เมนู

ยสฺมิํ สมเย อุปกฑฺฒนฺติ, สญฺญี ตสฺมิํ สมเย โหติฯ ยสฺมิํ สมเย อปกฑฺฒนฺติ, อสญฺญี ตสฺมิํ สมเย โหตี’ติฯ อิตฺเถเก อภิสญฺญานิโรธํ ปญฺญเปนฺติฯ

‘‘ตมญฺโญ เอวมาห – ‘น โข ปน เมตํ, โภ, เอวํ ภวิสฺสติฯ สนฺติ หิ, โภ, เทวตา มหิทฺธิกา มหานุภาวาฯ ตา อิมสฺส ปุริสสฺส สญฺญํ อุปกฑฺฒนฺติปิ อปกฑฺฒนฺติปิฯ ยสฺมิํ สมเย อุปกฑฺฒนฺติ, สญฺญี ตสฺมิํ สมเย โหติฯ ยสฺมิํ สมเย อปกฑฺฒนฺติ, อสญฺญี ตสฺมิํ สมเย โหตี’ติฯ อิตฺเถเก อภิสญฺญานิโรธํ ปญฺญเปนฺติฯ

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว อารพฺภ สติ อุทปาทิ – ‘อโห นูน ภควา, อโห นูน สุคโต, โย อิเมสํ ธมฺมานํ สุกุสโล’ติฯ ภควา, ภนฺเต, กุสโล, ภควา ปกตญฺญู อภิสญฺญานิโรธสฺสฯ กถํ นุ โข, ภนฺเต, อภิสญฺญานิโรโธ โหตี’’ติ?

สเหตุกสญฺญุปฺปาทนิโรธกถา

[412] ‘‘ตตฺร , โปฏฺฐปาท, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘อเหตู อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’ติ, อาทิโตว เตสํ อปรทฺธํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? สเหตู หิ, โปฏฺฐปาท, สปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปิฯ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติ’’ฯ

[413] ‘‘กา จ สิกฺขา’’ติ? ภควา อโวจ – ‘‘อิธ, โปฏฺฐปาท, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… (ยถา 190-212 อนุจฺเฉเทสุ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ)ฯ เอวํ โข, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป.… ตสฺสิเม ปญฺจนีวรเณ ปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺส ยา ปุริมา กามสญฺญา, สา นิรุชฺฌติฯ วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺญา ตสฺมิํ สมเย โหติ, วิเวกชปีติสุขสุขุม-สจฺจสญฺญีเยว ตสฺมิํ สมเย โหติฯ เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติฯ อยํ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺส ยา ปุริมา วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺญา, สา นิรุชฺฌติฯ สมาธิชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺญา ตสฺมิํ สมเย โหติ , สมาธิชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺญีเยว ตสฺมิํ สมเย โหติฯ เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติฯ อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺส ยา ปุริมา สมาธิชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺญา, สา นิรุชฺฌติฯ อุเปกฺขาสุขสุขุมสจฺจสญฺญา ตสฺมิํ สมเย โหติ, อุเปกฺขาสุขสุขุมสจฺจสญฺญีเยว ตสฺมิํ สมเย โหติฯ เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติฯ อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺส ยา ปุริมา อุเปกฺขาสุขสุขุมสจฺจสญฺญา, สา นิรุชฺฌติฯ อทุกฺขมสุขสุขุมสจฺจสญฺญา ตสฺมิํ สมเย โหติ, อทุกฺขมสุขสุขุมสจฺจสญฺญีเยว ตสฺมิํ สมเย โหติฯ เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติฯ อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺส ยา ปุริมา รูปสญฺญา [ปุริมสญฺญา (ก.)], สา นิรุชฺฌติฯ อากาสานญฺจายตนสุขุมสจฺจสญฺญา ตสฺมิํ สมเย โหติ, อากาสานญฺจายตนสุขุมสจฺจสญฺญีเยว ตสฺมิํ สมเย โหติฯ เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติฯ อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺส ยา ปุริมา อากาสานญฺจายตนสุขุมสจฺจสญฺญา, สา นิรุชฺฌติฯ วิญฺญาณญฺจายตนสุขุมสจฺจสญฺญา ตสฺมิํ สมเย โหติ, วิญฺญาณญฺจายตนสุขุมสจฺจสญฺญีเยว ตสฺมิํ สมเย โหติฯ เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติฯ อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจฯ

‘‘ปุน จปรํ, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺส ยา ปุริมา วิญฺญาณญฺจายตนสุขุมสจฺจสญฺญา, สา นิรุชฺฌติฯ อากิญฺจญฺญายตนสุขุมสจฺจสญฺญา ตสฺมิํ สมเย โหติ, อากิญฺจญฺญายตนสุขุมสจฺจสญฺญีเยว ตสฺมิํ สมเย โหติฯ เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติฯ อยมฺปิ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจฯ

[414] ‘‘ยโต โข, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ อิธ สกสญฺญี โหติ, โส ตโต อมุตฺร ตโต อมุตฺร อนุปุพฺเพน สญฺญคฺคํ ผุสติฯ ตสฺส สญฺญคฺเค ฐิตสฺส เอวํ โหติ – ‘เจตยมานสฺส เม ปาปิโย, อเจตยมานสฺส เม เสยฺโยฯ อหญฺเจว โข ปน เจเตยฺยํ, อภิสงฺขเรยฺยํ, อิมา จ เม สญฺญา นิรุชฺเฌยฺยุํ, อญฺญา จ โอฬาริกา สญฺญา อุปฺปชฺเชยฺยุํ; ยํนูนาหํ น เจว เจเตยฺยํ น จ อภิสงฺขเรยฺย’นฺติฯ โส น เจว เจเตติ, น จ อภิสงฺขโรติฯ ตสฺส อเจตยโต อนภิสงฺขโรโต ตา เจว สญฺญา นิรุชฺฌนฺติ, อญฺญา จ โอฬาริกา สญฺญา น อุปฺปชฺชนฺติฯ โส นิโรธํ ผุสติฯ เอวํ โข, โปฏฺฐปาท, อนุปุพฺพาภิสญฺญานิโรธ-สมฺปชาน-สมาปตฺติ โหติฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, โปฏฺฐปาท, อปิ นุ เต อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา อนุปุพฺพาภิสญฺญานิโรธ-สมฺปชาน-สมาปตฺติ สุตปุพฺพา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเตฯ เอวํ โข อหํ , ภนฺเต, ภควโต ภาสิตํ อาชานามิ – ‘ยโต โข, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ อิธ สกสญฺญี โหติ, โส ตโต อมุตฺร ตโต อมุตฺร อนุปุพฺเพน สญฺญคฺคํ ผุสติ, ตสฺส สญฺญคฺเค ฐิตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เจตยมานสฺส เม ปาปิโย, อเจตยมานสฺส เม เสยฺโยฯ

อหญฺเจว โข ปน เจเตยฺยํ อภิสงฺขเรยฺยํ, อิมา จ เม สญฺญา นิรุชฺเฌยฺยุํ, อญฺญา จ โอฬาริกา สญฺญา อุปฺปชฺเชยฺยุํ; ยํนูนาหํ น เจว เจเตยฺยํ, น จ อภิสงฺขเรยฺย’’นฺติฯ โส น เจว เจเตติ, น จาภิสงฺขโรติ, ตสฺส อเจตยโต อนภิสงฺขโรโต ตา เจว สญฺญา นิรุชฺฌนฺติ, อญฺญา จ โอฬาริกา สญฺญา น อุปฺปชฺชนฺติ ฯ โส นิโรธํ ผุสติฯ เอวํ โข, โปฏฺฐปาท, อนุปุพฺพาภิสญฺญานิโรธ-สมฺปชาน-สมาปตฺติ โหตี’’’ติฯ ‘‘เอวํ, โปฏฺฐปาทา’’ติฯ

[415] ‘‘เอกญฺเญว นุ โข, ภนฺเต, ภควา สญฺญคฺคํ ปญฺญเปติ, อุทาหุ ปุถูปิ สญฺญคฺเค ปญฺญเปตี’’ติ? ‘‘เอกมฺปิ โข อหํ, โปฏฺฐปาท, สญฺญคฺคํ ปญฺญเปมิ, ปุถูปิ สญฺญคฺเค ปญฺญเปมี’’ติฯ ‘‘ยถา กถํ ปน, ภนฺเต, ภควา เอกมฺปิ สญฺญคฺคํ ปญฺญเปติ, ปุถูปิ สญฺญคฺเค ปญฺญเปตี’’ติ? ‘‘ยถา ยถา โข, โปฏฺฐปาท, นิโรธํ ผุสติ, ตถา ตถาหํ สญฺญคฺคํ ปญฺญเปมิฯ เอวํ โข อหํ, โปฏฺฐปาท, เอกมฺปิ สญฺญคฺคํ ปญฺญเปมิ, ปุถูปิ สญฺญคฺเค ปญฺญเปมี’’ติฯ

