วินยปญฺญตฺติยาจนกถาวณฺณนา

[18] อิทานิ อายสฺมา อุปาลิ วินยปญฺญตฺติยา มูลโต ปภุติ นิทานํ ทสฺเสตุํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตํ วิตกฺกุปฺปาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺสฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ สลฺลีนสฺส เอกีภาวํ คตสฺสฯ กตเมสานนฺติ อตีเตสุ วิปสฺสีอาทีสุ พุทฺเธสุ กตเมสํฯ จิรํ อสฺส ฐิติ, จิรา วา อสฺส ฐิตีติ จิรฏฺฐิติกํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานปทตฺถเมวฯ

กิํ ปน เถโร อิมํ อตฺตโน ปริวิตกฺกํ สยํ วินิจฺฉินิตุํ น สกฺโกตีติ? วุจฺจเต – สกฺโกติ จ น สกฺโกติ จฯ อยญฺหิ อิเมสํ นาม พุทฺธานํ สาสนํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสิ, อิเมสํ จิรฏฺฐิติกนฺติ เอตฺตกํ สกฺโกติ วินิจฺฉินิตุํฯ อิมินา ปน การเณน น จิรฏฺฐิติกํ อโหสิ, อิมินา จิรฏฺฐิติกนฺติ เอตํ น สกฺโกติฯ มหาปทุมตฺเถโร ปนาห – ‘‘เอตมฺปิ โสฬสวิธาย ปญฺญาย มตฺถกํ ปตฺตสฺส อคฺคสาวกสฺส น ภาริยํ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน วสนฺตสฺส สยํ วินิจฺฉยกรณํ ตุลํ ฉฑฺเฑตฺวา หตฺเถน ตุลนสทิสํ โหตีติ ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉี’’ติฯ อถสฺส ภควา ตํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘ภควโต จ สาริปุตฺต วิปสฺสิสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[19] ปุน เถโร การณํ ปุจฺฉนฺโต โก นุ โข, ภนฺเต, เหตูติอาทิมาหฯ ตตฺถ โก นุ โข ภนฺเตติ การณปุจฺฉา , ตสฺส กตโม นุ โข ภนฺเตติ อตฺโถฯ เหตุ ปจฺจโยติ อุภยเมตํ การณาธิวจนํ; การณญฺหิ ยสฺมา เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตติ, ตสฺมา เหตูติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ตํ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตติ, ตสฺมา ปจฺจโยติ วุจฺจติฯ เอวํ อตฺถโต เอกมฺปิ โวหารวเสน จ วจนสิลิฏฺฐตาย จ ตตฺร ตตฺร เอตํ อุภยมฺปิ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อิทานิ ตํ เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควา จ สาริปุตฺต วิปสฺสี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิลาสุโน อเหสุนฺติ น อาลสิยกิลาสุโน, น หิ พุทฺธานํ อาลสิยํ วา โอสนฺนวีริยตา วา อตฺถิฯ พุทฺธา หิ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา สกลจกฺกวาฬสฺส วา ธมฺมํ เทเสนฺตา สมเกเนว อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสนฺติ, น ปริสาย อปฺปภาวํ ทิสฺวา โอสนฺนวีริยา โหนฺติ, นาปิ มหนฺตภาวํ ทิสฺวา อุสฺสนฺนวีริยาฯ

ยถา หิ สีโห มิคราชา สตฺตนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน โคจราย ปกฺกนฺโต ขุทฺทเก วา มหนฺเต วา ปาเณ เอกสทิเสเนว เวเคน ธาวติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ‘‘มา เม ชโว ปริหายี’’ติฯ เอวํ พุทฺธา อปฺปกาย วา มหติยา วา ปริสาย สมเกเนว อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ‘‘มา โน ธมฺมครุตา ปริหายี’’ติฯ ธมฺมครุโน หิ พุทฺธา ธมฺมคารวาติฯ

ยถา ปน อมฺหากํ ภควา มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ, เอวํ เต น เทเสสุํฯ กสฺมา? สตฺตานํ อปฺปรชกฺขตายฯ เตสํ กิร กาเล ทีฆายุกา สตฺตา อปฺปรชกฺขา อเหสุํฯ เต จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ เอกคาถมฺปิ สุตฺวา ธมฺมํ อภิสเมนฺติ, ตสฺมา น วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสุํฯ เตเนว การเณน อปฺปกญฺจ เนสํ อโหสิ สุตฺตํ…เป.… เวทลฺลนฺติฯ ตตฺถ สุตฺตาทีนํ นานตฺตํ ปฐมสงฺคีติวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

