เต วต, วาเสฏฺฐ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา เย ธมฺมา พฺราหฺมณการกา เต ธมฺเม ปหาย วตฺตมานา, เย ธมฺมา อพฺราหฺมณการกา เต ธมฺเม สมาทาย วตฺตมานา ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุฏา นิวุฏา โอนทฺธา ปริโยนทฺธา [ปริโยนทฺธา, เต (สฺยา. ก.)] กายสฺส เภทา ปรํ มรณา พฺรหฺมานํ สหพฺยูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

สํสนฺทนกถา

[550] ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, วาเสฏฺฐ, กินฺติ เต สุตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ, สปริคฺคโห วา พฺรหฺมา อปริคฺคโห วา’’ติ? ‘‘อปริคฺคโห, โภ โคตม’’ฯ ‘‘สเวรจิตฺโต วา อเวรจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อเวรจิตฺโต, โภ โคตม’’ฯ ‘‘สพฺยาปชฺชจิตฺโต วา อพฺยาปชฺชจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อพฺยาปชฺชจิตฺโต, โภ โคตม’’ฯ ‘‘สํกิลิฏฺฐจิตฺโต วา อสํกิลิฏฺฐจิตฺโต วา’’ติ? ‘‘อสํกิลิฏฺฐจิตฺโต, โภ โคตม’’ฯ ‘‘วสวตฺตี วา อวสวตฺตี วา’’ติ? ‘‘วสวตฺตี, โภ โคตม’’ฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, วาเสฏฺฐ, สปริคฺคหา วา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อปริคฺคหา วา’’ติ? ‘‘สปริคฺคหา, โภ โคตม’’ฯ ‘‘สเวรจิตฺตา วา อเวรจิตฺตา วา’’ติ? ‘‘สเวรจิตฺตา, โภ โคตม’’ ฯ ‘‘สพฺยาปชฺชจิตฺตา วา อพฺยาปชฺชจิตฺตา วา’’ติ? ‘‘สพฺยาปชฺชจิตฺตา, โภ โคตม’’ฯ ‘‘สํกิลิฏฺฐจิตฺตา วา อสํกิลิฏฺฐจิตฺตา วา’’ติ? ‘‘สํกิลิฏฺฐจิตฺตา, โภ โคตม’’ฯ ‘‘วสวตฺตี วา อวสวตฺตี วา’’ติ? ‘‘อวสวตฺตี, โภ โคตม’’ฯ

[551] ‘‘อิติ กิร, วาเสฏฺฐ, สปริคฺคหา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อปริคฺคโห พฺรหฺมาฯ อปิ นุ โข สปริคฺคหานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปริคฺคเหน พฺรหฺมุนา สทฺธิํ สํสนฺทติ สเมตี’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘สาธุ, วาเสฏฺฐ, เต วต, วาเสฏฺฐ, สปริคฺคหา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปริคฺคหสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

‘‘อิติ กิร, วาเสฏฺฐ, สเวรจิตฺตา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา, อเวรจิตฺโต พฺรหฺมา…เป.… สพฺยาปชฺชจิตฺตา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อพฺยาปชฺชจิตฺโต พฺรหฺมา… สํกิลิฏฺฐจิตฺตา เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อสํกิลิฏฺฐจิตฺโต พฺรหฺมา… อวสวตฺตี เตวิชฺชา พฺราหฺมณา วสวตฺตี พฺรหฺมา, อปิ นุ โข อวสวตฺตีนํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ วสวตฺตินา พฺรหฺมุนา สทฺธิํ สํสนฺทติ สเมตี’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘สาธุ, วาเสฏฺฐ, เต วต, วาเสฏฺฐ, อวสวตฺตี เตวิชฺชา พฺราหฺมณา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วสวตฺติสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

[552] ‘‘อิธ โข ปน เต, วาเสฏฺฐ, เตวิชฺชา พฺราหฺมณา อาสีทิตฺวา [อาทิสิตฺวา (ก.)] สํสีทนฺติ, สํสีทิตฺวา วิสารํ [วิสาทํ (สี. ปี.), วิสตฺตํ (สฺยา.)] ปาปุณนฺติ, สุกฺขตรํ [สุกฺขตรณํ (ก.)] มญฺเญ ตรนฺติฯ ตสฺมา อิทํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ เตวิชฺชาอิริณนฺติปิ วุจฺจติ, เตวิชฺชาวิวนนฺติปิ วุจฺจติ, เตวิชฺชาพฺยสนนฺติปิ วุจฺจตี’’ติฯ

