เมนู

จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา


[212] จตุสจฺจวิทูติ จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจํ ฯ
จตุสจฺจํ อเวทิ ปฏิวิชฺฌีติ จตุสจฺจวิทู ฯ สติปิ สาวกานํ ปจฺเจก-
พุทฺธานญฺจ จตุสจฺจวิทุภาเว อนญฺญปุพฺพกตฺตา ภควโต จตุสจฺจ-
ทสฺสนสฺส ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตาย พเลสุ จ วสิภาวสฺส ปตฺติโต
ปรสนฺตาเนสุ ปสาริตภาเวน สุปากฏตฺตา จ ภควาว วิเสเสน
จตุสจฺจวิทูติ โถมนํ อรหติ ฯ
[213] อธิฏฺเฐมาติ สํวิทหาม ฯ ทูตกมฺมนฺติ คิหีนํ ปณฺณํ
วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ ฯ อิริยาปถํ สณฺฐ-
เปตฺวาติ ปธานานุรูปํ กตฺวา ฯ ปุจฺฉนฺตานํ วาติ อยฺยา สนฺต-
อิริยาปถา อติวิย อุปสนฺตา กตรํ วิเสสมธิคจฺฉึสูติ ปุจฺฉนฺตานํ ฯ
อนาคตสมฺพนฺเธ ปน อสตีติ ภาสิโต ภวิสฺสตีติ ปาฐเสสํ กตฺวา
อนาคตสมฺพนฺเธ อสติ ฯ ภาสิโตติ อตีตวจนํ กถํ อนาคตวจเนน
สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห ลกฺขณํ ปน สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพนฺติ ฯ
อีทิเส หิ ฐาเน ธาตุสมฺพนฺเธ ปจฺจยาติ อิมินา ลกฺขเณน ธาตฺ-
วตฺถสมฺพนฺเธ สติ อญฺญถา 1 กาลวิหิตาปิ ปจฺจยา สาธโว ภวนฺตีติ
สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ ฯ วณฺณวาติ อิมินา สกลสรีรานุคตวณฺณสฺส
มนาปตา วุตฺตา ฯ ปสนฺนมุขวณฺณาติ อิมินา สกลสรีรวณฺณโตปิ

1. ม. อยถากาลวิหิตาปิ ฯ
[ ม. ป. 165-7 ส. ป. 587-8 ]

อธิกตรํ มุขวณฺณสฺส มนาปตา วุตฺตา ฯ วิปฺปสนฺนจฺฉวิวณฺณาติ
อิมินา ปน วิชฺชมานสฺเสว สรีรวณฺณสฺส อติวิย ปสนฺนตา วุตฺตา ฯ
ยสฺมา อินฺทฺริยานํ โอนตฺตํ ปูรตฺตํ วา นตฺถิ ตสฺมา อภินิวิฏฺโฐ-
กาสสฺส ปริปุณฺณตฺตาติ วุตฺตํ ฯ ฉฏฺฐสฺส อภินิวิฏฺโฐกาโส
หทยวตฺถุ ปญฺจปสาทานํ อภินิวิฏฺโฐกาสสฺส ปริปุณฺณตาวจเนเนว
หทยวตฺถุอาทิสกลสรีรสฺส ปริปุณฺณตา ทสฺสิตาเยว โหตีติ อาห
มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานนฺติ ฯ ยถาตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาต-
มตฺตํ ฯ ภนฺตมิคปฏิภาคาติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส อชานนโต
ภนฺตมิคสทิสา ฯ จตุจฺจกฺกนฺติ จตุอิริยาปถํ ฯ อิริยาปโถ หิ อิธ
ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ อธิปฺเปโต ฯ นวทฺวารนฺติ นวหิ วณมุเขหิ
นวทฺวารํ ฯ ทุกฺขนฺติ สีสโรคาทิทุกฺขํ ฯ สพฺพกิจฺเจสูติ ปตฺตปจน-
จีวรรชนโยคฏฺฐานาทิกิจฺเจสุ ฯ ยาเปตุนฺติ วหิตุํ ปวตฺเตตุํ ฯ
เตนาห คเมตุนฺติ ฯ
[214] สนฺโตติ อิมินา เตสํ วิชฺชมานตํ ทสฺเสติ ฯ สํวิชฺช-
มานาติ อิมินา ปน เตสํ อุปลพฺภมานตํ ทสฺเสติ ฯ เตนาห
อตฺถิ เจว อุปลพฺภนฺติ จาติ ฯ อุปลพฺภนฺตีติ ทิสฺสนฺติ ญายนฺตีติ
อตฺโถ ฯ ปนฺถทูหนกมฺมนฺติ ปนฺถฆาตนกมฺมํ ฯ หนนฺโตติ มา-
เรนฺโต ฯ ฆาเตนฺโตติ มาราเปนฺโต ฯ อถวา หนนฺโตติ พนฺธน-
ตาฬนาทีหิ หึสนฺโต ฯ ฆาเตนฺโตติ มาเรนฺโต ฯ ฉินฺทนฺโตติ ปเรสํ
[ ม. ป. 167-9 ส. ป. 588-9 ]

หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺโต ฯ ปจนฺโตติ ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺโต ฯ ปจนํ
เหตฺถ ทหนํ วิพาธนํ อธิปฺเปตํ ฯ ปจนฺโตติ วา ตชฺเชนฺโต
ปริภาเสนฺโต 1 ฯ อถวา ปจนฺโตติ คาเมสุ อคฺคิปาตนวเสน เคหาทีนิ
ฌาเปตฺวา ตตฺถ อเชฬกาทีนิ ปจนฺโต ฯ
[215] เย สิกฺขาปเทสุ พหุลคารวา น โหนฺติ อาปตฺติ-
วีติกฺกมพหุลา เต สิกฺขาย อติพฺพคารวา ฯ อุทฺธเตติ อกปฺปิเย
กปฺปิยสญฺญิตาย กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย อวชฺเช วชฺชสญฺญิตาย
วชฺเช อวชฺชสญฺญิตาย จ อุทฺธจฺจปกติเก ฯ อุนฺนเฬติ อุคฺคต-
นเฬ ฯ อุฏฺฐิตตุจฺฉมาเนติ วุตฺตํ โหติ ฯ จปเลติ ปตฺตจีวร-
มณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺเต ฯ มุขเรติ มุขขเร ฯ ขรวจเนติ
วุตฺตํ โหติ ฯ วิกิณฺณวาเจติ อสญฺญตวจเน ทิวสมฺปิ นิรตฺถก-
วจนปฺปลาปเน ฯ มุฏฺฐา นฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺฐสฺสตี ฯ
สติวิรหิเตติ วุตฺตํ โหติ ฯ อสมฺปชาเนติ นิปฺปญฺเญ ฯ ปากฏินฺ-
ทฺริเยติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย วิวฏอินฺทฺริเย ฯ อาจริยุปชฺฌา-
เยหิ ปริจฺจตฺตเกติ ธมฺเมน อามิเสน จ อสงฺคเหตฺวา อาจริยุ-
ปชฺฌาเยหิ ปริจฺจตฺเต อนาเถ อปฺปติฏฺเฐ ฯ ลาภครุเกติ ปจฺจย-
ครุเก ฯ อิริยาปถสณฺฐปนาทีนีติ อาทิสทฺเทน ปจฺจยปฏิเสธนสา-
มนฺตชปฺปานํ คหณํ เวทิตพฺพํ ฯ มหานิทฺเทเส หิ อริยาปถสณฺฐปน-

1. ม. ตาเสนฺโต ฯ
[ ม. ป. 169-70 ส. ป. 589-90 ]

ปจฺจยปฏิเสธนสามนฺตชปฺปนวเสน ติวิธํ กุหกวตฺถุ อาคตํ ฯ ตตฺถ
ปาปิจฺฉสฺเสว สโต สมฺภาวนาธิปฺปายกเตน อิริยาปเถน วิมฺหาปนํ
อิริยาปถสณฺฐปนสงฺขาตํ กุหกวตฺถุ ฯ ตตฺถ จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส
ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺขิปเนน เต จ คหปติเก
อตฺตนิ สุปฺปติฏฺฐิตสทฺเธ ญตฺวา ปุน เตสํ อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ
น กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ สุลทฺธํ วต โน อสฺส สเจ อปฺป-
มตฺตกมฺปิ กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ
จีวราทีนิ อุปเนนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตํเยว อาวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณนปิ
ตโต ปภูติ อปิ สกฏภาเรหิ อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจย-
ปฏิเสธนสงฺขาตํ กุหกวตฺถูติ เวทิตพฺพํ ฯ ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺต-
ชปฺปนสงฺขาตํ กุหกวตฺถูติ เวทิตพฺพํ ฯ จิตฺตลปพฺพตาทิวิหาโร โลก-
สมฺมตเสนาสนํ นาม ฯ โลกสมฺมต ฯเปฯ อุปาเยหิ สํวณฺณิย-
มานคุโณติ สมฺพนฺโธ ฯ ปริปาเจตุนฺติ ปริณาเมตุํ ฯ สุทฺธจิตฺเตน
อตฺตโน คนฺถธุราทิกมฺมํ กตฺวา วิจรนฺตานํ ตมฺมูลกปจฺจยปริโภเค
โทสาภาวํ ทสฺเสตุํ เย ปนาติอาทิ วุตฺตํ ฯ ภิกฺขาจาเร อสมฺ-
ปชฺชมาเนติ โคจรคาเม ภิกฺขาย จริตฺวา ลภิตพฺพปิณฺฑปาเต อสมฺ-
ปชฺชนฺเต ฯ เต จ วตฺตสีเสน สพฺพมฺเปตํ กโรนฺติ น ลาภ-
นิมิตฺตํ ฯ เตน วุตฺตํ ตนฺติปฺปเวณิฆฏนกา สาสนโชตกาติ ฯ
[ ม. ป. 170 ส. ป. 591 ]

[216] กิจฺเฉนาติ น ทุกฺขาปฏิปทาย ฯ พุทฺธานํ หิ จตฺตาโรปิ
มคฺคา สุขาปฏิปทาว โหนฺติ ฯ ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทส-
สโมหสฺเสว สโต อาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา
คลโลหิตํ นีหริตฺวา สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปทีปกํ
ปุตฺตํ มนาปจารินึ ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อญฺญานิปิ
ขนฺติวาทีสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส
อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ฯ กสิเรนาติ ตสฺเสว เววจนํ ฯ
[217] เอกสฺเสว ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ครุภาวโต
ครุภณฺฑานีติ วุตฺตํ ฯ สพฺเพสํ ภาเชตฺวาปิ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย
ครุปริกฺขารานีติ วุตฺตํ ฯ สาธารณปริกฺขารภาเวนาติ สงฺฆิกตฺตา
สพฺพภิกฺขุสาธารณปริกฺขารภาเวน ฯ สงฺคณฺหาติ อุปลาเปตีติ อิทํ
อเถยฺยจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ เตเนวาห ตถาภาวโต เถเนตฺวาติ ฯ
อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคิยภาวโต เถเนตฺวาติ อตฺโถ ฯ ครุภณฺฑํ หิ
กุลสงฺคหตฺถาย วิสฺสชฺเชนโต วิภชนฺโต จ ตสฺส อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคิย-
ภาวํ เถเนติ ฯ กุลทูสกทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ เอตฺถ โย วิสฺสชฺเชยฺย
อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติ วุตฺตตฺตา วิสฺสชฺชนปจฺจยา ถุลฺลจฺจเยนาปิ
น มุจฺจติ ฯ
[218] อสนฺตนฺติ อวิชฺชมานํ ฯ อภูตนฺติ อนุปฺปนฺนํ ฯ อนุปฺ-
ปนฺนตฺตา หิ ตสฺส ตํ อสนฺตนฺติ ฯ ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ การณ-
[ ม. ป. 170 ส. ป. 571-3 ]

การณวจนํ ฯ อุลฺลปตีติ อุคฺคตายุโก ลปติ ฯ สีลํ หิ ภิกฺขุโน อายุ ฯ
ตํ ตสฺส ตถาลาปนสมกาลเมว วิคจฺฉติ ฯ อสนฺตสมฺภาวนายาติ
อตฺตโน อวิชฺชมานคุเณหิ สมฺภาวนาย ฯ เอวํ หิ คณฺหตา ฯเปฯ
เถเนตฺวา คหิตา โหนฺตีติ เอตฺถ ฯ อสนฺตสมฺภาวนาย รฏฺฐปิณฺ-
ฑสฺส เถเนตฺวา คหิตตฺตา โลกุตฺตรธมฺโมปิ เถนิโตเยว โหติ ฯ
กิตวสฺเสวาติ กิตวสฺส สกุณคฺคหณมิว ฯ เกราฏิกสฺสาต สถสฺส 1
โคตฺตํ วุจฺจติ สาธารณนามํ ฯ มตฺตสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ฯ
ตสฺมา สมณาติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวนฺติ ธาเรนฺตีติ โคตฺรภุโน ฯ
นามมตฺตสมณาติ วุตฺตํ โหติ ฯ
[219] เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ญาตมริยาทายเอว ชานนโต อญฺญา
อคฺคมคฺคปญฺญา ตสฺสา ผลภาวโต อคฺคผลปญฺญา ตํสหคตา
สมฺมาสงฺกปฺปาทโย อญฺญาติ วุตฺตาติ อาห อญฺญํ พฺยากรึสูติ
อรหตฺตํ พฺยากรึสูติ ฯ อริยสาวกสฺส ตาว นุปฺปชฺชตีติ ปหีนา-
ธิมานปจฺจยตฺตา นุปฺปชฺชติ ฯ สีลวโตปิ ฯเปฯ นุปฺปชฺชติ อการก-
ภาวโต ฯ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ติลกฺขณํ
อาโรเปตฺวา ฯ อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย อารทฺธ-
วิปสฺสกสฺส ฯ สุทฺธสมถลาภี วิปสฺสนาย กมฺมํ อกตฺวาปิ กิเลส-
สมุทาจารํ อปสฺสนฺโต เกวลํ อญฺญาณพเลน อริโยหมสฺมีติ มญฺญ-
ตีติ อาห สุทฺธสมถลาภึ วาติ ฯ อรหา อหนฺติ มญฺญติ อุจฺจ-

1. สฐสฺส ฯ
[ ม. ป. 170-2 ส.ป. 593-7 ]

วาลิกวาสี มหานาคตฺเถโร วิย ฯ
[220] ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโร กิร นาม เอโก ปภินฺน-
ปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาททายโก
อโหสิ ฯ โส เอกทิวสํ อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา กินฺนุโข
อมฺหากํ อาจริยสฺส อุจฺจวาลิกวาสิมหานาคตฺเถรสฺส สมณภาวกิจฺจํ
มตฺถกปฺปตฺตํ โนติ อาวชฺเชนฺโต ปุถุชฺชนภาวเมวสฺส ทิสฺวา มยิ
อคจฺฉนฺเต ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กริสฺสตีติ จ ญตฺวา อิทฺธิยา
เวหาสํ อุปฺปติตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส เถรสฺส สมีเป โอโร-
หิตฺวา วนฺทิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ กึ อาวุโส
ธมฺมทินฺน อกาเล อาคโตสีติ จ วุตฺโต ปญฺหํ ภนฺเต ปุจฺฉิตุํ
อาคโตมฺหีติ อาห ฯ ตโต ปุจฺฉาวุโส ชานมานา กถยิสฺสามาติ
วุตฺเต ปญฺหาสหสฺสํ ปุจฺฉิ ฯ เถโร ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อสชฺช-
มาโนว กเถสิ ฯ ตโต อติติกฺขิณํ โว ภนฺเต ญาณํ กทา
ตุมฺเหหิ อริยธมฺโม อธิคโตติ วุตฺเต อิโต สฏฺฐิวสฺสกาเล อาวุโสติ
อาห ฯ สมาธึปิ ภนฺเต วลญฺเชถาติ ฯ นยิทํ อาวุโส ภาริยนฺติ ฯ
เตนหิ ภนฺเต เอกํ หตฺถึ มาเปถาติ ฯ เถโร สพฺพเสตํ หตฺถึ
มาเปสิ ฯ อิทานิ ภนฺเต ยถา อยํ หตฺถี อญฺจิตกณฺโณ ปสา-
ริตนงฺคุฏฺโฐ โสณฺฑํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา เภรวํ โกญฺจนาทํ กโรนฺโต
ตุมฺหากํ อภิมุขํ อาคจฺฉติ ตถา นํ กโรถาติ ฯ เถโร ตถา
[ ม. ป. 172 ส. ป. 579 ]

กตฺวา เวเคน อาคจฺฉโต หตฺถิสฺส เภรวํ อาการํ ทิสฺวา อุฏฺฐาย
ปลายิตุํ อารทฺโธ ฯ ตเมนํ ขีณาสวตฺเถโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา
จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ภนฺเต ขีณาสวสฺส สารชฺชํ นาม โหตีติ
อาห ฯ โส ตสฺมึ กาเล อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา อวสฺสโย
เม อาวุโส ธมฺมทินฺน โหหีติ วตฺวา ปาทมูเล อุกฺกุฏิกํ นิสีทิ ฯ
ภนฺเต ตุมฺหากํ อวสฺสโย ภวิสฺสามิเยวาหํ อาคโต มา จินฺตยิตฺถาติ
กมฺมฏฺฐานํ กเถสิ ฯ เถโร กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห
ตติเย ปทวาเร อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิ ฯ เถโร กิร โทส-
จริโต อโหสิ ฯ
[221] ยสฺมา ปนาติอาทิ อสนฺตํ อภูตํ อสํวิชฺชมานนฺติ
เอเตสํ การณวจนํ ฯ ตตฺถ ยนฺติ ยํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ฯ อนภิ-
ชานนฺติ อตฺตนิ อตฺถิภาวํ อชานนฺโต ฯ สมุทาจรตีติ อตฺถิ มยฺหํ
เอส ธมฺโมติ กเถติ ชานาเปติ วา ฯ อสนฺตํ อภูตนฺติ อิมสฺส
การณวจนํ สนฺตาเน อนุปฺปนฺโนติ ฯ ญาเณน จ อสจฺฉิกโตติ
อิทํ ปน อสํวิชฺชมานนฺติ เอตสฺส การณวจนํ ฯ ปกติมนุสฺเสหิ
อุตฺตริตรานํ พุทฺธาทิอุตฺตมปุริสานํ อธิคมธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ
อาห อุตฺตริมนุสฺสานนฺติอาทึ ฯ ตนฺติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ฯ อถ
ปทภาชเน พหุวจนนิทฺเทโส กสฺมา กโตติ อาห ปทภาชเน ปนาต-
ิอาทึ ฯ กิญฺจาปิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อพฺยากโตปิ โหติ
[ ม. ป. 172 ส. ป. 597-8 ]

อาโรคฺยฏฺเฐน ปน พาหิติกสุตฺเต วิย กุสเล ธมฺเมติ วุตฺตํ ฯ อสฺสาติ
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส ฯ ขณลยมุหุตฺตสทฺทา อญฺญตฺถ ภินฺนตฺถาปิ
โหนฺติ อิธ ปน ขณปริยายวเสเนว ตํ ขณํ ตํ ลยํ ตํ มุหุตฺ-
ตนฺติ ปาลิยํ วุตฺตํ ฯ อธิคนฺตพฺพโต อธิคโม ฌานาทิ ฯ
อธิคมสฺส ปุจฺฉา อธิคมปุจฺฉา ฯ เตนาห ฌานวิโมกฺขาทีสูติอาทึ ฯ
อุปายปุจฺฉาติ อธิคมุปายปุจฺฉา ฯ กินฺติ เกน ปกาเรน ฯ เกน
วิธินาติ อตฺโถ ฯ กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภีติ อิทํ ปน ปุพฺเพ
กินฺเต อธิคตนฺติ อนิทฺธาริตเภทา ฌานาทิวิเสสา ปุจฺฉิตาติ อิทานิ
เตสํ นิทฺธาเรตฺวา ปุจฺฉนาการทสฺสนํ ฯ
[222] ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺเตหิ ฉหากาเรหิ อธิคมพฺยา-
กรณํ โสเธตพฺพํ ตสฺมา ฯ เอตฺตาวตาวาติ เอตฺตเกน พฺยากรณ-
มตฺเตเนว น สกฺกาตพฺโพ ฯ พฺยากรณํ หิ เอกสฺส อยาถาวโตปิ
โหตีติ ฯ อิเมสุ ปน ฉสุ ฐาเนสุ โสธนตฺถํ วตฺตพฺโพติ ยถา
นาม ชาตรูปปฏิรูปกมฺปิ ชาตรูปํ วิย ขายตีติ ชาตรูปํ นิฆํสน-
ตาปนจฺเฉทเนหิ โสเธตพฺพํ เอวเมว อิเมสุ อิทาเนว วุตฺเตสุ
ฉสุ ฐาเนสุ ปกฺขิปิตฺวา โสธนตฺถํ วตฺตพฺโพ ฯ วิโมกฺขาทีสูติ
อาทิสทฺเทน สมาธิสมาปตฺติญาณทสฺสนมคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยา
สงฺคณฺหาติ ฯ ปากโฏ โหติ อธิคตวิเสสสฺส สติสมฺโมสาภาวโต ฯ
เสสปุจฺฉาสุปิ ปากโฏ โหตีติ ปเท เอเสว นโย ฯ สพฺเพสํ หิ
[ ม.ป. 172 ส. ป. 597-600 ]

อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ปหีนกิเลสา ปากฏา โหนฺตีติ อิทํ เยภุยฺย-
วเสน วุตฺตํ ฯ กสฺสจิ หิ อตฺตนา อธิคตมคฺควชฺฌกิเลเสสุ สนฺเทโห
อุปฺปชฺชติเยว มหานามสฺส สกฺกสฺส วิย ฯ โส หิ สกทาคามี
สมาโนปิ ตสฺส มยฺหํ ภนฺเต เอวํ โหติ โกสุ นาม เม ธมฺโม
อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยา-
ทาย ติฏฺฐนฺติ โทสธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ โมหธมฺมาปิ
จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ฯ อยํ กิร ราชา
สกทาคามิมคฺเคน โลภโทสโมหา นิรวเสสา ปหียนฺตีติ สญฺญี
อโหสิ ฯ กึ อริยสาวกสฺส เอวํ สนฺเทโห อุปฺปชฺชตีติ ฯ อาม
อุปฺปชฺชตีติ ฯ กสฺมา ฯ ปณฺณตฺติยํ อโกวิทตฺตา ฯ อยํ กิเลโส
อสุกมคฺควชฺโฌติ อิมิสฺสา ปณฺณตฺติยา อโกวิทสฺส หิ อริย-
สาวกสฺส เอวํ โหติ ฯ กึ ตสฺส ปจฺจเวกฺขณา นตฺถีติ ฯ อตฺถิ
สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติ ฯ เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว
ปจฺจเวกฺขติ เอโก อวสิฏฺฐกิเลสเมว เอโก มคฺคเมว เอโก
ผลเมว เอโก นิพฺพานเมว ฯ อิมาสุ ปน ปญฺจสุ ปจฺจเวกฺ-
ขณาสุ เอกํ วา เทฺว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏติ ฯ อิติ ยสฺส
ปจฺจเวกฺขณา น ปริปุณฺณา ตสฺส มคฺควชฺฌกิเลสปณฺณตฺติยํ
อโกวิทตฺตา เอวํ โหติ ฯ อุคฺคหปริปุจฺฉากุสลาติ สชฺฌายมคฺค-
สํวณฺณนาสุ นิปุณา ฯ ยาย ปฏิปทาย ยสฺส อริยมคฺโค อาคจฺฉติ
[ ม. ป. 172 ส. ป. 600-1 ]

สา ปุพฺพภาคปฏิปตฺติ อาคมนปฏิปทา ฯ โสเธตพฺพาติ สุทฺธา
อุทาหุ น สุทฺธาติ วิจารณาวเสน โสเธตพฺพา ฯ น สุชฺฌตีติ
ตตฺถ ตตฺถ ปมาทปฏิปตฺติสพฺภาวโต ฯ อปเนตพฺโพติ อตฺตโน
ปฏิญฺญาย อปเนตพฺโพ ฯ สุชฺฌตีติ วตฺวา สุฌนาการํ ทสฺเสตุํ
ทีฆรตฺตนฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ ปญฺญายตีติ เอตฺถาปิ ยทีติ ปทํ
อาเนตฺวา ยทิ โส ภิกฺขุ ตสฺสํ ปฏิปทายํ ปญฺญายตีติ สมฺพนฺโธ ฯ
จตูสุ ปจฺจเยสุ อลคฺคตฺตา อากาเส ปาณิสเมน เจตสาติ วุตฺตํ ฯ
วุตฺตสทิสนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน พฺยากรณํ อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺเตน
สทิสํ สมนฺติ อตฺโถ ฯ ขีณาสวปฏิปตฺติสทิสา ปฏิปตฺติ โหตีติ
ทีฆรตฺตํ สุวิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา ฯ ขีณาสวสฺส นาม ฯเปฯ น
โหตีติ ปหีนวิปฺปลฺลาสตฺตา ชีวิตนิกนฺติยา จ อภาวโต น โหติ ฯ
ปุถุชฺชนสฺส ปน อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชีวิตนิกนฺติสพฺภาวโต จ
อปฺปมตฺตเกนปิ โหติ ฯ ตตฺริมานิ วตฺถูนิ ฯ
[223] ทีฆภาณกาภยตฺเถโร กิร เอกํ ปิณฺฑปาติกํ ปริคฺคเหตุํ
อสกฺโกนฺโต ทหรสฺส สญฺญํ อทาสิ ฯ โส ตํ นหายมานํ กลฺยาณี-
นทีมุขทฺวาเร นิมฺมุชฺชิตฺวา ปาเท อคฺคเหสิ ฯ ปิณฺฑปาติโก
กุมฺภีโลติ สญฺญาย มหาสทฺทมกาสิ ฯ ตทา นํ ปุถุชฺชโนติ ชานึสุ ฯ
จนฺทมุขติสฺสราชกาเล ปน มหาวิหาเร สงฺฆตฺเถโร ขีณาสโว
ทุพฺพลจกฺขุโก วิหาเรเยว อจฺฉติ ฯ ราชา เถรํ ปริคฺคณฺหิสฺสามีติ
[ ม. ป. 172 ส. ป. 601 ]

ภิกฺขูสุ ภิกฺขาจารํ คเตสุ อปสทฺโท นํ อุปสงฺกมิตฺวา สปฺโป วิย
ปาเท อคฺคเหสิ ฯ เถโร สิลาถมฺโภ วิย นิจฺจโล หุตฺวา โก
เอตฺถาติ อาห ฯ อหํ ภนฺเต ติสฺโส ฯ สุคนฺธํ วายสิ โน
ติสฺสาติ ฯ เอวํ ขีณาสวสฺส ภยํ นาม นตฺถิ ฯ เอกจฺโจ ปน
ปุถุชฺชโนปิ อติสูโร โหติ นิพฺภโย ฯ โส รชฺชนีเยน อารมฺมเณน
ปริคฺคณฺหิตพฺโพ ฯ วสภราชาปิ หิ เอกํ เถรํ ปริคฺคณฺหมาโน
ฆเร นิสีทาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก พทรสาลวํ มทฺทมาโน นิสีทิ ฯ
มหาเถรสฺส เขโฬ จลิโต ฯ เถรสฺส ปุถุชฺชนภาโว อาวิภูโต ฯ
ขีณาสวสฺส หิ รสตณฺหา นาม สุปฺปหีนา ทิพฺเพสุปิ รเสสุ
นิกนฺติ นาม น โหติ ตสฺมา อิเมหิ อุปาเยหิ ปริคฺคณฺหิตฺวา
สจสฺส ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา รสตณฺหา วา อุปฺปชฺชติ น
ตฺวํ อรหาติ อปเนตพฺโพ ฯ
[224] อสนฺตคุณปภาวนลกฺขณา ปาปิจฺฉาติ อาห ยา สา
อิเธกจฺโจติอาทึ ฯ อาทินา นเยนาติ อาทิสทฺเทน อสฺสทฺโธว
สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ อปฺปสฺสุโตว สมาโน
พหุสฺสุโตติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ สงฺคณิการาโมว สมาโน
ปวิวิตฺโตติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ กุสีโตว สมาโน อารทฺธ-
วีริโยติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ มุฏฺฐสฺสตีว สมาโน อุปฏฺ-
ฐิตสฺสตีติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ อสมาหิโตว สมาโน
[ ม. ป. 172-4 ส.ป. 602 ]

สมาหิโตติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ ทุปฺปญฺโญว สมาโน
ปญฺญวาติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ อขีณาสโวว สมาโน
ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ ยา เอวรูปา อิจฺฉา
อิจฺฉาคตํ ปาปิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค อยํ
วุจฺจติ ปาปิจฺฉตาติ เอวํ วุตฺตํ ปาลิเสสํ สงฺคณฺหาติ ฯ ปาปิ-
กายาติ ลามิกาย ฯ อิจฺฉาย อปกโตติ ปาปิกาย อิจฺฉาย สมฺมา-
อาชีวโต อเปโต กโตติ อิจฺฉาย อปกโต ฯ ตถาภูโต จ มิจฺฉา-
ชีเวน อภิภูโต ปาราชิโก นาม โหตีติ อาห อภิภูโต ปาราชิโกติ ฯ
สามญฺญํ ทุปฺปรามฏฺฐํ นิรยายูปกฑฺฒตีติ ยถา กุโส เยน ทุคฺคหิโต
ตสฺส หตฺถํ อนุกนฺตติ ผาเลติ เอวเมว สมณธมฺมสงฺขาตํ
สามญฺญํปิ ขณฺฑสีลาทิตาย ทุปฺปรามฏฺฐํ นิรยาย อุปกฑฺฒติ
นิรเย นิพฺพตฺตาเปตีติ อตฺโถ ฯ สิถิโลติ โอลิยิตฺวา กรเณน
สิถิลคฺคาเหน กโต ฯ ปริพฺพาโชติ ขณฺฑาทิภาวปฺปตฺโต สมณ-
ธมฺโม ฯ ภิยฺโย อากิรเต รชนฺติ อพฺภนฺตเร วิชฺชมานํ ราครชาทึ
เอวรูโป สมณธมฺโม อปเนตุํ น สกฺโกติ อถโข ตสฺส อุปริ
อปรมฺปิ ราครชาทึ อากิรตีติ อตฺโถ ฯ ภิกฺขุภาโวติ ปาราชิกํ
อาปชฺชิตฺวา สมโณ อหนฺติ ปฏิชานนโต โวหารมตฺตสิทฺโธ ภิกฺขุ-
ภาโว ฯ อชานเมวาติ ปาเฐ เอวาติ อวธารณตฺเถ นิปาโต ฯ
อชานเมวนฺติ ปาเฐ ปน เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามีติ อวจนฺติ
[ ม. ป. 174 ส. ป. 602 ]

โยเชตพฺพํ ฯ
[225] อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิสทฺเทน กายคตาสติชฺฌานญฺจ
กสิณชฺฌานญฺจ สงฺคณฺหาติ ฯ เตน กายคตาสติชฺฌานํ ปฐวีกสิณชฺ-
ฌานํ สมาปชฺชินฺติอาทีนิ วทนฺโตปิ ปาราชิโกว โหตีติ เวทิตพฺพํ ฯ
วิโมกฺโขติ เอตฺถ วิสทฺโท วิเสสตฺโถ วิวิธตฺโถ วาติ ทสฺเสนฺโต
อาห สุฏฺฐุ มุตฺโตติอาทึ ฯ วิโมกฺโขติ จตฺตาโร อริยมคฺคา ฯ
ตสฺส สคุณโต สุญฺญตาทินามลาภํ ทสฺเสนฺโต อาห โส ปนายนฺติ-
อาทึ ฯ
[226] มคฺโค หิ นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน
วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วา ฯ
สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ
อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ
อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ
สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตีติ อิทํ สรสโต นามํ นาม ฯ ยสฺมา
ปเนส อนิจฺจานุปสฺสนาย สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจ-
นิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปชหนฺโต อาคโต ตสฺมา อนิมิตฺโต
ทุกฺขานุปสฺสนาย ปน สุขสญฺญํ ปหาย ปณิธึ ปฏฺฐนํ สุกฺขาเปตฺวา
อาคตตฺตา อปฺปณิหิโต อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสญฺญํ
ปหาย สงฺขารานํ สุญฺญโต ทิฏฺฐตฺตา สุญฺญโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต
[ ม. ป. 175 ส. ป. 603-4 ]

นามํ นาม ฯ ราคาทีหิ ปเนส สุญฺญตฺตา สุญฺญโต รูปนิมิตฺตาทีนํ
ราคนิมิตฺตาทีนํเยว วา อภาเวน อนิมิตฺโต ราคปณิธิอาทีนํ
อภาวโต อปฺปณิหิโตติ อิทมสฺส สคุณโต นามํ นาม ฯ สฺวายํ
สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ
สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ ฯ อิทมสฺส อารมฺมณโต
นามํ นาม ฯ อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจ ฯ
ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลพฺภติ ผเล มคฺคาคมนํ ฯ อนตฺตา-
นุปสฺสนา หิ สุญฺญตา นาม ฯ สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโค
สุญฺญโต ฯ อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม ฯ อนิมิตฺตวิปสฺ-
สนาย มคฺโค อนิมิตฺโต ฯ อิทํ ปน นามํ น อภิธมฺมปริยาเยน
ลพฺภติ ฯ ตถาหิ ตํ สงฺขารนิมิตฺตสฺส อวิชหนโต น นิปฺปริยาเยน
อนิมิตฺตํ ฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ลพฺภติ ฯ ตตฺร หิ โคตฺรภูญาณํ
อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ หุตฺวา สยํ
อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติ ฯ เตน มคฺโค
อนิมิตฺโตติ วุตฺโต ฯ มคฺคาคมเนน ปน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติ-
เยว ฯ ทุกฺขานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ปณิธึ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา
อปฺปณิหิตา นาม ฯ อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโค อปฺปณิหิโต ฯ
อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตํ ฯ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน
นามํ มคฺคสฺส เทติ มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํ ฯ
[ม. ป. 175 ส. ป. 604 ]