อปญฺญตฺตํ สาวกานํ สิกฺขาปทนฺติ สาวกานํ นิทฺโทสตาย โทสานุรูปโต ปญฺญเปตพฺพํ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาณาสิกฺขาปทํ อปญฺญตฺตํฯ อนุทฺทิฏฺฐํ ปาติโมกฺขนฺติ อนฺวทฺธมาสํ อาณาปาติโมกฺขํ อนุทฺทิฏฺฐํ อโหสิฯ โอวาทปาติโมกฺขเมว เต อุทฺทิสิํสุ; ตมฺปิ จ โน อนฺวทฺธมาสํฯ ตถา หิ วิปสฺสี ภควา ฉนฺนํ ฉนฺนํ วสฺสานํ สกิํ สกิํ โอวาทปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ; ตญฺจ โข สามํเยวฯ สาวกา ปนสฺส อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐาเนสุ น อุทฺทิสิํสุฯ สกลชมฺพุทีเป เอกสฺมิํเยว ฐาเน พนฺธุมติยา ราชธานิยา เขเม มิคทาเย วิปสฺสิสฺส ภควโต วสนฏฺฐาเน สพฺโพปิ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ อกาสิฯ ตญฺจ โข สงฺฆุโปสถเมว; น คณุโปสถํ, น ปุคฺคลุโปสถํ, น ปาริสุทฺธิอุโปสถํ, น อธิฏฺฐานุโปสถํฯ

ตทา กิร ชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ โหนฺติฯ เอกเมกสฺมิํ วิหาเร อพฺโพกิณฺณานิ ทสปิ วีสติปิ ภิกฺขุสหสฺสานิ วสนฺติ, ภิยฺโยปิ วสนฺติฯ อุโปสถาโรจิกา เทวตา ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อาโรเจนฺติ – ‘‘มาริสา, เอกํ วสฺสํ อติกฺกนฺตํ, ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, อิทํ ฉฏฺฐํ วสฺสํ, อาคามินิยา ปุณฺณมาสิยา พุทฺธทสฺสนตฺถํ อุโปสถกรณตฺถญฺจ คนฺตพฺพํ! สมฺปตฺโต โว สนฺนิปาตกาโล’’ติฯ ตโต สานุภาวา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน อานุภาเวน คจฺฉนฺติ, อิตเร เทวตานุภาเวนฯ

กถํ? เต กิร ภิกฺขู ปาจีนสมุทฺทนฺเต วา ปจฺฉิมอุตฺตรทกฺขิณสมุทฺทนฺเต วา ฐิตา คมิยวตฺตํ ปูเรตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ‘‘คจฺฉามา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺติ; สห จิตฺตุปฺปาทา อุโปสถคฺคํ คตาว โหนฺติฯ เต วิปสฺสิํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา นิสีทนฺติฯ ภควาปิ สนฺนิสินฺนาย ปริสาย อิมํ โอวาทปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติฯ

‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา;

นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา;

น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี;

น สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโตฯ

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํฯ

‘‘อนุปวาโท อนุปฆาโต, ปาติโมกฺเข จ สํวโร;

มตฺตญฺญุตา จ ภตฺตสฺมิํ, ปนฺตญฺจ สยนาสนํ;

อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183-185);

เอเตเนว อุปาเยน อิตเรสมฺปิ พุทฺธานํ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เวทิตพฺโพฯ สพฺพพุทฺธานญฺหิ อิมา ติสฺโสว โอวาทปาติโมกฺขคาถาโย โหนฺติฯ ตา ทีฆายุกพุทฺธานํ ยาว สาสนปริยนฺตา อุทฺเทสมาคจฺฉนฺติ; อปฺปายุกพุทฺธานํ ปฐมโพธิยํเยวฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติกาลโต ปน ปภุติ อาณาปาติโมกฺขเมว อุทฺทิสียติฯ ตญฺจ โข ภิกฺขู เอว อุทฺทิสนฺติ, น พุทฺธาฯ ตสฺมา อมฺหากมฺปิ ภควา ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสมตฺตเมว อิทํ โอวาทปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ อเถกทิวสํ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น ทานาหํ, ภิกฺขเว, อิโต ปรํ อุโปสถํ กริสฺสามิ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ, ตุมฺเหว ทานิ ภิกฺขเว อิโต ปรํ อุโปสถํ กเรยฺยาถ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาถฯ อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ ตถาคโต อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติ (จูฬว. 386)ฯ ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขู อาณาปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติฯ อิทํ อาณาปาติโมกฺขํ เตสํ อนุทฺทิฏฺฐํ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนุทฺทิฏฺฐํ ปาติโมกฺข’’นฺติฯ

เตสํ พุทฺธานนฺติ เตสํ วิปสฺสีอาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานํฯ อนฺตรธาเนนาติ ขนฺธนฺตรธาเนน; ปรินิพฺพาเนนาติ วุตฺตํ โหติฯ พุทฺธานุพุทฺธานนฺติ เย เตสํ พุทฺธานํ อนุพุทฺธา สมฺมุขสาวกา เตสญฺจ ขนฺธนฺตรธาเนนฯ