[553] เอวํ วุตฺเต, วาเสฏฺโฐ มาณโว ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, โภ โคตม, สมโณ โคตโม พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺคํ ชานาตี’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, วาเสฏฺฐฯ อาสนฺเน อิโต มนสากฏํ, น อิโต ทูเร มนสากฏ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, โภ โคตม, อาสนฺเน อิโต มนสากฏํ, น อิโต ทูเร มนสากฏ’’นฺติฯ

[554] ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, วาเสฏฺฐ, อิธสฺส ปุริโส มนสากเฏ ชาตสํวทฺโธฯ ตเมนํ มนสากฏโต ตาวเทว อวสฏํ มนสากฏสฺส มคฺคํ ปุจฺเฉยฺยุํฯ สิยา นุ โข, วาเสฏฺฐ, ตสฺส ปุริสสฺส มนสากเฏ ชาตสํวทฺธสฺส มนสากฏสฺส มคฺคํ ปุฏฺฐสฺส ทนฺธายิตตฺตํ วา วิตฺถายิตตฺตํ วา’’ติ? ‘‘โน หิทํ, โภ โคตม’’ฯ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อมุ หิ, โภ โคตม, ปุริโส มนสากเฏ ชาตสํวทฺโธ, ตสฺส สพฺพาเนว มนสากฏสฺส มคฺคานิ สุวิทิตานี’’ติฯ

‘‘สิยา โข, วาเสฏฺฐ, ตสฺส ปุริสสฺส มนสากเฏ ชาตสํวทฺธสฺส มนสากฏสฺส มคฺคํ ปุฏฺฐสฺส ทนฺธายิตตฺตํ วา วิตฺถายิตตฺตํ วา, น ตฺเวว ตถาคตสฺส พฺรหฺมโลเก วา พฺรหฺมโลกคามินิยา วา ปฏิปทาย ปุฏฺฐสฺส ทนฺธายิตตฺตํ วา วิตฺถายิตตฺตํ วาฯ พฺรหฺมานํ จาหํ, วาเสฏฺฐ, ปชานามิ พฺรหฺมโลกญฺจ พฺรหฺมโลกคามินิญฺจ ปฏิปทํ, ยถา ปฏิปนฺโน จ พฺรหฺมโลกํ อุปปนฺโน, ตญฺจ ปชานามี’’ติฯ

[555] เอวํ วุตฺเต, วาเสฏฺโฐ มาณโว ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตํ เมตํ, โภ โคตม, สมโณ โคตโม พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตี’’ติฯ ‘‘สาธุ โน ภวํ โคตโม พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺคํ เทเสตุ อุลฺลุมฺปตุ ภวํ โคตโม พฺราหฺมณิํ ปช’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, วาเสฏฺฐ, สุณาหิ; สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ โภ’’ติ โข วาเสฏฺโฐ มาณโว ภควโต ปจฺจสฺโสสิฯ

พฺรหฺมโลกมคฺคเทสนา

[556] ภควา เอตทโวจ – ‘‘อิธ, วาเสฏฺฐ, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… (ยถา 190-212 อนุจฺเฉเทสุ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ)ฯ เอวํ โข, วาเสฏฺฐ, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป.… ตสฺสิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ

‘‘โส เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯ ตถา ทุติยํฯ ตถา ตติยํฯ ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, วาเสฏฺฐ, พลวา สงฺขธโม อปฺปกสิเรเนว จตุทฺทิสา วิญฺญาเปยฺย; เอวเมว โข, วาเสฏฺฐ, เอวํ ภาวิตาย เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ยํ ปมาณกตํ กมฺมํ น ตํ ตตฺราวสิสฺสติ, น ตํ ตตฺราวติฏฺฐติฯ อยมฺปิ โข, วาเสฏฺฐ, พฺรหฺมานํ สหพฺยตาย มคฺโคฯ

‘‘ปุน จปรํ, วาเสฏฺฐ, ภิกฺขุ กรุณาสหคเตน เจตสา…เป.… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป.… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติฯ ตถา ทุติยํฯ ตถา ตติยํฯ ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติฯ