ยสฺมิํ สมเย อุปกฑฺฒนฺติ, สญฺญี ตสฺมิํ สมเย โหติฯ ยสฺมิํ สมเย อปกฑฺฒนฺติ, อสญฺญี ตสฺมิํ สมเย โหตี’ติฯ อิตฺเถเก อภิสญฺญานิโรธํ ปญฺญเปนฺติฯ

‘‘ตมญฺโญ เอวมาห – ‘น โข ปน เมตํ, โภ, เอวํ ภวิสฺสติฯ สนฺติ หิ, โภ, เทวตา มหิทฺธิกา มหานุภาวาฯ ตา อิมสฺส ปุริสสฺส สญฺญํ อุปกฑฺฒนฺติปิ อปกฑฺฒนฺติปิฯ ยสฺมิํ สมเย อุปกฑฺฒนฺติ, สญฺญี ตสฺมิํ สมเย โหติฯ ยสฺมิํ สมเย อปกฑฺฒนฺติ, อสญฺญี ตสฺมิํ สมเย โหตี’ติฯ อิตฺเถเก อภิสญฺญานิโรธํ ปญฺญเปนฺติฯ

‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว อารพฺภ สติ อุทปาทิ – ‘อโห นูน ภควา, อโห นูน สุคโต, โย อิเมสํ ธมฺมานํ สุกุสโล’ติฯ ภควา, ภนฺเต, กุสโล, ภควา ปกตญฺญู อภิสญฺญานิโรธสฺสฯ กถํ นุ โข, ภนฺเต, อภิสญฺญานิโรโธ โหตี’’ติ?

สเหตุกสญฺญุปฺปาทนิโรธกถา

[412] ‘‘ตตฺร , โปฏฺฐปาท, เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ – ‘อเหตู อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’ติ, อาทิโตว เตสํ อปรทฺธํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? สเหตู หิ, โปฏฺฐปาท, สปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปิฯ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติ’’ฯ

[413] ‘‘กา จ สิกฺขา’’ติ? ภควา อโวจ – ‘‘อิธ, โปฏฺฐปาท, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… (ยถา 190-212 อนุจฺเฉเทสุ, เอวํ วิตฺถาเรตพฺพํ)ฯ เอวํ โข, โปฏฺฐปาท, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน โหติ…เป.… ตสฺสิเม ปญฺจนีวรเณ ปหีเน อตฺตนิ สมนุปสฺสโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ โส วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ตสฺส ยา ปุริมา กามสญฺญา, สา นิรุชฺฌติฯ วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺญา ตสฺมิํ สมเย โหติ, วิเวกชปีติสุขสุขุม-สจฺจสญฺญีเยว ตสฺมิํ สมเย โหติฯ เอวมฺปิ สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌติฯ อยํ สิกฺขา’’ติ ภควา อโวจฯ