เย เต ปจฺฉิมา สาวกาติ เย เตสํ สมฺมุขสาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชิตา ปจฺฉิมา สาวกาฯ นานานามาติ ‘‘พุทฺธรกฺขิโต, ธมฺมรกฺขิโต’’ติอาทิ นามวเสน วิวิธนามาฯ นานาโคตฺตาติ ‘‘โคตโม, โมคฺคลฺลาโน’’ติอาทิ โคตฺตวเสน วิวิธโคตฺตาฯ นานาชจฺจาติ ‘‘ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ’’ติอาทิชาติวเสน นานาชจฺจาฯ นานากุลา ปพฺพชิตาติ ขตฺติยกุลาทิวเส เนว อุจฺจนีจอุฬารุฬารโภคาทิกุลวเสน วา วิวิธกุลา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตาฯ

เต ตํ พฺรหฺมจริยนฺติ เต ปจฺฉิมา สาวกา ยสฺมา เอกนามา เอกโคตฺตา เอกชาติกา เอกกุลา ปพฺพชิตา ‘‘อมฺหากํ สาสนํ ตนฺติ ปเวณี’’ติ อตฺตโน ภารํ กตฺวา พฺรหฺมจริยํ รกฺขนฺติ, จิรํ ปริยตฺติธมฺมํ ปริหรนฺติฯ อิเม จ ตาทิสา น โหนฺติฯ ตสฺมา อญฺญมญฺญํ วิเหเฐนฺตา วิโลมํ คณฺหนฺตา ‘‘อสุโก เถโร ชานิสฺสติ, อสุโก เถโร ชานิสฺสตี’’ติ สิถิลํ กโรนฺตา ตํ พฺรหฺมจริยํ ขิปฺปญฺเญว อนฺตรธาเปสุํ, สงฺคหํ อาโรเปตฺวา น รกฺขิํสุฯ เสยฺยถาปีติ ตสฺสตฺถสฺส โอปมฺมนิทสฺสนํฯ วิกิรตีติ วิกฺขิปติฯ วิธมตีติ ฐานนฺตรํ เนติฯ วิทฺธํเสตีติ ฐิตฏฺฐานโต อปเนติฯ ยถา ตํ สุตฺเตน อสงฺคหิตตฺตาติ ยถา สุตฺเตน อสงฺคหิตตฺตา อคนฺถิตตฺตา อพทฺธตฺตา เอวํ วิกิรติ ยถา สุตฺเตน อสงฺคหิตานิ วิกิริยนฺติ, เอวํ วิกิรตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวเมว โขติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ อนฺตรธาเปสุนฺติ วคฺคสงฺคห-ปณฺณาสสงฺคหาทีหิ อสงฺคณฺหนฺตา ยํ ยํ อตฺตโน รุจฺจติ, ตํ ตเทว คเหตฺวา เสสํ วินาเสสุํ อทสฺสนํ นยิํสุฯ

อกิลาสุโน จ เต ภควนฺโต อเหสุํ สาวเก เจตสา เจโต ปริจฺจ โอวทิตุนฺติ อปิจ สาริปุตฺต เต พุทฺธา อตฺตโน เจตสา สาวกานํ เจโต ปริจฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา โอวทิตุํ อกิลาสุโน อเหสุํ, ปรจิตฺตํ ญตฺวา อนุสาสนิํ น ภาริยโต น ปปญฺจโต อทฺทสํสุฯ ภูตปุพฺพํ สาริปุตฺตาติอาทิ เตสํ อกิลาสุภาวปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํฯ ภิํสนเกติ ภยานเก ภยชนนเกฯ เอวํ วิตกฺเกถาติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ตโย วิตกฺเก วิตกฺเกถฯ มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ กามวิตกฺกาทโย ตโย อกุสลวิตกฺเก มา วิตกฺกยิตฺถฯ เอวํ มนสิ กโรถาติ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภ’’นฺติ มนสิ กโรถฯ

มา เอวํ มนสา กตฺถาติ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ มา มนสิ อกริตฺถฯ อิทํ ปชหถาติ อกุสลํ ปชหถฯ อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถาติ กุสลํ อุปสมฺปชฺช ปฏิลภิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถฯ

อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสูติ อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจิํสุฯ เตสญฺหิ จิตฺตานิ เยหิ อาสเวหิ วิมุจฺจิํสุ, น เต ตานิ คเหตฺวา วิมุจฺจิํสุฯ อนุปฺปาทนิโรเธน ปน นิรุชฺฌมานา อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสู’’ติฯ สพฺเพปิ เต อรหตฺตํ ปตฺวา สูริยรสฺมิสมฺผุฏฺฐมิว ปทุมวนํ วิกสิตจิตฺตา อเหสุํฯ ตตฺร สุทํ สาริปุตฺต ภิํสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภิํสนกตสฺมิํ โหตีติ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ; สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต; สาริปุตฺตาติ อาลปนํฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา – ตตฺราติ ยํ วุตฺตํ ‘‘อญฺญตรสฺมิํ ภิํสนเก วนสณฺเฑ’’ติ, ตตฺร โย โส ภิํสนโกติ วนสณฺโฑ วุตฺโต, ตสฺส ภิํสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภิํสนกตสฺมิํ โหติ, ภิํสนกิริยาย โหตีติ อตฺโถฯ กิํ โหติ? อิทํ โหติ – โย โกจิ อวีตราโค…เป.… โลมานิ หํสนฺตีติฯ

อถ วา ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมํฯ สุอิติ นิปาโต; ‘‘กิํ สุ นาม เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.469) วิยฯ อิทนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา ทสฺสนวจนํฯ สุอิทนฺติ สุทํ, สนฺธิวเสน อิการโลโป เวทิตพฺโพฯ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ (วิภ. 219), ‘‘กิํ สูธ วิตฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.73, 246; สุ. นิ. 183) วิยฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา – ตสฺส สาริปุตฺต ภิํสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภิํสนกตสฺมิํ อิทํสุ โหติฯ ภิํสนกตสฺมินฺติ ภิํสนกภาเวติ อตฺโถฯ เอกสฺส ตการสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ ภิํสนกตฺตสฺมินฺติเยว วา ปาโฐฯ ‘‘ภิํสนกตาย’’ อิติ วา วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, ตสฺมา เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ – ภิํสนกภาเว อิทํสุ โหติ, ภิํสนกภาวนิมิตฺตํ ภิํสนกภาวเหตุ ภิํสนกภาวปจฺจยา อิทํสุ โหติฯ โย โกจิ อวีตราโค ตํ วนสณฺฑํ ปวิสติ, เยภุยฺเยน โลมานิ หํสนฺตีติ พหุตรานิ โลมานิ หํสนฺติ อุทฺธํ มุขานิ สูจิสทิสานิ กณฺฏกสทิสานิ จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อปฺปานิ น หํสนฺติฯ พหุตรานํ วา สตฺตานํ หํสนฺติฯ อปฺปกานํ อติสูรปุริสานํ น หํสนฺติฯ

อิทานิ อยํ โข, สาริปุตฺต, เหตูติอาทิ นิคมนํฯ ยญฺเจตฺถ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ ตสฺมา ปาฬิกฺกเมเนว เวทิตพฺพํฯ ยํ ปน วุตฺตํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสีติ, ตํ ปุริสยุควเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วสฺสคณนาย หิ วิปสฺสิสฺส ภควโต อสีติวสฺสสหสฺสานิ อายุ, สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมวฯ เอวมสฺส ยฺวายํ สพฺพปจฺฉิมโก สาวโก, เตน สห ฆเฏตฺวา สตสหสฺสํ สฏฺฐิมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ อฏฺฐาสิฯ ปุริสยุควเสน ปน ยุคปรมฺปราย อาคนฺตฺวา ทฺเวเยว ปุริสยุคานิ อฏฺฐาสิฯ ตสฺมา น จิรฏฺฐิติกนฺติ วุตฺตํฯ สิขิสฺส ปน ภควโต สตฺตติวสฺสสหสฺสานิ อายุฯ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมวฯ เวสฺสภุสฺส ภควโต สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ อายุฯ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมวฯ เอวํ เตสมฺปิ เย สพฺพปจฺฉิมกา สาวกา เตหิ สห ฆเฏตฺวา สตสหสฺสโต อุทฺธํ จตฺตาลีสมตฺตานิ วีสติมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ อฏฺฐาสิฯ ปุริสยุควเสน ปน ยุคปรมฺปราย อาคนฺตฺวา ทฺเว ทฺเวเยว ปุริสยุคานิ อฏฺฐาสิฯ ตสฺมา น จิรฏฺฐิติกนฺติ วุตฺตํฯ

[20] เอวํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ติณฺณํ พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส น จิรฏฺฐิติการณํ สุตฺวา อิตเรสํ ติณฺณํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติการณํ โสตุกาโม ปุน ภควนฺตํ ‘‘โก ปน ภนฺเต เหตู’’ติ อาทินา นเยน ปุจฺฉิฯ ภควาปิสฺส พฺยากาสิฯ ตํ สพฺพํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํฯ จิรฏฺฐิติกภาเวปิ เจตฺถ เตสํ พุทฺธานํ อายุปริมาณโตปิ ปุริสยุคโตปิ อุภยถา จิรฏฺฐิติกตา เวทิตพฺพาฯ กกุสนฺธสฺส หิ ภควโต จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสานิ อายุ, โกณาคมนสฺส ภควโต ติํสวสฺสสหสฺสานิ, กสฺสปสฺส ภควโต วีสติวสฺสสหสฺสานิ; สมฺมุขสาวกานมฺปิ เนสํ ตตฺตกเมวฯ พหูนิ จ เนสํ สาวกยุคานิ ปรมฺปราย พฺรหฺมจริยํ ปวตฺเตสุํฯ เอวํ เตสํ อายุปริมาณโตปิ สาวกยุคโตปิ อุภยถา พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺฐิติกํ อโหสิฯ

อมฺหากํ ปน ภควโต กสฺสปสฺส ภควโต อุปฑฺฒายุกปฺปมาเณ ทสวสฺสสหสฺสายุกกาเล อุปฺปชฺชิตพฺพํ สิยาฯ ตํ อสมฺภุณนฺเตน ปญฺจวสฺสสหสฺสายุกกาเล, เอกวสฺสสหสฺสายุกกาเล, ปญฺจวสฺสสตายุกกาเลปิ วา อุปฺปชฺชิตพฺพํ สิยาฯ

ยสฺมา ปนสฺส พุทฺธตฺตการเก ธมฺเม เอสนฺตสฺส ปริเยสนฺตสฺส ญาณํ ปริปาเจนฺตสฺส คพฺภํ คณฺหาเปนฺตสฺส วสฺสสตายุกกาเล ญาณํ ปริปากมคมาสิฯ ตสฺมา อติปริตฺตายุกกาเล อุปฺปนฺโนฯ เตนสฺส สาวกปรมฺปราวเสน จิรฏฺฐิติกมฺปิ พฺรหฺมจริยํ อายุปริมาณวเสน วสฺสคณนาย นจิรฏฺฐิติกเมวาติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

[21] อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโตติ โก อนุสนฺธิ? เอวํ ติณฺณํ พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติการณํ สุตฺวา สิกฺขาปทปญฺญตฺติเยว จิรฏฺฐิติกภาวเหตูติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภควโตปิ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติกภาวํ อิจฺฉนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ ยาจิฯ ตสฺสา ยาจนวิธิทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํ – อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺฐายาสนา …เป.… จิรฏฺฐิติกนฺติฯ ตตฺถ อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ; ทีฆกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อถสฺส ภควา ‘‘น ตาวายํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติกาโล’’ติ ปกาเสนฺโต ‘‘อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาคเมหิ ตฺวนฺติ ติฏฺฐ ตาว ตฺวํ; อธิวาเสหิ ตาว ตฺวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อาทรตฺถวเสเนเวตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํฯ เอเตน ภควา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สาวกานํ วิสยภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘พุทฺธวิสโยว สิกฺขาปทปญฺญตฺตี’’ติ อาวิกโรนฺโต ‘‘ตถาคโต วา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ ตตฺถาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนาเปกฺขํ ภุมฺมวจนํฯ ตตฺรายํ โยชนา – ยํ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺยา’’ติ, ตตฺถ ตสฺสา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา ตถาคโตเยว กาลํ ชานิสฺสตีติฯ เอวํ วตฺวา อกาลํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘น ตาว สาริปุตฺตา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อาสวา ติฏฺฐนฺติ เอเตสูติ อาสวฏฺฐานียาฯ เยสุ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา ทุกฺขาสวา กิเลสาสวา จ ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธนาทโย เจว อปายทุกฺขวิเสสภูตา จ อาสวา ติฏฺฐนฺติเยว, ยสฺมา เนสํ เต การณํ โหนฺตีติ อตฺโถฯ เต อาสวฏฺฐานียา วีติกฺกมธมฺมา ยาว น สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ, น ตาว สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตีติ อยเมตฺถ โยชนาฯ ยทิ หิ ปญฺญเปยฺย, ปรูปวาทา ปรูปารมฺภา ครหโทสา น ปริมุจฺเจยฺยฯ

กถํ? ปญฺญเปนฺเตน หิ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติอาทิ สพฺพํ ปญฺญเปตพฺพํ ภเวยฺยฯ

