํ คาเหตฺวาติ สปฺปายโภชนานิ ภุญฺชนฺโต, อุจฺฉาทนนฺหาปนาทีหิ จ กายํ ปริหรนฺโต, กายพลํ ชเนตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อสฺสุมุขํ ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป.… ปพฺพาเชตุ มํ ภนฺเต ภควาติฯ ภควา สมีเป ฐิตํ อญฺญตรํ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ ภิกฺขุ สุทินฺนํ ปพฺพาเชหิ เจว อุปสมฺปาเทหิ จา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุณิตฺวา สุทินฺนํ กลนฺทปุตฺตํ ชินทตฺติยํ สทฺธิวิหาริกํ ลทฺธา ปพฺพาเชสิ เจว อุปสมฺปาเทสิ จฯ

เตน วุตฺตํ – ‘‘อลตฺถ โข สุทินฺโน กลนฺทปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปท’’นฺติฯ

เอตฺถ ปน ฐตฺวา สพฺพอฏฺฐกถาสุ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ กถิตาฯ มยํ ปน ยถาฐิตปาฬิวเสเนว ขนฺธเก กถยิสฺสามฯ น เกวลญฺเจตํ, อญฺญมฺปิ ยํ ขนฺธเก วา ปริวาเร วา กเถตพฺพํ อฏฺฐกถาจริเยหิ วิภงฺเคกถิตํ, ตํ สพฺพํ ตตฺถ ตตฺเถว กถยิสฺสามฯ เอวญฺหิ กถิยมาเน ปาฬิกฺกเมเนว วณฺณนา กตา โหติฯ ตโต เตน เตน วินิจฺฉเยน อตฺถิกานํ ปาฬิกฺกเมเนว อิมํ วินยสํวณฺณนํ โอโลเกตฺวา โส โส วินิจฺฉโย สุวิญฺเญยฺโย ภวิสฺสตีติฯ

อจิรูปสมฺปนฺโนติ อจิรํ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา; อุปสมฺปทโต นจิรกาเลเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวรูเปติ เอวํวิเธ เอวํชาติเกฯ ธุตคุเณติ กิเลสนิทฺธุนนเก คุเณฯ สมาทาย วตฺตตีติ สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา วตฺตติ จรติ วิหรติฯ อารญฺญิโก โหตีติ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารญฺญิกธุตงฺควเสน อรญฺญวาสิโก โหติฯ ปิณฺฑปาติโกติ อติเรกลาภปฏิกฺเขเปน จุทฺทส ภตฺตานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑปาติกธุตงฺควเสน ปิณฺฑปาติโก โหติฯ ปํสุกูลิโกติ คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปํสุกูลิกธุตงฺควเสน ปํสุกูลิโก โหติฯ สปทานจาริโกติ โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สปทานจาริกธุตงฺควเสน สปทานจาริโก โหติ; ฆรปฏิปาฏิยา ภิกฺขาย ปวิสติฯ วชฺชิคามนฺติ วชฺชีนํ คามํ วชฺชีสุ วา คามํฯ

อฑฺฒา มหทฺธนาติอาทีสุ อุปโภคปริโภคูปกรณมหนฺตตาย อฑฺฒา; เย หิ เตสํ อุปโภคา ยานิ จ อุปโภคูปกรณานิ, ตานิ มหนฺตานิ พหุลานิ สารกานีติ วุตฺตํ โหติฯ นิเธตฺวา ฐปิตธนมหนฺตตาย มหทฺธนาฯ มหาโภคาติ ทิวสปริพฺพยสงฺขาตโภคมหนฺตตาย มหาโภคาฯ อญฺเญหิ อุปโภเคหิ ชาตรูปรชตสฺเสว ปหูตตาย ปหูตชาตรูปรชตาฯ อลงฺการภูตสฺส วิตฺตูปกรณสฺส ปีติปาโมชฺชกรณสฺส ปหูตตาย ปหูตวิตฺตูปกรณาฯ โวหารวเสน ปริวตฺเตนฺตสฺส ธนธญฺญสฺส ปหูตตาย ปหูตธนธญฺญาติ เวทิตพฺพาฯ

เสนาสนํ สํสาเมตฺวาติ เสนาสนํ ปฏิสาเมตฺวา; ยถา น วินสฺสติ ตถา นํ สุฏฺฐุ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ สฏฺฐิมตฺเต ถาลิปาเกติ คณนปริจฺเฉทโต สฏฺฐิถาลิปาเกฯ เอกเมโก เจตฺถ ถาลิปาโก ทสนฺนํ ภิกฺขูนํ ภตฺตํ คณฺหาติฯ ตํ สพฺพมฺปิ ฉนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ภตฺตํ โหติฯ ภตฺตาภิหารํ อภิหริํสูติ เอตฺถ อภิหรียตีติ อภิหาโรฯ กิํ อภิหรียติ? ภตฺตํฯ ภตฺตเมว อภิหาโร ภตฺตาภิหาโร, ตํ ภตฺตาภิหารํฯ อภิหริํสูติ อภิมุขา หริํสุฯ ตสฺส สนฺติกํ คเหตฺวา อาคมํสูติ อตฺโถฯ เอตสฺส กิํ ปมาณนฺติ? สฏฺฐิ ถาลิปากาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สฏฺฐิมตฺเต ถาลิปาเก ภตฺตาภิหารํ อภิหริํสู’’ติฯ ภิกฺขูนํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ สยํ อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติกตฺตา สปทานจารํ จริตุกาโม ภิกฺขูนํ ปริโภคตฺถาย ปริจฺจชิตฺวา ทตฺวาฯ อยํ หิ อายสฺมา ‘‘ภิกฺขู จ ลาภํ ลจฺฉนฺติ อหญฺจ ปิณฺฑเกน น กิลมิสฺสามี’’ติ เอตทตฺถเมว อาคโตฯ ตสฺมา อตฺตโน อาคมนานุรูปํ กโรนฺโต ภิกฺขูนํ วิสฺสชฺเชตฺวา สยํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ

[31] ญาติทาสีติ ญาตกานํ ทาสีฯ อาภิโทสิกนฺติ ปาริวาสิกํ เอกรตฺตาติกฺกนฺตํ ปูติภูตํฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ – ปูติภาวโทเสน อภิภูโตติ อภิโทโส, อภิโทโสว อาภิโทสิโก, เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺส วา นามสญฺญา เอสา, ยทิทํ อาภิโทสิโกติ, ตํ อาภิโทสิกํฯ กุมฺมาสนฺติ ยวกุมฺมาสํฯ ฉฑฺเฑตุกามา โหตีติ ยสฺมา อนฺตมโส ทาสกมฺมกรานมฺปิ โครูปานมฺปิ อปริโภคารโห, ตสฺมา ตํ กจวรํ วิย พหิ ฉฑฺเฑตุกามา โหติฯ สเจตนฺติ สเจ เอตํฯ ภคินีติ อริยโวหาเรน ญาติทาสิํ อาลปติฯ ฉฑฺฑนียธมฺมนฺติ ฉฑฺเฑตพฺพสภาวํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ภคินิ, เอตํ สเจ พหิ ฉฑฺฑนียธมฺมํ นิสฺสฏฺฐปริคฺคหํ, ตํ อิธ เม ปตฺเต อากิรา’’ติฯ

กิํ ปน เอวํ วตฺตุํ ลพฺภติ, วิญฺญตฺติ วา ปยุตฺตวาจา วา น โหตีติ? น โหติฯ กสฺมา? นิสฺสฏฺฐปริคฺคหตฺตาฯ ยญฺหิ ฉฑฺฑนียธมฺมํ นิสฺสฏฺฐปริคฺคหํ, ยตฺถ สามิกา อนาลยา โหนฺติ, ตํ สพฺพํ ‘‘เทถ อาหรถ อิธ อากิรถา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ตถา หิ อคฺคอริยวํสิโก อายสฺมา รฏฺฐปาโลปิ ‘‘ฉฑฺฑนียธมฺมํ กุมฺมาสํ อิธ เม ปตฺเต อากิรา’’ติ (ม. นิ. 2.299) อวจฯ ตสฺมา ยํ เอวรูปํ ฉฑฺฑนียธมฺมํ อญฺญํ วา อปริคฺคหิตํ วนมูลผลเภสชฺชาทิกํ ตํ สพฺพํ ยถาสุขํ อาหราเปตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ, น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํฯ

หตฺถานนฺติ ภิกฺขาคฺคหณตฺถํ ปตฺตํ อุปนามยโต มณิพนฺธโต ปภุติ ทฺวินฺนมฺปิ หตฺถานํฯ ปาทานนฺติ นิวาสนนฺตโต ปฏฺฐาย ทฺวินฺนมฺปิ ปาทานํฯ สรสฺสาติ ‘‘สเจตํ ภคินี’’ติ วาจํ นิจฺฉารยโต สรสฺส จฯ นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ คิหิกาเล สลฺลกฺขิตปุพฺพํ อาการํ อคฺคเหสิ สญฺชานิ สลฺลกฺเขสิฯ สุทินฺโน หิ ภควโต ทฺวาทสเม วสฺเส ปพฺพชิโต วีสติเม วสฺเส ญาติกุลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ สยํ ปพฺพชฺชาย อฏฺฐวสฺสิโก หุตฺวา; เตน นํ สา ญาติทาสี ทิสฺวาว น สญฺชานิ, นิมิตฺตํ ปน อคฺคเหสีติฯ

สุทินฺนสฺส มาตรํ เอตทโวจาติ อติครุนา ปพฺพชฺชูปคเตน สามิปุตฺเตน สทฺธิํ ‘‘ตฺวํ นุ โข เม, ภนฺเต, อยฺโย สุทินฺโน’’ติอาทิวจนํ วตฺตุํ อวิสหนฺตี เวเคน ฆรํ ปวิสิตฺวา สุทินฺนสฺส มาตรํ เอตํ อโวจฯ ยคฺเฆติ อาโรจนตฺเถ นิปาโตฯ สเจ เช สจฺจนฺติ เอตฺถ เชติ อาลปเน นิปาโตฯ เอวญฺหิ ตสฺมิํ เทเส ทาสิชนํ อาลปนฺติ, ตสฺมา ‘‘ตฺวํ, โภติ ทาสิ, สเจ สจฺจํ ภณสี’’ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[32] อญฺญตรํ กุฏฺฏมูลนฺติ ตสฺมิํ กิร เทเส ทานปตีนํ ฆเรสุ สาลา โหนฺติ, อาสนานิ เจตฺถ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, อุปฏฺฐาปิตํ อุทกกญฺชิยํ; ตตฺถ ปพฺพชิตา ปิณฺฑาย จริตฺวา นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติฯ สเจ อิจฺฉนฺติ, ทานปตีนมฺปิ สนฺตกํ คณฺหนฺติฯ ตสฺมา ตมฺปิ อญฺญตรสฺส กุลสฺส อีทิสาย สาลาย อญฺญตรํ กุฏฺฏมูลนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ ปพฺพชิตา กปณมนุสฺสา วิย อสารุปฺเป ฐาเน นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺตีติฯ

อตฺถิ นาม ตาตาติ เอตฺถ อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถ; นามาติ ปุจฺฉนตฺเถ มญฺญนตฺเถ จ นิปาโตฯ

อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ตาต สุทินฺน, อมฺหากํ ธนํ, น มยํ นิทฺธนาติ วตฺตพฺพา, เยสํ โน ตฺวํ อีทิเส ฐาเน นิสีทิตฺวา อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ’’; ตถา ‘‘อตฺถิ นุ โข, ตาต สุทินฺน, อมฺหากํ ชีวิตํ, น มยํ มตาติ วตฺตพฺพา, เยสํ โน ตฺวํ อีทิเส ฐาเน นิสีทิตฺวา อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ’’; ตถา ‘‘อตฺถิ มญฺเญ, ตาต สุทินฺน, ตว อพฺภนฺตเร สาสนํ นิสฺสาย ปฏิลทฺโธ สมณคุโณ, ยํ ตฺวํ สุโภชนรสสํวฑฺฒิโตปิ อิมํ ชิคุจฺฉเนยฺยํ อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ อมตมิว นิพฺพิกาโร ปริภุญฺชิสฺสสี’’ติฯ

โส ปน คหปติ ทุกฺขาภิตุนฺนตาย เอตมตฺถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตุมสกฺโกนฺโต ‘‘อตฺถิ นาม, ตาต สุทินฺน, อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสี’’ติ เอตฺตกเมว อโวจฯ อกฺขรจินฺตกา ปเนตฺถ อิมํ ลกฺขณํ วทนฺติ – อโนกปฺปนามริสนตฺถวเสน เอตํ อตฺถินามสทฺเท อุปปเท ‘‘ปริภุญฺชิสฺสสี’’ติ อนาคตวจนํ กตํฯ ตสฺสายมตฺโถ – อตฺถิ นาม…เป.… ปริภุญฺชิสฺสสิ, อิทํ ปจฺจกฺขมฺปิ อหํ น สทฺทหามิ น มริสยามีติฯ ตตายํ อาภิโทสิโกติ ตโต ตว เคหโต อยํ อาภิโทสิโก กุมฺมาโส ลทฺโธติ อตฺโถฯ ตโตยนฺติปิ ปาโฐฯ ตทายนฺติปิ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ เยน สกปิตุ นิเวสนนฺติ เยน สกสฺส ปิตุ อตฺตโน ปิตุ นิเวสนนฺติ อตฺโถ; เถโร ปิตริ เปเมเนว สุพฺพโจ หุตฺวา อคมาสิฯ อธิวาเสสีติ เถโร อุกฺกฏฺฐปิณฺฑปาติโกปิ สมาโน ‘‘สเจ เอกภตฺตมฺปิ น คเหสฺสามิ, อติวิย เนสํ โทมนสฺสํ ภวิสฺสตี’’ติ ญาตีนํ อนุกมฺปาย อธิวาเสสิฯ

[33] โอปุญฺชาเปตฺวาติ อุปลิมฺปาเปตฺวาฯ เอกํ หิรญฺญสฺสาติ เอตฺถ หิรญฺญนฺติ กหาปโณ เวทิตพฺโพฯ ปุริโสติ นาติทีโฆ นาติรสฺโส มชฺฌิมปฺปมาโณ เวทิตพฺโพฯ ติโรกรณียนฺติ กรณตฺเถ ภุมฺมํ; สาณิปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ อถ วา ติโร กโรนฺติ เอเตนาติ ติโรกรณียํ, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา; สมนฺตโต กตฺวาติ อตฺโถฯ เตน หีติ ยสฺมา อชฺช สุทินฺโน อาคมิสฺสติ เตน การเณนฯ หิ อิติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ เตนาติ อยมฺปิ วา อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตเยวฯ

[34] ปุพฺพณฺหสมยนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ กาลาโรจนํ น วุตฺตํ, อถ โข อาโรจิเตเยว กาเล อคมาสีติ เวทิตพฺโพฯ อิทํ เต ตาตาติ ทฺเว ปุญฺเช ทสฺเสนฺโต อาหฯ มาตูติ ชเนตฺติยาฯ มตฺติกนฺติ มาติโต อาคตํ; อิทํ เต มาตามหิยา มาตุ อิมํ เคหํ อาคจฺฉนฺติยา ทินฺนธนนฺติ อตฺโถฯ

อิตฺถิกาย อิตฺถิธนนฺติ หีเฬนฺโต อาห อิตฺถิกาย นาม อิตฺถิปริโภคานํเยว นฺหานจุณฺณาทีนํ อตฺถาย ลทฺธํ ธนํ กิตฺตกํ ภเวยฺยฯ ตสฺสาปิ ตาว ปริมาณํ ปสฺสฯ อถ วา อิทํ เต ตาต สุทินฺน มาตุ ธนํ, ตญฺจ โข มตฺติกํ, น มยา ทินฺนํ, ตว มาตุเยว สนฺตกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ปเนตํ น กสิยา น วณิชฺชาย สมฺภูตํ, อปิจ โข อิตฺถิกาย อิตฺถิธนํฯ ยํ อิตฺถิกาย ญาติกุลโต สามิกกุลํ คจฺฉนฺติยา ลทฺธพฺพํ นฺหานจุณฺณาทีนํ อตฺถาย อิตฺถิธนํ, ตํ ตาว เอตฺตกนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อญฺญํ เปตฺติกํ อญฺญํ ปิตามหนฺติ ยํ ปน เต ปิตุ จ ปิตามหานญฺจ สนฺตกํ, ตํ อญฺญํเยวฯ นิหิตญฺจ ปยุตฺตญฺจ อติวิย พหุ; เอตฺถ จ ปิตามหนฺติ ตทฺธิตโลปํ กตฺวา เวทิตพฺพํฯ เปตามหนฺติ วา ปาโฐฯ ลพฺภา ตาต สุทินฺน หีนายาวตฺติตฺวาติ ตาต, สุทินฺน, อุตฺตมํ อริยทฺธชํ ปพฺพชิตลิงฺคํ ปหาย หีนาย คิหิภาวาย อาวตฺติตฺวา ลพฺภา โภคา ภุญฺชิตุํ, นาลพฺภา ภุญฺชิตุํ, น ตฺวํ ราชภีโต ปพฺพชิโต, น อิณายิเกหิ ปลิพุทฺโธ หุตฺวาติฯ ตาต น อุสฺสหามีติ เอตฺถ ปน ตาตาติ วจนํ เคหสิตเปเมน อาห, น สมณเตเชนฯ น อุสฺสหามีติ น สกฺโกมิฯ น วิสหามีติ นปฺปโหมิ, น สมตฺโถมฺหิฯ

‘‘วเทยฺยาม โข ตํ คหปตี’’ติ อิทํ ปน วจนํ สมณเตเชนาหฯ นาติกฑฺเฒยฺยาสีติ ยํ เต มยิ เปมํ ปติฏฺฐิตํ, ตํ โกธวเสน น อติกฑฺเฒยฺยาสิ; สเจ น กุชฺเฌยฺยาสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตโต เสฏฺฐิ ‘‘ปุตฺโต เม สงฺคหํ มญฺเญ กตฺตุกาโม’’ติ อุทคฺคจิตฺโต อาห – ‘‘วเทหิ ตาต สุทินฺนา’’ติฯ เตนหีติ อุยฺโยชนตฺเถ วิภตฺติปติรูปโก นิปาโตฯ ตโตนิทานนฺติ ตํนิทานํ ตํเหตุกนฺติ ปจฺจตฺตวจนสฺส โต-อาเทโส เวทิตพฺโพ; สมาเส จสฺส โลปาภาโวฯ ภยํ วาติ ‘‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ ราชาทิภยํ; จิตฺตุตฺราโสติ อตฺโถฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ ราชูหิ วา โจเรหิ วา ‘‘ธนํ เทหี’’ติ กมฺมการณํ การิยมานสฺส กายิญฺชนํ กายกมฺโป หทยมํสจลนํฯ โลมหํโสติ อุปฺปนฺเน ภเย โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโวฯ อารกฺโขติ อนฺโต จ พหิ จ รตฺติญฺจ ทิวา จ อารกฺขณํฯ

[35] เตน หิ วธูติ เสฏฺฐิ คหปติ ธนํ ทสฺเสตฺวา ปุตฺตํ อตฺตนา คิหิภาวตฺถาย ปโลเภตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘มาตุคามสทิสํ ทานิ ปุริสานํ พนฺธนํ นตฺถี’’ติ มญฺญิตฺวา ตสฺส ปุราณทุติยิกํ อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ วธู’’ติฯ ปุราณทุติยิกนฺติ ปุราณํ ทุติยิกํ ปุพฺเพ คิหิกาเล ทุติยิกํ, เคหสิตสุขุปโภคสหายิกํ ภูตปุพฺพภริยนฺติ อตฺโถฯ เตน หีติ เยน การเณน มาตุคามสทิสํ พนฺธนํ นตฺถิฯ ปาเทสุ คเหตฺวาติ ปาเท คเหตฺวา; อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ปาเทสุ วา ตํ คเหตฺวาฯ ‘‘กีทิสา นาม ตา อยฺยปุตฺต อจฺฉราโย’’ติ กสฺมา เอวมาห? ตทา กิร สมฺพหุเล ขตฺติยกุมาเรปิ พฺราหฺมณกุมาเรปิ เสฏฺฐิปุตฺเตปิ มหาสมฺปตฺติโย ปหาย ปพฺพชนฺเต ทิสฺวา ปพฺพชฺชาคุณํ อชานนฺตา กถํ สมุฏฺฐาเปนฺติ – ‘‘กสฺมา เอเต ปพฺพชนฺตี’’ติฯ อถญฺเญ วทนฺติ – ‘‘เทวจฺฉรานํ เทวนาฏกานํ การณา’’ติฯ สา กถา วิตฺถาริกา อโหสิฯ ตํ คเหตฺวา อยํ เอวมาหาติฯ เถโร ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต น โข อหํ ภคินีติ อาหฯ สมุทาจรตีติ โวหรติ วเทติฯ ตตฺเถว มุจฺฉิตา ปปตาติ นํ ภคินิวาเทน สมุทาจรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อนตฺถิโก ทานิ มยา อยํ โย มํ ปชาปติํ สมานํ อตฺตนา สทฺธิํ เอกมาตุกุจฺฉิยา สยิตทาริกํ วิย มญฺญตี’’ติ สมุปฺปนฺนพลวโสกา หุตฺวา ตสฺมิํเยว ปเทเส มุจฺฉิตา ปปตา; ปติตาติ อตฺโถฯ

มา โน วิเหฐยิตฺถาติ มา อมฺเห ธนํ ทสฺเสตฺวา มาตุคามญฺจ อุยฺโยเชตฺวา วิเหฐยิตฺถ; วิเหสา เหสา ปพฺพชิตานนฺติฯ เตน หิ ตาต สุทินฺน พีชกมฺปิ เทหีติ เอตฺถ เตน หีติ อภิรติยํ อุยฺโยเชติฯ สเจ ตฺวํ อภิรโต พฺรหฺมจริยํ จรสิ, จริตฺวา อากาเส นิสีทิตฺวา ปรินิพฺพายิตา โหหิ, อมฺหากํ ปน กุลวํสพีชกํ เอกํ ปุตฺตํ เทหิฯ มา โน อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ลิจฺฉวโย อติหราเปสุนฺติ มยญฺหิ ลิจฺฉวีนํ คณราชูนํ รชฺเช วสาม, เต เต ปิตุโน อจฺจเยน อิมํ สาปเตยฺยํ เอวํ มหนฺตํ อมฺหากํ วิภวํ อปุตฺตกํ กุลธนรกฺขเกน ปุตฺเตน วิรหิตํ อตฺตโน ราชนฺเตปุรํ อติหราเปยฺยุนฺติ, ตํ เต มา อติหราเปสุํ, มา อติหราเปนฺตูติฯ

เอตํ โข เม, อมฺม, สกฺกา กาตุนฺติ กสฺมา เอวมาห? โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘เอเตสํ สาปเตยฺยสฺส อหเมว สามี, อญฺโญ นตฺถิฯ

เต มํ สาปเตยฺยรกฺขณตฺถาย นิจฺจํ อนุพนฺธิสฺสนฺติ; เตนาหํ น ลจฺฉามิ อปฺโปสฺสุกฺโก สมณธมฺมํ กาตุํ, ปุตฺตกํ ปน ลภิตฺวา โอรมิสฺสนฺติ, ตโต อหํ ยถาสุขํ สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อิมํ นยํ ปสฺสนฺโต เอวมาหาติฯ

[36] ปุปฺผนฺติ อุตุกาเล อุปฺปนฺนโลหิตสฺส นามํฯ มาตุคามสฺส หิ อุตุกาเล คพฺภปติฏฺฐานฏฺฐาเน โลหิตวณฺณา ปิฬกา สณฺฐหิตฺวา สตฺต ทิวสานิ วฑฺฒิตฺวา ภิชฺชนฺติ, ตโต โลหิตํ ปคฺฆรติ, ตสฺเสตํ นามํ ‘‘ปุปฺผ’’นฺติฯ ตํ ปน ยาว พลวํ โหติ พหุ ปคฺฆรติ, ตาว ทินฺนาปิ ปฏิสนฺธิ น ติฏฺฐติ, โทเสเนว สทฺธิํ ปคฺฆรติ; โทเส ปน ปคฺฆริเต สุทฺเธ วตฺถุมฺหิ ทินฺนา ปฏิสนฺธิ ขิปฺปํ ปติฏฺฐาติฯ ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชีติ ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชิ; อการโลเปน สนฺธิ ปุราณทุติยิกาย พาหายํ คเหตฺวาติ ปุราณทุติยิกาย ยา พาหา, ตตฺร นํ คเหตฺวาติ อตฺโถฯ

อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเทติ ปฐมปาราชิกสิกฺขาปเท อฏฺฐปิเตฯ ภควโต กิร ปฐมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ ภิกฺขู จิตฺตํ อาราธยิํสุ, น เอวรูปํ อชฺฌาจารมกํสุฯ ตํ สนฺธาเยว อิทํ สุตฺตมาห – ‘‘อาราธยิํสุ วต เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เอกํ สมยํ จิตฺต’’นฺติ (ม. นิ. 1.225)ฯ อถ ภควา อชฺฌาจารํ อปสฺสนฺโต ปาราชิกํ วา สงฺฆาทิเสสํ วา น ปญฺญเปสิฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปน วตฺถุสฺมิํ อวเสเส ปญฺจ ขุทฺทกาปตฺติกฺขนฺเธ เอว ปญฺญเปสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท’’ติฯ

อนาทีนวทสฺโสติ ยํ ภควา อิทานิ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺโต อาทีนวํ ทสฺเสสฺสติ, ตํ อปสฺสนฺโต อนวชฺชสญฺญี หุตฺวาฯ สเจ หิ ‘‘อยํ อิทํ น กรณียนฺติ วา มูลจฺเฉชฺชาย วา สํวตฺตตี’’ติ ชาเนยฺย, สทฺธาปพฺพชิโต กุลปุตฺโต ตโตนิทานํ ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺโตปิ น กเรยฺยฯ เอตฺถ ปน อาทีนวํ อปสฺสนฺโต นิทฺโทสสญฺญี อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนาทีนวทสฺโส’’ติฯ ปุราณทุติยิกายาติ ภุมฺมวจนํฯ อภิวิญฺญาเปสีติ ปวตฺเตสิ; ปวตฺตนาปิ หิ กายวิญฺญตฺติโจปนโต ‘‘วิญฺญาปนา’’ติ วุจฺจติฯ ติกฺขตฺตุํ อภิวิญฺญาปนญฺเจส คพฺภสณฺฐานสนฺนิฏฺฐานตฺถมกาสีติ เวทิตพฺโพฯ

สา เตน คพฺภํ คณฺหีติ สา จ เตเนว อชฺฌาจาเรน คพฺภํ คณฺหิ, น อญฺญถาฯ กิํ ปน อญฺญถาปิ คพฺภคฺคหณํ โหตีติ ? โหติฯ