[416] ‘‘สญฺญา นุ โข, ภนฺเต, ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา ญาณํ, อุทาหุ ญาณํ ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา สญฺญา, อุทาหุ สญฺญา จ ญาณญฺจ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ? ‘‘สญฺญา โข, โปฏฺฐปาท, ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา ญาณํ, สญฺญุปฺปาทา จ ปน ญาณุปฺปาโท โหติฯ โส เอวํ ปชานาติ – ‘อิทปฺปจฺจยา กิร เม ญาณํ อุทปาที’ติฯ อิมินา โข เอตํ, โปฏฺฐปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ – ยถา สญฺญา ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา ญาณํ, สญฺญุปฺปาทา จ ปน ญาณุปฺปาโท โหตี’’ติฯ

สญฺญาอตฺตกถา

[417] ‘‘สญฺญา นุ โข, ภนฺเต, ปุริสสฺส อตฺตา, อุทาหุ อญฺญา สญฺญา อญฺโญ อตฺตา’’ติ? ‘‘กํ ปน ตฺวํ, โปฏฺฐปาท, อตฺตานํ ปจฺเจสี’’ติ ? ‘‘โอฬาริกํ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺตานํ ปจฺเจมิ รูปิํ จาตุมหาภูติกํ กพฬีการาหารภกฺข’’นฺติ [กพฬีการภกฺขนฺติ (สฺยา. ก.)]ฯ ‘‘โอฬาริโก จ หิ เต, โปฏฺฐปาท, อตฺตา อภวิสฺส รูปี จาตุมหาภูติโก กพฬีการาหารภกฺโขฯ เอวํ สนฺตํ โข เต, โปฏฺฐปาท, อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตาฯ ตทมินาเปตํ, โปฏฺฐปาท , ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตาฯ ติฏฺฐเตว สายํ [ติฏฺฐเตวายํ (สี. ปี.)], โปฏฺฐปาท, โอฬาริโก อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก กพฬีการาหารภกฺโข, อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อญฺญา จ สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญา จ สญฺญา นิรุชฺฌนฺติฯ อิมินา โข เอตํ, โปฏฺฐปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตา’’ติฯ

[418] ‘‘มโนมยํ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺตานํ ปจฺเจมิ สพฺพงฺคปจฺจงฺคิํ อหีนินฺทฺริย’’นฺติฯ ‘‘มโนมโย จ หิ เต, โปฏฺฐปาท, อตฺตา อภวิสฺส สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย, เอวํ สนฺตมฺปิ โข เต, โปฏฺฐปาท, อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตาฯ ตทมินาเปตํ, โปฏฺฐปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตาฯ ติฏฺฐเตว สายํ, โปฏฺฐปาท, มโนมโย อตฺตา สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย, อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อญฺญา จ สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญา จ สญฺญา นิรุชฺฌนฺติฯ อิมินาปิ โข เอตํ, โปฏฺฐปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตา’’ติฯ

[419] ‘‘อรูปิํ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺตานํ ปจฺเจมิ สญฺญามย’’นฺติฯ ‘‘อรูปี จ หิ เต, โปฏฺฐปาท, อตฺตา อภวิสฺส สญฺญามโย, เอวํ สนฺตมฺปิ โข เต, โปฏฺฐปาท, อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตาฯ ตทมินาเปตํ, โปฏฺฐปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตาฯ ติฏฺฐเตว สายํ, โปฏฺฐปาท, อรูปี อตฺตา สญฺญามโย, อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อญฺญา จ สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญา จ สญฺญา นิรุชฺฌนฺติฯ อิมินาปิ โข เอตํ, โปฏฺฐปาท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํ ยถา อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสติ อญฺโญ อตฺตา’’ติฯ

[420] ‘‘สกฺกา ปเนตํ, ภนฺเต, มยา ญาตุํ – ‘สญฺญา ปุริสสฺส อตฺตา’ติ วา ‘อญฺญาว สญฺญา อญฺโญ อตฺตาติ วา’ติ? ‘‘ทุชฺชานํ โข เอตํ [เอวํ (ก.)], โปฏฺฐปาท, ตยา อญฺญทิฏฺฐิเกน อญฺญขนฺติเกน อญฺญรุจิเกน อญฺญตฺราโยเคน อญฺญตฺราจริยเกน – ‘สญฺญา ปุริสสฺส อตฺตา’ติ วา, ‘อญฺญาว สญฺญา อญฺโญ อตฺตาติ วา’’’ติฯ