อทิสฺวาว วีติกฺกมโทสํ อิมํ ปญฺญตฺติํ ญตฺวา ปเร เอวํ อุปวาทญฺจ อุปารมฺภญฺจ ครหญฺจ ปวตฺเตยฺยุํ – ‘‘กถญฺหิ นาม สมโณ โคตโม ภิกฺขุสงฺโฆ เม อนฺวายิโก วจนกโรติ เอตฺตาวตา สิกฺขาปเทหิ ปลิเวเฐสฺสติ, ปาราชิกํ ปญฺญเปสฺสติ? นนุ อิเม กุลปุตฺตา มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ หตฺถคตานิ จ รชฺชานิปิ ปหาย ปพฺพชิตา, ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺฐา, สิกฺขาย ติพฺพคารวา, กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขา วิหรนฺติฯ เตสุ นาม โก โลกามิสภูตํ เมถุนํ วา ปฏิเสวิสฺสติ, ปรภณฺฑํ วา หริสฺสติ, ปรสฺส วา อิฏฺฐํ กนฺตํ อติมธุรํ ชีวิตํ อุปจฺฉินฺทิสฺสติ, อภูตคุณกถาย วา ชีวิตํ กปฺเปสฺสติ! นนุ ปาราชิเก อปญฺญตฺเตปิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปเนเวตํ ปากฏํ กต’’นฺติฯ ตถาคตสฺส จ ถามญฺจ พลญฺจ สตฺตา น ชาเนยฺยุํฯ ปญฺญตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ กุปฺเปยฺย, น ยถาฐาเน ติฏฺเฐยฺยฯ เสยฺยถาปิ นาม อกุสโล เวชฺโช กญฺจิ อนุปฺปนฺนคณฺฑํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอหิ โภ ปุริส, อิมสฺมิํ เต สรีรปฺปเทเส มหาคณฺโฑ อุปฺปชฺชิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสฺสติ, ปฏิกจฺเจว นํ ติกิจฺฉาเปหี’’ติ วตฺวา ‘‘สาธาจริย, ตฺวํเยว นํ ติกิจฺฉสฺสู’’ติ วุตฺโต ตสฺส อโรคํ สรีรปฺปเทสํ ผาเลตฺวา โลหิตํ นีหริตฺวา อาเลปนพนฺธนโธวนาทีหิ ตํ ปเทสํ สญฺฉวิํ กตฺวา ตํ ปุริสํ วเทยฺย – ‘‘มหาโรโค เต มยา ติกิจฺฉิโต, เทหิ เม เทยฺยธมฺม’’นฺติฯ โส ตํ ‘‘กิมยํ พาลเวชฺโช วทติ? กตโร กิร เม อิมินา โรโค ติกิจฺฉิโต? นนุ เม อยํ ทุกฺขญฺจ ชเนติ, โลหิตกฺขยญฺจ มํ ปาเปตี’’ติ เอวํ อุปวเทยฺย เจว อุปารมฺเภยฺย จ ครเหยฺย จ, น จสฺส คุณํ ชาเนยฺยฯ เอวเมว ยทิ อนุปฺปนฺเน วีติกฺกมโทเส สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺย, ปรูปวาทาทีหิ จ น ปริมุจฺเจยฺย, น จสฺส ถามํ วา พลํ วา สตฺตา ชาเนยฺยุํ, ปญฺญตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ กุปฺเปยฺย, น ยถาฐาเน ติฏฺเฐยฺยฯ ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘น ตาว สาริปุตฺต สตฺถา สาวกานํ…เป.… ปาตุภวนฺตี’’ติฯ

เอวํ อกาลํ ทสฺเสตฺวา ปุน กาลํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยโต จ โข สาริปุตฺตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยโตติ ยทา; ยสฺมิํ กาเลติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ วา เหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมิํ สมเย ‘‘อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา’’ติ สงฺขฺยํ คตา วีติกฺกมโทสา สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ, ตทา สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติ, อุทฺทิสติ ปาติโมกฺขํฯ

กสฺมา? เตสํเยว ‘‘อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา’’ติ สงฺขฺยํ คตานํ วีติกฺกมโทสานํ ปฏิฆาตายฯ เอวํ ปญฺญเปนฺโต ยถา นาม กุสโล เวชฺโช อุปฺปนฺนํ คณฺฑํ ผาลนเลปนพนฺธนโธวนาทีหิ ติกิจฺฉนฺโต โรคํ วูปสเมตฺวา สญฺฉวิํ กตฺวา น ตฺเวว อุปวาทาทิรโห โหติ, สเก จ อาจริยเก วิทิตานุภาโว หุตฺวา สกฺการํ ปาปุณาติ; เอวํ น จ อุปวาทาทิรโห โหติ, สเก จ สพฺพญฺญุวิสเย วิทิตานุภาโว หุตฺวา สกฺการํ ปาปุณาติฯ ตญฺจสฺส สิกฺขาปทํ อกุปฺปํ โหติ, ยถาฐาเน ติฏฺฐตีติฯ

เอวํ อาสวฏฺฐานียานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อกาลํ อุปฺปตฺติญฺจ กาลนฺติ วตฺวา อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ อุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘น ตาว สาริปุตฺต อิเธกจฺเจ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุตฺตานตฺถานิ ปทานิ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ อยํ ปน อนุตฺตานปทวณฺณนา – รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตญฺญู, อตฺตโน ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย พหุกา รตฺติโย ชานนฺติ, จิรปพฺพชิตาติ วุตฺตํ โหติฯ รตฺตญฺญูหิ มหตฺตํ รตฺตญฺญุมหตฺตํ; จิรปพฺพชิเตหิ มหนฺตภาวนฺติ อตฺโถฯ ตตฺร รตฺตญฺญุมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ อุปเสนํ วงฺคนฺตปุตฺตํ อารพฺภ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส หายสฺมา อูนทสวสฺเส ภิกฺขู อุปสมฺปาเทนฺเต ทิสฺวา เอกวสฺโส สทฺธิวิหาริกํ อุปสมฺปาเทสิฯ อถ ภควา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว , อูนทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพฯ โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 75)ฯ เอวํ ปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท ปุน ภิกฺขู ‘‘ทสวสฺสามฺห ทสวสฺสามฺหา’’ติ พาลา อพฺยตฺตา อุปสมฺปาเทนฺติฯ อถ ภควา อปรมฺปิ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, พาเลน อพฺยตฺเตน อุปสมฺปาเทตพฺโพฯ โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน ทสวสฺเสน วา อติเรกทสวสฺเสน วา อุปสมฺปาเทตุ’’นฺติ (มหาว. 76) รตฺตญฺญุมหตฺตํ ปตฺตกาเล ทฺเว สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานิฯ

เวปุลฺลมหตฺตนฺติ วิปุลภาเวน มหตฺตํฯ สงฺโฆ หิ ยาว น เถรนวมชฺฌิมานํ วเสน เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺโต โหติ, ตาว เสนาสนานิ ปโหนฺติฯ สาสเน เอกจฺเจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติฯ เวปุลฺลมหตฺตํ ปน ปตฺเต เต อุปฺปชฺชนฺติฯ อถ สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติฯ

ตตฺถ เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ’’ (ปาจิ. 51); ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อนุวสฺสํ วุฏฺฐาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ’’ (ปาจิ. 1171); ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี เอกํ วสฺสํ ทฺเว วุฏฺฐาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 1175) อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิฯ

ลาภคฺคมหตฺตนฺติ ลาภสฺส อคฺคมหตฺตํ; โย ลาภสฺส อคฺโค อุตฺตโม มหนฺตภาโว, ตํ ปตฺโต โหตีติ อตฺโถฯ ลาเภน วา อคฺคมหตฺตมฺปิ, ลาเภน เสฏฺฐตฺตญฺจ มหนฺตตฺตญฺจ ปตฺโตติ อตฺโถฯ สงฺโฆ หิ ยาว น ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺโต โหติ, ตาว น ลาภํ ปฏิจฺจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ ปตฺเต ปน อุปฺปชฺชนฺติ, อถ สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติ – ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อเจลกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 270)ฯ อิทญฺหิ ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํฯ

พาหุสจฺจมหตฺตนฺติ พาหุสจฺจสฺส มหนฺตภาวํฯ สงฺโฆ หิ ยาว น พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺโต โหติ, ตาว น อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺเต ปน ยสฺมา เอกมฺปิ นิกายํ, ทฺเวปิ…เป.… ปญฺจปิ นิกาเย อุคฺคเหตฺวา อโยนิโส อุมฺมุชฺชมานา ปุคฺคลา รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวา อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ ทีเปนฺติฯ อถ สตฺถา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย – ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ…เป.… สมณุทฺเทโสปิ เจ เอวํ วเทยฺยา’’ติอาทินา (ปาจิ. 418) นเยน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตีติฯ

เอวํ ภควา อาสวฏฺฐานียานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ อุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตฺวา ตสฺมิํ สมเย สพฺพโสปิ เตสํ อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรพฺพุโท หิ สาริปุตฺตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นิรพฺพุโทติ อพฺพุทวิรหิโต; อพฺพุทา วุจฺจนฺติ โจรา, นิจฺโจโรติ อตฺโถฯ โจราติ จ อิมสฺมิํ อตฺเถ ทุสฺสีลาว อธิปฺเปตาฯ เต หิ อสฺสมณาว หุตฺวา สมณปฏิญฺญตาย ปเรสํ ปจฺจเย โจเรนฺติฯ ตสฺมา นิรพฺพุโทติ นิจฺโจโร, นิทฺทุสฺสีโลติ วุตฺตํ โหติฯ นิราทีนโวติ นิรุปทฺทโว นิรุปสคฺโค; ทุสฺสีลาทีนวรหิโตเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ อปคตกาฬโกติ กาฬกา วุจฺจนฺติ ทุสฺสีลาเยว; เต หิ สุวณฺณวณฺณาปิ สมานา กาฬกธมฺมโยคา กาฬกาตฺเวว เวทิตพฺพาฯ

เตสํ อภาวา อปคตกาฬโก ฯ อปหตกาฬโกติปิ ปาโฐฯ สุทฺโธติ อปคตกาฬกตฺตาเยว สุทฺโธ ปริโยทาโต ปภสฺสโรฯ สาเร ปติฏฺฐิโตติ สาโร วุจฺจนฺติ สีล-สมาธิ-ปญฺญาวิมุตฺติ-วิมุตฺติญาณทสฺสนคุณา, ตสฺมิํ สาเร ปติฏฺฐิตตฺตา สาเร ปติฏฺฐิโตฯ

เอวํ สาเร ปติฏฺฐิตภาวํ วตฺวา ปุน โส จสฺส สาเร ปติฏฺฐิตภาโว เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อิเมสญฺหิ สาริปุตฺตาติ อาทิมาหฯ ตตฺรายํ สงฺเขปวณฺณนา – ยานิมานิ เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ อุปคตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ, อิเมสํ โย คุณวเสน ปจฺฉิมโก สพฺพปริตฺตคุโณ ภิกฺขุ, โส โสตาปนฺโนฯ โสตาปนฺโนติ โสตํ อาปนฺโน; โสโตติ จ มคฺคสฺเสตํ อธิวจนํฯ โสตาปนฺโนติ เตน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ ยถาห –

‘‘โสโต โสโตติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ; กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสโตติ? อยเมว หิ, ภนฺเต, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติฯ ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปนฺโนติ หิทํ, สาริปุตฺต, วุจฺจติ; กตโม นุ โข, สาริปุตฺต, โสตาปนฺโน’’ติ? ‘‘โย หิ, ภนฺเต, อิมินา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต, อยํ วุจฺจติ – โสตาปนฺโนฯ โสยมายสฺมา เอวํนาโม เอวํโคตฺโต’’ติ (สํ. นิ. 5.1001)ฯ อิธ ปน มคฺเคน ผลสฺส นามํ ทินฺนํฯ ตสฺมา ผลฏฺโฐ ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ เวทิตพฺโพฯ

อวินิปาตธมฺโมติ วินิปาเตตีติ วินิปาโต; นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม, น อตฺตานํ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมา? เย ธมฺมา อปายคมนียา, เตสํ ปริกฺขยาฯ วินิปตนํ วา วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม, อปาเยสุ วินิปาตนสภาโว อสฺส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ สมฺมตฺตนิยาเมน มคฺเคน นิยตตฺตา นิยโตฯ สมฺโพธิ ปรํ อยนํ ปรา คติ อสฺสาติ สมฺโพธิปรายโณฯ อุปริ มคฺคตฺตยํ อวสฺสํ สมฺปาปโกติ อตฺโถฯ กสฺมา? ปฏิลทฺธปฐมมคฺคตฺตาติฯ

วินยปญฺญตฺติยาจนกถา นิฏฺฐิตาฯ

พุทฺธาจิณฺณกถา

[22] เอวํ ธมฺมเสนาปติํ สญฺญาเปตฺวา เวรญฺชายํ ตํ วสฺสาวาสํ วีตินาเมตฺวา วุตฺถวสฺโส มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิฯ อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสิฯ กินฺติ? อาจิณฺณํ โข ปเนตนฺติ เอวมาทิฯ อาจิณฺณนฺติ จริตํ วตฺตํ อนุธมฺมตาฯ ตํ โข ปเนตํ อาจิณฺณํ ทุวิธํ โหติ – พุทฺธาจิณฺณํ, สาวกาจิณฺณนฺติฯ กตมํ พุทฺธาจิณฺณํ? อิทํ ตาว เอกํ – เยหิ นิมนฺติตา วสฺสํ วสนฺติ, น เต อนปโลเกตฺวา อนาปุจฺฉิตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติฯ สาวกา ปน อปโลเกตฺวา วา อนปโลเกตฺวา วา ยถาสุขํ ปกฺกมนฺติฯ

อปรมฺปิ พุทฺธาจิณฺณํ – วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา ชนสงฺคหตฺถาย ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติเยวฯ ชนปทจาริกํ จรนฺตา จ มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมิํ มณฺฑเล จรนฺติฯ ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติกํ, มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ, อนฺติมมณฺฑลํ ติโยชนสติกํฯ ยทา มหามณฺฑเล จาริกํ จริตุกามา โหนฺติ, ตทา มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา คามนิคมาทีสุ มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคณฺหนฺตา ธมฺมทาเนน จสฺส วิวฏฺฏุปนิสฺสิตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺตา นวหิ มาเสหิ ชนปทจาริกํ ปริโยสาเปนฺติฯ สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺติ, มหาปวารณาย อปฺปวาเรตฺวา ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวา กตฺติกปุณฺณมายํ ปวาเรตฺวา มาคสิรสฺส ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว มชฺฌิมมณฺฑเล อฏฺฐหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติฯ สเจ ปน เนสํ วุตฺถวสฺสานํ อปริปากินฺทฺริยา เวเนยฺยสตฺตา โหนฺติ, เตสํ อินฺทฺริยปริปากํ อาคเมนฺตา มาคสิรมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา ผุสฺสมาสสฺส ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว อนฺติมมณฺฑเล สตฺตหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติฯ เตสุ จ มณฺฑเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ วิจรนฺตาปิ เต เต สตฺเต กิเลเสหิ วิโยเชนฺตา โสตาปตฺติผลาทีหิ ปโยเชนฺตา เวเนยฺยวเสเนว นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอจินนฺตา วิย จรนฺติฯ

อปรมฺปิ พุทฺธานํ อาจิณฺณํ – เทวสิกํ ปจฺจูสสมเย สนฺตํ สุขํ นิพฺพานารมฺมณํ กตฺวา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา เทวสิกํ มหากรุณาสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ, ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ โพธเนยฺยสตฺตสมวโลกนํฯ