กถํ? กายสํสคฺเคน , โจฬคฺคหเณน, อสุจิปาเนน, นาภิปรามสเนน, รูปทสฺสเนน, สทฺเทน, คนฺเธนฯ อิตฺถิโย หิ เอกจฺจา อุตุสมเย ฉนฺทราครตฺตา ปุริสานํ หตฺถคฺคาห-เวณิคฺคาห-องฺคปจฺจงฺคปรามสนํ สาทิยนฺติโยปิ คพฺภํ คณฺหนฺติฯ เอวํ กายสํสคฺเคน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ

อุทายิตฺเถรสฺส ปน ปุราณทุติยิกา ภิกฺขุนี ตํ อสุจิํ เอกเทสํ มุเขน อคฺคเหสิ, เอกเทสํ โจฬเกเนว สทฺธิํ องฺคชาเต ปกฺขิปิฯ สา เตน คพฺภํ คณฺหิฯ เอวํ โจฬคฺคหเณน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ

มิคสิงฺคตาปสสฺส มาตา มิคี อุตุสมเย ตาปสสฺส ปสฺสาวฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา สสมฺภวํ ปสฺสาวํ ปิวิฯ สา เตน คพฺภํ คณฺหิตฺวา มิคสิงฺคํ วิชายิฯ เอวํ อสุจิปาเนน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ

สามสฺส ปน โพธิสตฺตสฺส มาตาปิตูนํ จกฺขุปริหานิํ ญตฺวา สกฺโก ปุตฺตํ ทาตุกาโม ทุกูลปณฺฑิตํ อาห – ‘‘วฏฺฏติ ตุมฺหากํ เมถุนธมฺโม’’ติ? ‘‘อนตฺถิกา มยํ เอเตน, อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตามฺหา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อิมิสฺสา อุตุสมเย องฺคุฏฺเฐน นาภิํ ปรามเสยฺยาถา’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ สา เตน คพฺภํ คณฺหิตฺวา สามํ ตาปสทารกํ วิชายิฯ เอวํ นาภิปรามสเนน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ เอเตเนว นเยน มณฺฑพฺยสฺส จ จณฺฑปชฺโชตสฺส จ วตฺถุ เวทิตพฺพํฯ

กถํ รูปทสฺสเนน โหติ? อิเธกจฺจา อิตฺถี อุตุสมเย ปุริสสํสคฺคํ อลภมานา ฉนฺทราควเสน อนฺโตเคหคตาว ปุริสํ อุปนิชฺฌายติ ราโชโรธา วิย, สา เตน คพฺภํ คณฺหาติฯ เอวํ รูปทสฺสเนน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ

พลากาสุ ปน ปุริโส นาม นตฺถิ, ตา อุตุสมเย เมฆสทฺทํ สุตฺวา คพฺภํ คณฺหนฺติฯ กุกฺกุฏิโยปิ กทาจิ เอกสฺส กุกฺกุฏสฺส สทฺทํ สุตฺวา พหุกาปิ คพฺภํ คณฺหนฺติฯ ตถา คาวี อุสภสฺสฯ เอวํ สทฺเทน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ

คาวี เอว จ กทาจิ อุสภคนฺเธน คพฺภํ คณฺหนฺติฯ เอวํ คนฺเธน คพฺภคฺคหณํ โหติฯ

อิธ ปนายํ อชฺฌาจาเรน คพฺภํ คณฺหิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺติ, มาตา จ อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ ปจฺจุปฏฺฐิโต โหติ, เอวํ ติณฺณํ สนฺนิปาตา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.408)ฯ

ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ ยสฺมา นตฺถิ โลเก รโห นาม ปาปกมฺมํ ปกุพฺพโตฯ สพฺพปฐมํ หิสฺส ตํ ปาปํ อตฺตนา ชานาติ, ตโต อารกฺขเทวตา, อถญฺญาปิ ปรจิตฺตวิทุนิโย เทวตาฯ ตสฺมาสฺส ปรจิตฺตวิทู สกลวนสณฺฑนิสฺสิตา ภุมฺมา เทวา ตํ อชฺฌาจารํ ทิสฺวา สทฺทํ อนุสฺสาเวสุํฯ ยถา อญฺเญปิ เทวา สุณนฺติ, ตถา นิจฺฉาเรสุํฯ กินฺติ ? นิรพฺพุโท วต, โภ…เป.… อาทีนโว อุปฺปาทิโตติฯ ตสฺสตฺโถ เวรญฺชกณฺเฑ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกาติ เอตฺถ ปน ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ อากาสฏฺฐเทวตา อสฺโสสุํ; อากาสฏฺฐานํ จาตุมหาราชิกาติ อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพฯ พฺรหฺมกายิกาติ อสญฺญสตฺเต จ อรูปาวจเร จ ฐเปตฺวา สพฺเพปิ พฺรหฺมาโน อสฺโสสุํ; สุตฺวา จ สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เวทิตพฺโพฯ อิติห เตน ขเณนาติ เอวํ เตน สุทินฺนสฺส อชฺฌาจารกฺขเณนฯ เตน มุหุตฺเตนาติ อชฺฌาจารมุหุตฺเตเนวฯ ยาว พฺรหฺมโลกาติ ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกาฯ อพฺภุคฺคจฺฉีติ อภิอุคฺคจฺฉิ อพฺภุฏฺฐาสิ เอกโกลาหลมโหสีติฯ

ปุตฺตํ วิชายีติ สุวณฺณพิมฺพสทิสํ ปจฺฉิมภวิกสตฺตํ ชเนสิฯ พีชโกติ นามมกํสูติ น อญฺญํ นามํ กาตุมทํสุ, ‘‘พีชกมฺปิ เทหี’’ติ มาตามหิยา วุตฺตภาวสฺส ปากฏตฺตา ‘‘พีชโก ตฺเววสฺส นามํ โหตู’’ติ ‘‘พีชโก’’ติ นามมกํสุฯ ปุตฺตสฺส ปน นามวเสเนว จ มาตาปิตูนมฺปิสฺส นามมกํสุฯ เต อปเรน สมเยนาติ พีชกญฺจ พีชกมาตรญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ พีชกสฺส กิร สตฺตฏฺฐวสฺสกาเล ตสฺส มาตา ภิกฺขุนีสุ โส จ ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา กลฺยาณมิตฺเต อุปนิสฺสาย อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุโภ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากํสู’’ติฯ

[37] เอวํ มาตาปุตฺตานํ ปพฺพชฺชา สผลา อโหสิฯ ปิตา ปน วิปฺปฏิสาราภิภูโต วิหาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมโต สุทินฺนสฺสอหุเทว กุกฺกุจฺจ’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ อหุเทวาติ อหุ เอว, ทกาโร ปทสนฺธิกโรฯ อโหสิเยวาติ อตฺโถฯ กุกฺกุจฺจนฺติ อชฺฌาจารเหตุโก ปจฺฉานุตาโปฯ วิปฺปฏิสาโรติปิ ตสฺเสว นามํฯ โส หิ วิญฺญูหิ อกตฺตพฺพตาย กุจฺฉิตกิริยภาวโต กุกฺกุจฺจํฯ กตํ อชฺฌาจารํ นิวตฺเตตุํ อสมตฺถตาย ตํ ปฏิจฺจ วิรูปํ สรณภาวโต วิปฺปฏิสาโรติ วุจฺจติฯ อลาภา วต เมติ มยฺหํ วต อลาภา; เย ฌานาทีนํ คุณานํ อลาภา นาม, เต มยฺหํ, น อญฺญสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ น วต เม ลาภาติ เยปิ เม ปฏิลทฺธา ปพฺพชฺชสรณคมนสิกฺขาสมาทานคุณา, เตปิ เนว มยฺหํ ลาภา อชฺฌาจารมลีนตฺตาฯ ทุลฺลทฺธํ วต เมติ อิทํ สาสนํ ลทฺธมฺปิ เม ทุลฺลทฺธํฯ น วต เม สุลทฺธนฺติ ยถา อญฺเญสํ กุลปุตฺตานํ, เอวํ น วต เม สุลทฺธํฯ กสฺมา? ยมหํ เอวํ สฺวากฺขาเตธมฺมวินเย…เป.… พฺรหฺมจริยํ จริตุนฺติฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ กิโส อโหสีติ ขาทิตุํ วา ภุญฺชิตุํ วา อสกฺโกนฺโต ตนุโก อโหสิ อปฺปมํสโลหิโต อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโตติ สญฺชาตุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกภาโว ปณฺฑุปลาสปฺปฏิภาโคฯ ธมนิสนฺถตคตฺโตติ ปริยาทินฺนมํสโลหิตตฺตา สิราชาเลเนว สนฺถริตคตฺโตฯ อนฺโตมโนติ อนุโสจนวเสน อพฺภนฺตเรเยว ฐิตจิตฺโตฯ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตนวเสน ปน สพฺเพปิ อนฺโตมนาเยวฯ ลีนมโนติ อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กมฺมฏฺฐาเน อธิสีเล อธิจิตฺเต อธิปญฺญาย วตฺตปฏิปตฺติปูรเณ จ นิกฺขิตฺตธุโร อวิปฺผาริโก อญฺญทตฺถุ โกสชฺชวเสเนว ลีโน สงฺกุจิโต มโน อสฺสาติ ลีนมโนฯ ทุกฺขีติ เจโตทุกฺเขน ทุกฺขีฯ ทุมฺมโนติ โทเสน ทุฏฺฐมโน, วิรูปมโน วา โทมนสฺสาภิภูตตายฯ ปชฺฌายีติ วิปฺปฏิสารวเสน วหจฺฉินฺโน วิย คทฺรโภ ตํ ตํ จินฺตยิฯ

