ปุพฺเพนิวาสกถา

[12] อิติ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ เกสญฺจิ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ, เกสญฺจิ วิปสฺสนาปาทกานิ, เกสญฺจิ อภิญฺญาปาทกานิ, เกสญฺจิ นิโรธปาทกานิ, เกสญฺจิ ภโวกฺกมนตฺถานิฯ ตตฺถ ขีณาสวานํ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ, เต หิ สมาปชฺชิตฺวา ‘‘เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามา’’ติ อิจฺเจวํ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺติฯ เสกฺขปุถุชฺชนานํ ‘‘สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสิสฺสามา’’ติ นิพฺพตฺเตนฺตานํ วิปสฺสนาปาทกานิ โหนฺติฯ เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติ วุตฺตนยา อภิญฺญาโย ปตฺเถนฺตา นิพฺพตฺเตนฺติ, เตสํ อภิญฺญาปาทกานิ โหนฺติฯ เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามา’’ติ นิพฺพตฺเตนฺติ, เตสํ นิโรธปาทกานิ โหนฺติฯ เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘อปริหีนชฺฌานา หุตฺวา พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิสฺสามา’’ติ นิพฺพตฺเตนฺติ, เตสํ ภโวกฺกมนตฺถานิ โหนฺติฯ

ภควตา ปนิทํ จตุตฺถชฺฌานํ โพธิรุกฺขมูเล นิพฺพตฺติตํ, ตํ ตสฺส วิปสฺสนาปาทกญฺเจว อโหสิ อภิญฺญาปาทกญฺจ นิโรธปาทกญฺจ สพฺพกิจฺจสาธกญฺจ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ เวทิตพฺพํฯ เยสญฺจ คุณานํ ทายกํ อโหสิ, เตสํ เอกเทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โสติ โส อหํฯ เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํฯ อิมินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ สมาหิเตติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเตฯ ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธฯ ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติฯ สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณฯ อนงฺคณตฺตาเยว จ วิคตูปกฺกิเลเส; องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติฯ สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต, วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ วเส วตฺตมานญฺหิ จิตฺตํ มุทูติ วุจฺจติฯ มุทุตฺตาเยว จ กมฺมนิเย, กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติฯ มุทุ หิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ สุธนฺตมิว สุวณฺณํ, ตทุภยมฺปิ จ สุภาวิตตฺตา เอวฯ ยถาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มุทุ จ โหติ กมฺมนิยญฺจ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.22)ฯ

เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ฐิตตฺตา ฐิเตฯ ฐิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺเต, อจเล นิริญฺชเนติ วุตฺตํ โหติฯ มุทุกมฺมญฺญภาเวน วา อตฺตโน วเส ฐิตตฺตา ฐิเต, สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺเตฯ สทฺธาปริคฺคหิตญฺหิ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเยน น อิญฺชติ, วีริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิญฺชติ, สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิญฺชติ, สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ, ปญฺญาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติ, โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชติฯ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ จิตฺตํ โหติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยายฯ

อปโร นโย – จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเตฯ นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺเธฯ วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเตฯ ฌานปฺปฏิลาภปจฺจยานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณฯ อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตูปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเสฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณวตฺถสุตฺตานุสาเรน (ม. นิ. 1.57 อาทโย) เวทิตพฺพํฯ วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเตฯ อิทฺธิปาทภาวูปคเมน กมฺมนิเยฯ ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต ฯ ยถา อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ; เอวํ ฐิเตติ อตฺโถฯ เอวมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย, ปาทกํ ปทฏฺฐานภูตนฺติ อตฺโถฯ

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณายาติ เอวํ อภิญฺญาปาทเก ชาเต เอตสฺมิํ จิตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ ญาณํ ตทตฺถายฯ ตตฺถ ปุพฺเพนิวาโสติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถกฺขนฺธาฯ นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา นิวุตฺถธมฺมา วา นิวุตฺถา, โคจรนิวาเสน นิวุตฺถา, อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา, ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติฯ ญาณนฺติ ตาย สติยา สมฺปยุตฺตญาณํฯ เอวมิมสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส อตฺถาย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณาย เอตสฺส ญาณสฺส อธิคมาย ปตฺติยาติ วุตฺตํ โหติฯ อภินินฺนาเมสินฺติ อภินีหริํฯ

โสติ โส อหํฯ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ, อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํ สํวณฺณิตนฺติ อตฺโถฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ สมนนฺตราตีตํ ภวํ อาทิํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถสนฺตานํฯ อนุสฺสรามีติ ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ เอวํ ชาติปฏิปาฏิยา อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวา สรามิ, อนุเทว วา สรามิ, จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเต เอว สรามีติ ทสฺเสติฯ ปูริตปารมีนญฺหิ มหาปุริสานํ ปริกมฺมกรณํ นตฺถิ, เตน เต จิตฺตํ อภินินฺนาเมตฺวาว สรนฺติฯ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตา ปน ปริกมฺมํ กตฺวาว สรนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ตํ ปน วุจฺจมานํ อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรติ, ตสฺมา ตํ น วทามฯ อตฺถิเกหิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.402 อาทโย) วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ อิธ ปน ปาฬิเมว วณฺณยิสฺสามฯ

