อถ โข ราชา โอกฺกาโก เชฏฺฐกุมาเร ขุรปฺปํ ปติฏฺฐเปสิ, โสตฺถิ กุมาโร ปลฺโลโม สมภวิฯ อถ โข ตสฺส ราชา โอกฺกาโก ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต พฺรหฺมทณฺเฑน ตชฺชิโต มทฺทรูปิํ ธีตรํ อทาสิฯ มา โข ตุมฺเห, มาณวกา, อมฺพฏฺฐํ มาณวํ อติพาฬฺหํ ทาสิปุตฺตวาเทน นิมฺมาเทถ, อุฬาโร โส กณฺโห อิสิ อโหสี’’ติฯ

ขตฺติยเสฏฺฐภาโว

[275] อถ โข ภควา อมฺพฏฺฐํ มาณวํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อมฺพฏฺฐ, อิธ ขตฺติยกุมาโร พฺราหฺมณกญฺญาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปยฺย, เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต ชาเยถฯ โย โส ขตฺติยกุมาเรน พฺราหฺมณกญฺญาย ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, อปิ นุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยญฺเญ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิญฺเจยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘มาติโต หิ, โภ โคตม, อนุปปนฺโน’’ติฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อมฺพฏฺฐ, อิธ พฺราหฺมณกุมาโร ขตฺติยกญฺญาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปยฺย, เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต ชาเยถฯ โย โส พฺราหฺมณกุมาเรน ขตฺติยกญฺญาย ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยญฺเญ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ ขตฺติยา ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิญฺเจยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘ปิติโต หิ, โภ โคตม, อนุปปนฺโน’’ติฯ

[276] ‘‘อิติ โข, อมฺพฏฺฐ, อิตฺถิยา วา อิตฺถิํ กริตฺวา ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวา ขตฺติยาว เสฏฺฐา, หีนา พฺราหฺมณาฯ

ตํ กิํ มญฺญสิ, อมฺพฏฺฐ, อิธ พฺราหฺมณา พฺราหฺมณํ กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณ ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน วธิตฺวา รฏฺฐา วา นครา วา ปพฺพาเชยฺยุํฯ อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ ฯ ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยญฺเญ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’ฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, อมฺพฏฺฐ, อิธ ขตฺติยา ขตฺติยํ กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณ ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน วธิตฺวา รฏฺฐา วา นครา วา ปพฺพาเชยฺยุํฯ อปินุ โส ลเภถ พฺราหฺมเณสุ อาสนํ วา อุทกํ วา’’ติ? ‘‘ลเภถ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา โภเชยฺยุํ สทฺเธ วา ถาลิปาเก วา ยญฺเญ วา ปาหุเน วา’’ติ? ‘‘โภเชยฺยุํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุ นํ พฺราหฺมณา มนฺเต วาเจยฺยุํ วา โน วา’’ติ? ‘‘วาเจยฺยุํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘อปินุสฺส อิตฺถีสุ อาวฏํ วา อสฺส อนาวฏํ วา’’ติ? ‘‘อนาวฏํ หิสฺส, โภ โคตม’’ฯ

[277] ‘‘เอตฺตาวตา โข, อมฺพฏฺฐ, ขตฺติโย ปรมนิหีนตํ ปตฺโต โหติ, ยเทว นํ ขตฺติยา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ภสฺสปุเฏน วธิตฺวา รฏฺฐา วา นครา วา ปพฺพาเชนฺติฯ อิติ โข, อมฺพฏฺฐ, ยทา ขตฺติโย ปรมนิหีนตํ ปตฺโต โหติ, ตทาปิ ขตฺติยาว เสฏฺฐา, หีนา พฺราหฺมณาฯ พฺรหฺมุนา เปสา, อมฺพฏฺฐ [พฺรหฺมุนาปิ อมฺพฏฺฐ (ก.), พฺรหฺมุนาปิ เอโส อมฺพฏฺฐ (ปี.)], สนงฺกุมาเรน คาถา ภาสิตา –

‘ขตฺติโย เสฏฺโฐ ชเนตสฺมิํ,

เย โคตฺตปฏิสาริโน;

วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน,

โส เสฏฺโฐ เทวมานุเส’ติฯ

‘‘สา โข ปเนสา, อมฺพฏฺฐ, พฺรหฺมุนา สนงฺกุมาเรน คาถา สุคีตา โน ทุคฺคีตา, สุภาสิตา โน ทุพฺภาสิตา, อตฺถสํหิตา โน อนตฺถสํหิตา, อนุมตา มยาฯ อหมฺปิ หิ, อมฺพฏฺฐ, เอวํ วทามิ –

‘ขตฺติโย เสฏฺโฐ ชเนตสฺมิํ,

เย โคตฺตปฏิสาริโน;

วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน,

โส เสฏฺโฐ เทวมานุเส’ติฯ

ภาณวาโร ปฐโมฯ

วิชฺชาจรณกถา

[278] ‘‘กตมํ ปน ตํ, โภ โคตม, จรณํ, กตมา จ ปน สา วิชฺชา’’ติ? ‘‘น โข, อมฺพฏฺฐ, อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย ชาติวาโท วา วุจฺจติ, โคตฺตวาโท วา วุจฺจติ, มานวาโท วา วุจฺจติ – ‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’ติฯ ยตฺถ โข, อมฺพฏฺฐ, อาวาโห วา โหติ, วิวาโห วา โหติ, อาวาหวิวาโห วา โหติ, เอตฺเถตํ วุจฺจติ ชาติวาโท วา อิติปิ โคตฺตวาโท วา อิติปิ มานวาโท วา อิติปิ – ‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’ติฯ เย หิ เกจิ อมฺพฏฺฐ ชาติวาทวินิพทฺธา วา โคตฺตวาทวินิพทฺธา วา มานวาทวินิพทฺธา วา อาวาหวิวาหวินิพทฺธา วา, อารกา เต อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทายฯ ปหาย โข, อมฺพฏฺฐ, ชาติวาทวินิพทฺธญฺจ โคตฺตวาทวินิพทฺธญฺจ มานวาทวินิพทฺธญฺจ อาวาหวิวาหวินิพทฺธญฺจ อนุตฺตราย วิชฺชาจรณสมฺปทาย สจฺฉิกิริยา โหตี’’ติฯ

[279] ‘‘กตมํ ปน ตํ, โภ โคตม, จรณํ, กตมา จ สา วิชฺชา’’ติ? ‘‘อิธ, อมฺพฏฺฐ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาฯ โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณิํ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติฯ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติฯ ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อญฺญตรสฺมิํ วา กุเล ปจฺจาชาโตฯ