[38] สหายกา ภิกฺขูติ ตํ เอวํภูตํ คณสงฺคณิกาปปญฺเจน วีตินาเมนฺตํ ทิสฺวา ยสฺส วิสฺสาสิกา กถาผาสุกา ภิกฺขู เต นํ เอตทโวจุํฯ ปีณินฺทฺริโยติ ปสาทปติฏฺฐาโนกาสสฺส สมฺปุณฺณตฺตา ปริปุณฺณจกฺขุอาทิอินฺทฺริโยฯ โส ทานิ ตฺวนฺติ เอตฺถ ทานีติ นิปาโต, โส ปน ตฺวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กจฺจิโน ตฺวนฺติ กจฺจิ นุ ตฺวํ อนภิรโตติ อุกฺกณฺฐิโต; คิหิภาวํ ปตฺถยมาโนติ อตฺโถฯ ตสฺมา ตเมว อนภิรติํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห – ‘‘น โข อหํ, อาวุโส, อนภิรโต’’ติฯ

อธิกุสลานํ ปน ธมฺมานํ ภาวนาย อภิรโตว อหนฺติ อตฺถิ เม ปาปกมฺมํ กตนฺติ มยา กตํ เอกํ ปาปกมฺมํ อตฺถิ อุปลพฺภติ สํวิชฺชติ, นิจฺจกาลํ อภิมุขํ วิย เม ติฏฺฐติฯ อถ นํ ปกาเสนฺโต ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติอาทิมาหฯ

อลญฺหิ เต, อาวุโส สุทินฺน, กุกฺกุจฺจายาติ อาวุโส สุทินฺน, ตุยฺเหตํ ปาปกมฺมํ อลํ สมตฺถํ กุกฺกุจฺจาย; ปฏิพลํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยํ ตฺวนฺติ อาทิมฺหิ เยน ปาเปน ตฺวํ น สกฺขิสฺสสิ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ, ตํ เต ปาปํ อลํ กุกฺกุจฺจายาติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อถ นํ อนุสาสนฺตา ‘‘นนุ อาวุโส ภควตา’’ติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ นนูติ อนุมติคฺคหณตฺเถ นิปาโตฯ อเนกปริยาเยนาติ อเนกการเณนฯ วิราคายาติ วิราคตฺถายฯ โน สราคายาติ โน ราเคน รชฺชนตฺถายฯ ภควตา หิ ‘‘อิมํ เม ธมฺมํ สุตฺวา สตฺตา สพฺพภวโภเคสุ วิรชฺชิสฺสนฺติ, โน รชฺชิสฺสนฺตี’’ เอตทตฺถาย ธมฺโม เทสิโตติ อธิปฺปาโยฯ เอส นโย สพฺพปเทสุฯ อิทํ ปเนตฺถ ปริยายวจนมตฺตํฯ วิสํโยคายาติ กิเลเสหิ วิสํยุชฺชนตฺถายฯ โน สํโยคายาติ น สํยุชฺชนตฺถายฯ อนุปาทานายาติ อคฺคหณตฺถายฯ โน สอุปาทานายาติ น สงฺคหณตฺถายฯ

ตตฺถ นาม ตฺวนฺติ ตสฺมิํ นาม ตฺวํฯ สราคาย เจเตสฺสสีติ สห ราเคน วตฺตมานาย เมถุนธมฺมาย เจเตสฺสสิ กปฺเปสฺสสิ ปกปฺเปสฺสสิ; เอตทตฺถํ วายมิสฺสสีติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ปุน ราควิราคาทีนิ นว ปทานิ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรนิพฺพานเมว สนฺธาย วุตฺตานิฯ ตสฺมา ราควิราคายาติ วา มทนิมฺมทนายาติ วา วุตฺเตปิ ‘‘นิพฺพานตฺถายา’’ติ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นิพฺพานญฺหิ ยสฺมา ตํ อาคมฺม อารพฺภ ปฏิจฺจ ราโค วิรชฺชติ น โหติ, ตสฺมา ราควิราโคติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม มานมท-ปุริสมทาทโย มทา นิมฺมทา อมทา โหนฺติ วินสฺสนฺติ, ตสฺมา มทนิมฺมทนนฺติ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม สพฺพาปิ กามปิปาสา วินยํ อพฺภตฺถํ ยาติ, ตสฺมา ปิปาสวินโยติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม ปญฺจ กามคุณาลยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา อาลยสมุคฺฆาโตติ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม เตภูมกวฏฺฏํ อุปจฺฉิชฺชติ, ตสฺมา วฏฺฏุปจฺเฉโทติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม สพฺพโส ตณฺหา ขยํ คจฺฉติ วิรชฺชติ นิรุชฺฌติ จ, ตสฺมา ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา ปเนตํ จตสฺโส โยนิโย, ปญฺจ คติโย, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, นว จ สตฺตาวาเส, อปราปรภาวาย วินนโต อาพนฺธนโต สํสิพฺพนโต วานนฺติ ลทฺธโวหาราย ตณฺหาย นิกฺขนฺตํ นิสฺสฏํ วิสํยุตฺตํ, ตสฺมา นิพฺพานนฺติ วุจฺจตีติฯ

กามานํ ปหานํ อกฺขาตนฺติ วตฺถุกามานํ, กิเลสกามานญฺจ ปหานํ วุตฺตํฯ กามสญฺญานํ ปริญฺญาติ สพฺพาสมฺปิ กามสญฺญานํ ญาตตีรณปหานวเสน ติวิธา ปริญฺญา อกฺขาตาฯ กามปิปาสานนฺติ กาเมสุ ปาตพฺยตานํ กาเม วา ปาตุมิจฺฉานํฯ กามวิตกฺกานนฺติ กามุปสญฺหิตานํวิตกฺกานํฯ กามปริฬาหานนฺติ ปญฺจกามคุณิกราควเสน อุปฺปนฺนปริฬาหานํ อนฺโตทาหานํฯ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ กิเลสกฺขยกโร โลกุตฺตรมคฺโคว กถิโตฯ สพฺพปฐเมสุ ปน ตีสุ ฐาเนสุ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก มคฺโค กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

เนตํ อาวุโสติ น เอตํ อาวุโส, ตว ปาปกมฺมํ อปฺปสนฺนานญฺจ ปสาทาย เอวรูปานํ ปสาทตฺถาย น โหติฯ อถ ขฺเวตนฺติ อถ โข เอตํฯ อถ โข ตนฺติปิ ปาโฐฯ อญฺญถตฺตายาติ ปสาทญฺญถาภาวาย วิปฺปฏิสาราย โหติฯ เย มคฺเคน อนาคตสทฺธา, เตสํ วิปฺปฏิสารํ กโรติ – ‘‘อีทิเสปิ นาม ธมฺมวินเย มยํ ปสนฺนา, ยตฺเถวํ ทุปฺปฏิปนฺนา ภิกฺขู’’ติฯ เย ปน มคฺเคนาคตสทฺธา, เตสํ สิเนรุ วิย วาเตหิ อจโล ปสาโท อีทิเสหิ วตฺถูหิ อิโต วา ทารุณตเรหิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอกจฺจานํ อญฺญถตฺตายา’’ติฯ

[39] ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุนฺติ ภควโต เอตํ อตฺถํ อาจิกฺขิํสุ ปฏิเวทยิํสุฯ อาโรจยมานา จ เนว ปิยกมฺยตาย น เภทปุเรกฺขารตาย , น ตสฺสายสฺมโต อวณฺณปกาสนตฺถาย, น กลิสาสนาโรปนตฺถาย, นาปิ ‘‘อิทํ สุตฺวา ภควา อิมสฺส สาสเน ปติฏฺฐํ น ทสฺสติ, นิกฺกฑฺฒาเปสฺสติ น’’นฺติ มญฺญมานา อาโรเจสุํฯ อถ โข ‘‘อิมํ สาสเน อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ ญตฺวา ภควา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสติ, เวลํ มริยาทํ อาณํ ฐเปสฺสตี’’ติ อาโรเจสุํฯ

เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณติ เอตฺถ สุทินฺนสฺส อชฺฌาจารวีติกฺกโม สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา การณตฺตา นิทานญฺเจว ปกรณญฺจาติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