เสยฺยถิทนฺติ อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถ นิปาโตฯ เตเนว ยฺวายํ ปุพฺเพนิวาโส อารทฺโธ, ตสฺส ปการปฺปเภทํ ทสฺเสนฺโต เอกมฺปิ ชาตินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํฯ เอส นโย ทฺเวปิ ชาติโยติอาทีสุฯ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป, วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ จ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺฐายี คหิโต โหติ ตมฺมูลกตฺตาฯ วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ เอวญฺหิ สติ ยานิ ตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิ ฯ กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี, วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายี’’ติ วุตฺตานิ ตานิ สพฺพานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติฯ

ตตฺถ ตโย สํวฏฺฏา – เตโชสํวฏฺโฏ, อาโปสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติฯ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา – อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติฯ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ, อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ฑยฺหติฯ ยทา อุทเกน สํวฏฺฏติ, สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลียติฯ ยทา วาเตน สํวฏฺฏติ, เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วาเตน วิทฺธํสิยติฯ วิตฺถารโต ปน สทาปิ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสติฯ

พุทฺธกฺเขตฺตํ นาม ติวิธํ โหติ – ชาติกฺเขตฺตํ, อาณากฺเขตฺตํ, วิสยกฺเขตฺตญฺจฯ ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ, ยํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิอาทีสุ กมฺปติฯ

อาณากฺเขตฺตํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติฯ ยตฺถ รตนปริตฺตํ, ขนฺธปริตฺตํ, ธชคฺคปริตฺตํ, อาฏานาฏิยปริตฺตํ, โมรปริตฺตนฺติ อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว ปวตฺตติฯ วิสยกฺเขตฺตํ ปน อนนฺตํ อปริมาณํ, ‘‘ยํ ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) วุตฺตํ ยตฺถ ยํ ยํ อากงฺขติ ตํ ตํ อนุสฺสรติฯ เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณากฺเขตฺตํ วินสฺสติฯ ตสฺมิํ ปน วินสฺสนฺเต ชาติกฺเขตฺตมฺปิ วินฏฺฐเมว โหติ; วินสฺสนฺตญฺจ เอกโตว วินสฺสติ, สณฺฐหนฺตมฺปิ เอกโตว สณฺฐหติฯ ตสฺส วินาโส จ สณฺฐหนญฺจ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.404) วุตฺตํฯ อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺพํฯ

เย ปเนเต สํวฏฺฏวิวฏฺฏา วุตฺตา, เอเตสุ ภควา โพธิมณฺเฑ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌนตฺถาย นิสินฺโน อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป สริฯ กถํ? ‘‘อมุตฺราสิ’’นฺติอาทินา นเยนฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป อหํ อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อโหสิํฯ เอวํนาโมติ เวสฺสนฺตโร วา โชติปาโล วาฯ เอวํโคตฺโตติ ภคฺคโว วา โคตโม วาฯ เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วาฯ เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วาฯ เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวทีฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ วสฺสสตปรมายุปริยนฺโต วา จตุราสีติกปฺปสหสฺสปรมายุปริยนฺโต วาฯ

โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส อหํ ตโต ภวโต โยนิโต คติโต วิญฺญาณฏฺฐิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต, ปุน อมุกสฺมิํ นาม ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา อุทปาทิํฯ ตตฺราปาสินฺติ อถ ตตฺราปิ ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสิํฯ เอวํนาโมติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ

อถ วา ยสฺมา อมุตฺราสินฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกํ สรณํฯ โส ตโต จุโตติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํฯ ตสฺมา อิธูปปนฺโนติ อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรํ อมุตฺร อุทปาทินฺติ ตุสิตภวนํ สนฺธายาหาติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺราปาสิํ เอวํนาโมติ ตตฺราปิ ตุสิตภวเน เสตเกตุ นาม เทวปุตฺโต อโหสิํฯ เอวํโคตฺโตติ ตาหิ เทวตาหิ สทฺธิํ เอกโคตฺโตฯ เอวํวณฺโณติ สุวณฺณวณฺโณฯ เอวมาหาโรติ ทิพฺพสุธาหาโรฯ เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทีติ เอวํ ทิพฺพสุขปฺปฏิสํเวทีฯ ทุกฺขํ ปน สงฺขารทุกฺขมตฺตเมวฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ สตฺตปญฺญาสวสฺสโกฏิสฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสายุปริยนฺโตฯ โส ตโต จุโตติ โส อหํ ตโต ตุสิตภวนโต จุโตฯ อิธูปปนฺโนติ อิธ มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตฯ

อิตีติ เอวํฯ สาการํ สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตวเสน สอุทฺเทสํ, วณฺณาทิวเสน สาการํฯ นามโคตฺตวเสน หิ สตฺโต ‘‘ทตฺโต, ติสฺโส, โคตโม’’ติ อุทฺทิสียติ; วณฺณาทีหิ โอทาโต, สาโมติ นานตฺตโต ปญฺญายติ; ตสฺมา นามโคตฺตํ อุทฺเทโส, อิตเร อาการาฯ กิํ ปน พุทฺธาเยว ปุพฺเพนิวาสํ สรนฺตีติ? วุจฺจเต – น พุทฺธาเยว, ปจฺเจกพุทฺธ-พุทฺธสาวก-ติตฺถิยาปิ, โน จ โข อวิเสเสนฯ ติตฺถิยา หิ จตฺตาลีสํเยว กปฺเป สรนฺติ, น ตโต ปรํฯ กสฺมา? ทุพฺพลปญฺญตฺตาฯ เตสญฺหิ นามรูปปริจฺเฉทวิรหโต ทุพฺพลา ปญฺญา โหติฯ สาวเกสุ ปน อสีติมหาสาวกา กปฺปสตสหสฺสํ สรนฺติ; ทฺเว อคฺคสาวกา เอกมสงฺเขฺยยฺยํ สตสหสฺสญฺจฯ ปจฺเจกพุทฺธา ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ สตสหสฺสญฺจฯ เอตฺตโก หิ เตสํ อภินีหาโรฯ พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ยาว อิจฺฉนฺติ ตาว สรนฺติฯ ติตฺถิยา จ ขนฺธปฏิปาฏิเมว สรนฺติฯ ปฏิปาฏิํ มุญฺจิตฺวา จุติปฏิสนฺธิวเสน สริตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตสญฺหิ อนฺธานํ วิย อิจฺฉิตปฺปเทโสกฺกมนํ นตฺถิฯ สาวกา อุภยถาปิ สรนฺติ; ตถา ปจฺเจกพุทฺธาฯ พุทฺธา ปน ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สีโหกฺกนฺตวเสนปิ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ เหฏฺฐา วา อุปริ วา ยํ ยํ ฐานํ อากงฺขนฺติ, ตํ สพฺพํ สรนฺติเยวฯ

อยํ โข เม พฺราหฺมณาติอาทีสุ เมติ มยาฯ วิชฺชาติ วิทิตกรณฏฺเฐน วิชฺชาฯ กิํ วิทิตํ กโรติ? ปุพฺเพนิวาสํฯ อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณฏฺเฐน ตปฺปฏิจฺฉาทกโมโห วุจฺจติฯ ตโมติ สฺเวว โมโห ตปฺปฏิจฺฉาทกฏฺเฐน ‘‘ตโม’’ติ วุจฺจติฯ อาโลโกติ สาเยววิชฺชา โอภาสกรณฏฺเฐน ‘‘อาโลโก’’ติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อตฺโถ, เสสํ ปสํสาวจนํฯ

โยชนา ปเนตฺถ – อยํ โข เม วิชฺชา อธิคตา, ตสฺส เม อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา, วินฏฺฐาติ อตฺโถฯ กสฺมา? ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนาฯ เอส นโย อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเยฯ

ยถา ตนฺติ เอตฺถ ยถาติ โอปมฺมตฺเถฯ ตนฺติ นิปาโตฯ สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺสฯ วีริยาตาเปน อาตาปิโนฯ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิตตฺตสฺส, เปสิตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา วิหญฺเญยฺย วิชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย, ตโม วิหญฺเญยฺย อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺย; เอวเมว มม อวิชฺชา วิหตา วิชฺชา อุปฺปนฺนา, ตโม วิหโต อาโลโก อุปฺปนฺโนฯ เอตสฺส เม ปธานานุโยคสฺส อนุรูปเมว ผลํ ลทฺธนฺติฯ

อยํ โข เม พฺราหฺมณ ปฐมา อภินิพฺภิทา อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหาติ อยํ โข มม พฺราหฺมณ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณมุขตุณฺฑเกน ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปฐมา อภินิพฺภิทา ปฐมา นิกฺขนฺติ ปฐมา อริยาชาติ อโหสิ, กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว มุขตุณฺฑเกน วา ปาทนขสิขาย วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตมฺหา อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺภิทา นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย ปจฺจาชาตีติฯ

ปุพฺเพนิวาสกถา นิฏฺฐิตาฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณกถา

[13] โส เอวํ…เป.… จุตูปปาตญาณายาติ จุติยา จ อุปปาเต จ ญาณาย; เยน ญาเณน สตฺตานํ จุติ จ อุปปาโต จ ญายติ, ตทตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺตํ อภินินฺนาเมสินฺติ ปริกมฺมจิตฺตํ นีหริํฯ โส ทิพฺเพน…เป.… ปสฺสามีติ เอตฺถ ปน ปูริตปารมีนํ มหาสตฺตานํ ปริกมฺมกรณํ นตฺถิฯ เต หิ จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเต เอว ทิพฺเพน จกฺขุนา สตฺเต ปสฺสนฺติ, อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตา ปน ปริกมฺมํ กตฺวาฯ ตสฺมา เตสํ วเสน ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ตํ ปน วุจฺจมานํ อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรติ; ตสฺมา ตํ น วทามฯ อตฺถิเกหิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.411) วุตฺตนเยน คเหตพฺพํฯ อิธ ปน ปาฬิเมว วณฺณยิสฺสามฯ