การณญฺหิ ยสฺมา นิเทติ อตฺตโน ผลํ ‘‘คณฺหาถ น’’นฺติ ทสฺเสนฺตํ วิย อปฺเปติ, ปกโรติ จ นํ กตฺตุํ อารภติ, กโรติเยว วา; ตสฺมา นิทานญฺเจว ปกรณญฺจาติ วุจฺจติฯ วิครหิ พุทฺโธ ภควาติ พุทฺโธ ภควา วิครหิ นินฺทิ; ยถา ตํ วณฺณาวณฺณารหานํ วณฺณญฺจ อวณฺณญฺจ ภณนฺเตสุ อคฺคปุคฺคโลฯ น หิ ภควโต สีลวีติกฺกมกรํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา คนฺเถน วา ธุตงฺเคน วา ญาโต ยสสฺสี อีทิสํ ปุคฺคลํ รกฺขิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, นาปิ เปสลํ คุณวนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส คุณํ ปฏิจฺฉาเทตุํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ อถ โข ครหิตพฺพํ ครหติ เอว, ปสํสิตพฺพญฺจ ปสํสติ เอว, อยญฺจ ครหิตพฺโพ; ตสฺมา ตํ ตาทิลกฺขเณ ฐิโต อวิกมฺปมาเนน จิตฺเตน วิครหิ พุทฺโธ ภควา ‘‘อนนุจฺฉวิก’’นฺติอาทีหิ วจเนหิฯ

ตตฺถายํ อตฺถวณฺณนา – ยทิทํ ตยา, โมฆปุริส, ตุจฺฉมนุสฺส กมฺมํ กตํ, ตํ สมณกรณานํ ธมฺมานํ มคฺคผลนิพฺพานสาสนานํ วา น อนุจฺฉวิกํ, เตสํ ฉวิํ ฉายํ สุนฺทรภาวํ น อนฺเวติ นานุคจฺฉติ, อถ โข อารกาว เตหิ ธมฺเมหิฯ อนนุจฺฉวิกตฺตา เอว จ อนนุโลมิกํ, เตสํ น อนุโลเมติ; อถ โข วิโลมํ ปจฺจนีกภาเว ฐิตํฯ อนนุโลมิกตฺตา เอว จ อปฺปติรูปํ, ปติรูปํ สทิสํ ปฏิภาคํ น โหติ, อถ โข อสทิสํ อปฺปฏิภาคเมวฯ อปฺปติรูปตฺตา เอว จ อสฺสามณกํ, สมณานํ กมฺมํ น โหติฯ อสฺสามณกตฺตา อกปฺปิยํฯ ยญฺหิ สมณกมฺมํ น โหติ, ตํ เตสํ น กปฺปติฯ อกปฺปิยตฺตา อกรณียํฯ น หิ สมณา ยํ น กปฺปติ, ตํ กโรนฺติฯ ตญฺเจตํ ตยา กตํ, ตสฺมา อนนุจฺฉวิกํ เต, โมฆปุริส, กตํ…เป.… อกรณียนฺติฯ กถญฺหิ นามาติ เกน นาม การเณน, กิํ นาม การณํ ปสฺสนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตโต การณาภาวํ ทสฺเสนฺโต ปรโต ‘‘นนุ มยา โมฆปุริสา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ วุตฺตตฺถเมวฯ

อิทานิ ยสฺมา ยํ เตน ปาปกมฺมํ กตํ, ตํ วิปจฺจมานํ อติวิย ทุกฺขวิปากํ โหติ, ตสฺมาสฺส ตํ วิปากํ ทสฺเสตุํ กตาปราธํ วิย ปุตฺตํ อนุกมฺปกา มาตาปิตโร ทยาลุเกน จิตฺเตน สุทินฺนํ ปริภาสนฺโต ‘‘วรํ เต โมฆปุริสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาสุ สีฆํ เอตสฺส วิสํ อาคจฺฉตีติ อาสีวิโสฯ โฆรํ จณฺฑมสฺส วิสนฺติ โฆรวิโส, ตสฺส อาสีวิสสฺส โฆรวิสสฺส

‘‘ปกฺขิตฺต’’นฺติ เอตสฺส ‘‘วร’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ ฯ อีทิสสฺส อาสีวิสสฺส โฆรวิสสฺส มุเข องฺคชาตํ วรํ ปกฺขิตฺตํ; สเจ ปกฺขิตฺตํ ภเวยฺย, วรํ สิยา; สุนฺทรํ สาธุ สุฏฺฐุ สิยาติ อตฺโถฯ น ตฺเววาติ น ตุ เอว วรํ น สุนฺทรเมว น สาธุเมว น สุฏฺฐุเมวฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ กณฺหสปฺปสฺสาติ กาฬสปฺปสฺสฯ องฺคารกาสุยาติ องฺคารปุณฺณกูเป, องฺคารราสิมฺหิ วาฯ อาทิตฺตายาติ ปทิตฺตาย คหิตอคฺคิวณฺณายฯ สมฺปชฺชลิตายาติ สมนฺตโต ปชฺชลิตาย อจฺจิโย มุจฺจนฺติยาฯ สโชติภูตายาติ สปฺปภายฯ สมนฺตโต อุฏฺฐิตาหิ ชาลาหิ เอกปฺปภาสมุทยภูตายาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตํ กิสฺส เหตูติ ยํ มยา วุตฺตํ ‘‘วร’’นฺติ ตํ กิสฺส เหตุ, กตเรน การเณนาติ เจ? มรณํ วา นิคจฺเฉยฺยาติ โย ตตฺถ องฺคชาตํ ปกฺขิเปยฺย, โส มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํฯ อิโตนิทานญฺจ โข…เป.… อุปปชฺเชยฺยาติ ยํ อิทํ มาตุคามสฺส องฺคชาเต องฺคชาตปกฺขิปนํ, อิโตนิทานํ ตสฺส การโก ปุคฺคโล นิรยํ อุปปชฺเชยฺย; เอวํ กมฺมสฺส มหาสาวชฺชตํ ปสฺสนฺโต ตํ ครหิ, น ตสฺส ทุกฺขาคมํ อิจฺฉมาโนฯ ตตฺถ นาม ตฺวนฺติ ตสฺมิํ นาม เอวรูเป กมฺเม เอวํ มหาสาวชฺเช สมาเนปิ ตฺวํฯ ยํ ตฺวนฺติ เอตฺถ นฺติ หีฬนตฺเถ นิปาโตฯ ตฺวนฺติ ตํ-สทฺทสฺส เววจนํ; ทฺวีหิปิ ยํ วา ตํ วา หีฬิตมวญฺญาตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อสทฺธมฺมนฺติ อสตํ นีจชนานํ ธมฺมํ; เตหิ เสวิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ คามธมฺมนฺติ คามานํ ธมฺมํ; คามวาสิกมนุสฺสานํ ธมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วสลธมฺมนฺติ ปาปธมฺเม วสนฺติ ปคฺฆรนฺตีติ วสลา, เตสํ วสลานํ หีนปุริสานํ ธมฺมํ, วสลํ วา กิเลสปคฺฆรณกํ ธมฺมํฯ ทุฏฺฐุลฺลนฺติ ทุฏฺฐุ จ กิเลสทูสิตํ ถูลญฺจ อสุขุมํ, อนิปุณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โอทกนฺติกนฺติ อุทกกิจฺจํ อนฺติกํ อวสานํ อสฺสาติ โอทกนฺติโก, ตํ โอทกนฺติกํฯ รหสฺสนฺติ รโหภวํ, ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส อุปฺปชฺชนกํฯ อยญฺหิ ธมฺโม ชิคุจฺฉนียตฺตา น สกฺกา อาวิ อญฺเญสํ ทสฺสนวิสเย กาตุํ, เตน วุตฺตํ – ‘‘รหสฺส’’นฺติฯ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตินฺติ ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพํ, ทฺวยํ ทฺวยํ สมาปตฺตินฺติปิ ปาโฐฯ ทยํ ทยํ สมาปตฺตินฺติปิ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ สมาปชฺชิสฺสสีติ เอตํ ‘‘ตตฺถ นาม ตฺว’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนามสทฺเทน โยเชตพฺพํ ‘‘สมาปชฺชิสฺสสิ นามา’’ติฯ

พหูนํ โข…เป.… อาทิกตฺตา ปุพฺพงฺคโมติ สาสนํ สนฺธาย วทติฯ

อิมสฺมิํ สาสเน ตฺวํ พหูนํ ปุคฺคลานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อาทิกตฺตา, สพฺพปฐมํ กรณโต; ปุพฺพงฺคโม สพฺพปฐมํ เอตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนตฺตา; ทฺวารํทโท, อุปายทสฺสโกติ วุตฺตํ โหติฯ อิมญฺหิ เลสํ ลทฺธา ตว อนุสิกฺขมานา พหู ปุคฺคลา นานปฺปการเก มกฺกฏิยา เมถุนปฏิเสวนาทิเก อกุสลธมฺเม กริสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

อเนกปริยาเยนาติ อิเมหิ ‘‘อนนุจฺฉวิก’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ, พหูหิ การเณหิฯ ทุพฺภรตาย…เป.… โกสชฺชสฺส อวณฺณํ ภาสิตฺวาติ ทุพฺภรตาทีนํ วตฺถุภูตสฺส อสํวรสฺส อวณฺณํ นินฺทํ ครหํ ภาสิตฺวาติ อตฺโถฯ ยสฺมา หิ อสํวเร ฐิตสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺตา ทุพฺภรตญฺเจว ทุปฺโปสตญฺจ อาปชฺชติ, ตสฺมา อสํวโร ‘‘ทุพฺภรตา, ทุปฺโปสตา’’ติ จ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน อสํวเร ฐิตสฺส อตฺตา จตูสุ ปจฺจเยสุ มหิจฺฉตํ สิเนรุปฺปมาเณปิ จ ปจฺจเย ลทฺธา อสนฺตุฏฺฐิตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา อสํวโร ‘‘มหิจฺฉตา, อสนฺตุฏฺฐิตา’’ติ จ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ อสํวเร ฐิตสฺส อตฺตา คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จ สํวตฺตติ, โกสชฺชานุคโต จ โหติ อฏฺฐกุสีตวตฺถุปาริปูริยา สํวตฺตติ, ตสฺมา อสํวโร ‘‘สงฺคณิกา, เจว โกสชฺชญฺจา’’ติ วุจฺจติฯ

สุภรตาย…เป.… วีริยารมฺภสฺส วณฺณํ ภาสิตฺวาติ สุภรตาทีนํ วตฺถุภูตสฺส สํวรสฺส วณฺณํ ภาสิตฺวาติ อตฺโถฯ ยสฺมา หิ อสํวรํ ปหาย สํวเร ฐิตสฺส อตฺตา สุภโร โหติ สุโปโส, จตูสุ จ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺฉตํ นิตฺตณฺหภาวํ อาปชฺชติ, เอกเมกสฺมิญฺจ ปจฺจเย ยถาลาภ-ยถาพล-ยถาสารุปฺปวเสน ติปฺปเภทาย สนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตติ, ตสฺมา สํวโร ‘‘สุภรตา เจว สุโปสตา จ อปฺปิจฺโฉ จ สนฺตุฏฺโฐ จา’’ติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา ปน อสํวรํ ปหาย สํวเร ฐิตสฺส อตฺตา กิเลสสลฺเลขนตาย เจว นิทฺธุนนตาย จ สํวตฺตติ, ตสฺมา สํวโร ‘‘สลฺเลโข จ ธุโต จา’’ติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา จ อสํวรํ ปหาย สํวเร ฐิตสฺส อตฺตา กายวาจานํ อปฺปาสาทิกํ อปฺปสาทนียํ อสนฺตํ อสารุปฺปํ กายวจีทุจฺจริตํ จิตฺตสฺส อปฺปาสาทิกํ อปฺปสาทนียํ อสนฺตํ อสารุปฺปํ อกุสลวิตกฺกตฺตยญฺจ อนุปคมฺม ตพฺพิปรีตสฺส กายวจีสุจริตสฺส เจว กุสลวิตกฺกตฺตยสฺส จ ปาสาทิกสฺส ปสาทนียสฺส สนฺตสฺส สารุปฺปสฺส ปาริปูริยา สํวตฺตติ, ตสฺมา สํวโร ‘‘ปาสาทิโก’’ติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา ปน อสํวรํ ปหาย สํวเร ฐิตสฺส อตฺตา สพฺพกิเลสาปจยภูตาย, วิวฏฺฏาย, อฏฺฐวีริยารมฺภวตฺถุปาริปูริยา จ สํวตฺตติ, ตสฺมา สํวโร ‘‘อปจโย เจว วีริยารมฺโภ จา’’ติ วุจฺจตีติฯ

ภิกฺขูนํ ตทนุจฺฉวิกํ ตทนุโลมิกนฺติ ตตฺถ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ ยํ อิทานิ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสติ, ตสฺส อนุจฺฉวิกญฺเจว อนุโลมิกญฺจฯ โย วา อยํ สุภรตาทีหิ สํวโร วุตฺโต, ตสฺส อนุจฺฉวิกญฺเจว อนุโลมิกญฺจ สํวรปฺปหานปฏิสํยุตฺตํ อสุตฺตนฺตวินิพทฺธํ ปาฬิวินิมุตฺตํ โอกฺกนฺติกธมฺมเทสนํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ภควา กิร อีทิเสสุ ฐาเนสุ ปญฺจวณฺณกุสุมมาลํ กโรนฺโต วิย, รตนทามํ สชฺเชนฺโต วิย, จ เย ปฏิกฺขิปนาธิปฺปายา อสํวราภิรตา เต สมฺปรายิเกน วฏฺฏภเยน ตชฺเชนฺโต อเนกปฺปการํ อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต, เย สิกฺขากามา สํวเร ฐิตา เต อปฺเปกจฺเจ อรหตฺเต ปติฏฺฐเปนฺโต อปฺเปกจฺเจ อนาคามิ-สกทาคามิ-โสตาปตฺติผเลสุ อุปนิสฺสยวิรหิเตปิ สคฺคมคฺเค ปติฏฺฐเปนฺโต ทีฆนิกายปฺปมาณมฺปิ มชฺฌิมนิกายปฺปมาณมฺปิ ธมฺมเทสนํ กโรติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ภิกฺขูนํ ตทนุจฺฉวิกํ ตทนุโลมิกํ ธมฺมิํ กถํ กตฺวา’’ติฯ

เตน หีติ เตน สุทินฺนสฺส อชฺฌาจาเรน การณภูเตนฯ สิกฺขาปทนฺติ เอตฺถ สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, ปชฺชเต อิมินาติ ปทํ, สิกฺขาย ปทํ สิกฺขาปทํ; สิกฺขาย อธิคมุปาโยติ อตฺโถฯ อถ วา มูลํ นิสฺสโย ปติฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ เมถุนวิรติยา เมถุนสํวรสฺเสตํ อธิวจนํฯ เมถุนสํวโร หิ ตทญฺเญสํ สิกฺขาสงฺขาตานํ สีลวิปสฺสนาฌานมคฺคธมฺมานํ วุตฺตตฺถวเสน ปทตฺตา อิธ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ อธิปฺเปโตฯ อยญฺจ อตฺโถ สิกฺขาปทวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อปิจ ตสฺสตฺถสฺส ทีปกํ วจนมฺปิ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘สิกฺขาปทนฺติ โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโย’’ติฯ

อถ วา ยถา ‘‘อนภิชฺฌา ธมฺมปท’’นฺติ วุตฺเต อนภิชฺฌา เอโก ธมฺมโกฏฺฐาโสติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ สิกฺขาโกฏฺฐาโส สิกฺขาย เอโก ปเทโสติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทส อตฺถวเส ปฏิจฺจาติ ทส การณวเส สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุ อธิคมนีเย หิตวิเสเส ปฏิจฺจ อาคมฺม อารพฺภ, ทสนฺนํ หิตวิเสสานํ นิปฺผตฺติํ สมฺปสฺสมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ เต ทส อตฺถวเส ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺฆสุฏฺฐุตายา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สงฺฆสุฏฺฐุตา นาม สงฺฆสฺส สุฏฺฐุภาโว, ‘‘สุฏฺฐุ เทวา’’ติ อาคตฏฺฐาเน วิย ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนภาโว ฯ โย จ ตถาคตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉติ , ตสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหติ, ตสฺมา สงฺฆสฺส ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ มม วจนสมฺปฏิจฺฉนตฺถํ ปญฺญเปสฺสามิ, อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวํ สมฺปฏิจฺฉเน จ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา, น พลกฺกาเรน อภิภวิตฺวาติ เอตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห – ‘‘สงฺฆสุฏฺฐุตายา’’ติฯ สงฺฆผาสุตายาติ สงฺฆสฺส ผาสุภาวาย; สหชีวิตาย สุขวิหารตฺถายาติ อตฺโถฯ

ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายาติ ทุมฺมงฺกู นาม ทุสฺสีลปุคฺคลา; เย มงฺกุตํ อาปาทิยมานาปิ ทุกฺเขน อาปชฺชนฺติ, วีติกฺกมํ กโรนฺตา วา กตฺวา วา น ลชฺชนฺติ, เตสํ นิคฺคหตฺถาย; เต หิ สิกฺขาปเท อสติ ‘‘กิํ ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐํ, กิํ สุตํ – กิํ อมฺเหหิ กตํ; กตรสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ กตมํ อาปตฺติํ อาโรเปตฺวา อมฺเห นิคฺคณฺหถา’’ติ สงฺฆํ วิเหเฐสฺสนฺติ, สิกฺขาปเท ปน สติ เต สงฺโฆ สิกฺขาปทํ ทสฺเสตฺวา ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน นิคฺคเหสฺสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติฯ

เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหารายาติ เปสลานํ ปิยสีลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหารตฺถายฯ ปิยสีลา หิ ภิกฺขู กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ สาวชฺชานวชฺชํ เวลํ มริยาทํ อชานนฺตา สิกฺขตฺตยปาริปูริยา ฆฏมานา กิลมนฺติ, สนฺทิฏฺฐมานา อุพฺพาฬฺหา โหนฺติฯ กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ ปน สาวชฺชานวชฺชํ เวลํ มริยาทํ ญตฺวา สิกฺขตฺตยปาริปูริยา ฆฏมานา น กิลมนฺติ, สนฺทิฏฺฐมานา น อุพฺพาฬฺหา โหนฺติฯ เตน เนสํ สิกฺขาปทปญฺญาปนา ผาสุวิหาราย สํวตฺตติฯ โย วา ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคโห, สฺเวว เอเตสํ ผาสุวิหาโรฯ

ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสาย หิ อุโปสโถ น ติฏฺฐติ , ปวารณา น ติฏฺฐติ, สงฺฆกมฺมานิ นปฺปวตฺตนฺติ, สามคฺคี น โหติ, ภิกฺขู อเนกคฺคา อุทฺเทสปริปุจฺฉากมฺมฏฺฐานาทีนิ อนุยุญฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ทุสฺสีเลสุ ปน นิคฺคหิเตสุ สพฺโพปิ อยํ อุปทฺทโว น โหติฯ ตโต เปสลา ภิกฺขู ผาสุ วิหรนฺติฯ เอวํ ‘‘เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุ วิหารายา’’ติ เอตฺถ ทฺวิธา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวรายาติ ทิฏฺฐธมฺมิกา อาสวา นาม อสํวเร ฐิเตน ตสฺมิญฺเญว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา ปาณิปฺปหาร-ทณฺฑปฺปหาร-หตฺถจฺเฉท-ปาทจฺเฉท-อกิตฺติ-อยสวิปฺปฏิสาราทโย ทุกฺขวิเสสาฯ อิติ อิเมสํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย ปิธานาย อาคมนมคฺคถกนายาติ อตฺโถฯ

สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายาติ สมฺปรายิกา อาสวา นาม อสํวเร ฐิเตน กตปาปกมฺมมูลกา สมฺปราเย นรกาทีสุ ปตฺตพฺพา ทุกฺขวิเสสา, เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย ปฏิปฺปสฺสมฺภนตฺถาย วูปสมตฺถายาติ วุตฺตํ โหติฯ

อปฺปสนฺนานํ ปสาทายาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา หิ สติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ ญตฺวา วา ยถาปญฺญตฺตํ ปฏิปชฺชมาเน ภิกฺขู ทิสฺวา วา เยปิ อปฺปสนฺนา ปณฺฑิตมนุสฺสา, เต ‘‘ยานิ วต โลเก มหาชนสฺส รชฺชน-ทุสฺสน-มุยฺหนฏฺฐานานิ, เตหิ อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา อารกา วิรตา วิหรนฺติ, ทุกฺกรํ วต กโรนฺติ, ภาริยํ วต กโรนฺตี’’ติ ปสาทํ อาปชฺชนฺติ, วินยปิฏเก โปตฺถกํ ทิสฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิก-ติเวที พฺราหฺมโณ วิยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อปฺปสนฺนานํ ปสาทายา’’ติฯ

ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวายาติ เยปิ สาสเน ปสนฺนา กุลปุตฺตา เตปิ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ ญตฺวา ยถาปญฺญตฺตํ ปฏิปชฺชมาเน ภิกฺขู วา ทิสฺวา ‘‘อโห อยฺยา ทุกฺกรการิโน, เย ยาวชีวํ เอกภตฺตํ พฺรหฺมจริยํ วินยสํวรํ อนุปาเลนฺตี’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวายา’’ติฯ

สทฺธมฺมฏฺฐิติยาติ ติวิโธ สทฺธมฺโม – ปริยตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม, อธิคมสทฺธมฺโมติฯ ตตฺถ ปิฏกตฺตยสงฺคหิตํ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ ‘‘ปริยตฺติสทฺธมฺโม’’ นามฯ

เตรส ธุตคุณา, จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ, ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานิ, สีลสมาธิวิปสฺสนาติ อยํ ‘‘ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม’’ นามฯ จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจาติ อยํ ‘‘อธิคมสทฺธมฺโม’’ นามฯ โส สพฺโพปิ ยสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สติ ภิกฺขู สิกฺขาปทญฺจ ตสฺส วิภงฺคญฺจ ตทตฺถโชตนตฺถํ อญฺญญฺจ พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺติ, ยถาปญฺญตฺตญฺจ ปฏิปชฺชมานา ปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพํ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคจฺฉนฺติ, ตสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา จิรฏฺฐิติโก โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สทฺธมฺมฏฺฐิติยา’’ติฯ

วินยานุคฺคหายาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา หิ สติ สํวรวินโย จ ปหานวินโย จ สมถวินโย จ ปญฺญตฺติวินโย จาติ จตุพฺพิโธปิ วินโย อนุคฺคหิโต โหติ อุปตฺถมฺภิโต สูปตฺถมฺภิโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วินยานุคฺคหายา’’ติฯ

สพฺพาเนว เจตานิ ปทานิ ‘‘สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติ อิมินา วจเนน สทฺธิํ โยเชตพฺพานิ ฯ ตตฺรายํ ปฐมปจฺฉิมปทโยชนา – ‘‘สงฺฆสุฏฺฐุตาย สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามิ, วินยานุคฺคหาย สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามี’’ติฯ

อปิ เจตฺถ ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆผาสุ ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายาติ เอวํ สงฺขลิกนยํ; ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆสุฏฺฐุ ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายาติ เอวญฺจ เอเกกปทมูลิกํ ทสกฺขตฺตุํ โยชนํ กตฺวา ยํ วุตฺตํ ปริวาเร (ปริ. 334) –

‘‘อตฺถสตํ ธมฺมสตํ, ทฺเว จ นิรุตฺติสตานิ;

จตฺตาริ ญาณสตานิ, อตฺถวเส ปกรเณ’’ติฯ

ตํ สพฺพํ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปเนตํ ยสฺมา ปริวาเรเยว อาวิ ภวิสฺสติ, ตสฺมา อิธ น วณฺณิตนฺติฯ

เอวํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ตสฺมิํ สิกฺขาปเท ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ ทีเปนฺโต ‘‘เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ อาหฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ภิกฺขเว, อิมํ ปน มยา อิติ สนฺทสฺสิตานิสํสํ สิกฺขาปทํ เอวํ ปาติโมกฺขุทฺเทเส อุทฺทิเสยฺยาถ จ ปริยาปุเณยฺยาถ จ ธาเรยฺยาถ จ อญฺเญสญฺจ วาเจยฺยาถาติฯ

อติเรกานยนตฺโถ หิ เอตฺถ จ สทฺโท, เตนายมตฺโถ อานีโต โหตีติฯ

อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘อิมํ สิกฺขาปท’’นฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ อาหฯ เอวํ มูลจฺเฉชฺชวเสน ทฬฺหํ กตฺวา ปฐมปาราชิเก ปญฺญตฺเต อปรมฺปิ อนุปญฺญตฺตตฺถาย มกฺกฏีวตฺถุ อุทปาทิฯ ตสฺสุปฺปตฺติทีปนตฺถเมตํ วุตฺตํ – เอวญฺจิทํ ภควตา ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ โหตีติฯ ตสฺสตฺโถ – ภควตา ภิกฺขูนํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอวํ ปญฺญตฺตํ โหติ จ, อิทญฺจ อญฺญํ วตฺถุ อุทปาทีติฯ

ปฐมปญฺญตฺติกถา นิฏฺฐิตาฯ

สุทินฺนภาณวารํ นิฏฺฐิตํฯ

มกฺกฏีวตฺถุกถา

[40] อิทานิ ยํ ตํ อญฺญํ วตฺถุ อุปฺปนฺนํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – มกฺกฏิํ อามิเสนาติ มหาวเน ภิกฺขูนํ ขนฺติเมตฺตาทิคุณานุภาเวน นิราสงฺกจิตฺตา พหู มิคโมรกุกฺกุฏมกฺกฏาทโย ติรจฺฉานา ปธานาคารฏฺฐาเนสุ วิจรนฺติฯ ตตฺร เอกํ มกฺกฏิํ อามิเสน ยาคุภตฺตขชฺชกาทินา อุปลาเปตฺวา, สงฺคณฺหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺสาติ ภุมฺมวจนํฯ ปฏิเสวตีติ ปจุรปฏิเสวโน โหติ; ปจุรตฺเถ หิ วตฺตมานวจนํฯ โส ภิกฺขูติ โส เมถุนธมฺมปฏิเสวนโก ภิกฺขุฯ เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตาติ เต ภิกฺขู อาคนฺตุกา พุทฺธทสฺสนาย อาคตา ปาโตว อาคนฺตุกภตฺตานิ ลภิตฺวา กตภตฺตกิจฺจา ภิกฺขูนํ นิวาสนฏฺฐานานิ ปสฺสิสฺสามาติ วิจริํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา’’ติฯ เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมีติ ติรจฺฉานคตา นาม เอกภิกฺขุนา สทฺธิํ วิสฺสาสํ กตฺวา อญฺเญสุปิ ตาทิสญฺเญว จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺติฯ ตสฺมา สา มกฺกฏี เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา จ อตฺตโน วิสฺสาสิกภิกฺขุสฺเสว เตสมฺปิ ตํ วิการํ ทสฺเสสิฯ

เฉปฺปนฺติ นงฺคุฏฺฐํฯ โอฑฺฑีติ อภิมุขํ ฐเปสิฯ