[227] สุญฺญตตฺตาติ วิวิตฺตตฺตา ฯ น หิ มคฺเค ราคาทโย
สนฺติ อุปรูปริ อุปฺปชฺชนกราคาทีนํ การณตฺตา ราคาทโย นิมิตฺ-
ตนฺติ อาห ราคโทสโมหนิมิตฺเตหีติ ฯ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺฐา-
นมฺเปตฺถ นิมิตฺตนฺติ วทนฺติ ฯ ราคาทโย จ ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปณิ-
ธีติ อาห ราคโทสโมหปณิธีนนฺติ ฯ วตฺถุวิชฺชาทึ สนฺธาย อวจนโต
วิชฺชานํ ลาภิมฺหีติ วุตฺเตปิ โหติ ฯ เอเกกโกฏฺฐาสวเสนาติ
สติปฏฺฐานจตุกฺกาทิเอเกกโกฏฺฐาสวเสน ฯ กิญฺจาปิ มหาอฏฺฐกถายมฺปิ
เอเกกโกฏฺฐาสวเสเนว ทสฺสิตํ ฯ ตตฺถ ปน โลกุตฺตรานํ สติ-
ปฏฺฐานานนฺติอาทินา ปจฺเจกํ โลกุตฺตรสทฺทํ โยเชตฺวา เอเกก-
โกฏฺฐาสวเสเนว วุตฺตํ ฯ อิธ โลกุตฺตรสทฺเทน วินาติ อยเมตฺถ
วิเสโส ฯ ตตฺถาติ เตสุ โกฏฺฐาเสสุ ฯ นนุ จ กิเลสปฺปหาน-
เมวาติ กสฺมา วุตฺตํ น หิ กิเลสานํ ปหานมตฺตํ อุตฺตริมนุสฺส-
ธมฺโม โหตีติ โย วเทยฺย ตํ สนฺธาย กิเลสปฺปหานสฺส มคฺค-
กิจฺจตฺตา กิจฺจวเสน มคฺโค ทีปิโตติ ทสฺเสตุํ ตํ ปนาติอาทิ
วุตฺตํ ฯ กามราคํ สนฺธาย ตติยมคฺเคน หิ ราคโทสานํ ปหานนฺติ
วุตฺตํ น ปน รูปราคอรูปราเค สนฺธาย ฯ น หิ เต เตน
ปหียนฺติ จตุตฺถมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตา ฯ ราคา จิตฺตํ วินีวรณตาติ
ราคา จิตฺตสฺส วินีวรณตาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ราคา วิมุตฺตสฺส จิตฺตสฺส
ตสฺเสว ราคนีวรณสฺส อภาเวน วิคตนีวรณตฺตา วินีวรณตาติ
[ ม. ป. 175 ส. ป. 604-5 ]

อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ เอส นโย เสเสสุปิ ฯ ยา จ ปญฺจ วิชฺชาติ
โยเชตพฺพํ ฯ นิพฺพฏฺฏิตโลกุตฺตรตฺตาติ วิสสเยว โลกโต อปคต-
โลกุตฺตรตฺตา ฯ ยถา วินา โลกุตฺตรสทฺเทน สติปฏฺฐานานํ ลาภิมฺหีติ
วุตฺเตปิ ปาราชิกํ โหติ เอวมิธาปิ อตฺถปฏิสมฺภิทาย ลาภิมฺหีติ
วุตฺเตปิ โหติเยวาติ วตฺตุํ ยุชฺชติ ฯ 1 อถโข มหาอฏฺฐกถายํ
วิภาเคน วุตฺตตฺตา น สกฺกา เอวมิธ วตฺตุนฺติ ทสฺเสตุํ มหาอฏฺฐ-
กถายํ ปน ฯเปฯ น สกฺกา อญฺญํ ปมาณํ กาตุนฺติ วุตฺตํ ฯ
ตมฺปิ ตตฺเถว ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ
[228] อุลฺลปนาการนฺติ สมาปชฺชินฺติอาทิ อุลฺลปนาการํ ฯ
อาปตฺติเภทนฺติ น ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติอาทิ
อาปตฺติเภทํ ฯ ปุน อาเนตฺวา ปฐมชฺฌานาทีหิ น โยชิตนฺติ เอตฺถ
ปฐมชฺฌาเนนาติ ปาโฐติ คณฺฐีปเท วุตฺตํ ฯ ตเทว ยุตฺตํ ฯ
กตฺตุสาธโนปิ ภณิตสทฺโท โหตีติ อาห อถวาติอาทึ ฯ เยน
จิตฺเตน มุสา ภณติ เตเนว จิตฺเตน น สกฺกา มุสา ภณามีติ
ชานิตุํ ฯ อนฺตรนฺตรา ปน อญฺเญน จิตฺเตน มุสา ภณามีติ
ชานาตีติ วุตฺตํ ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามีติ ฯ อยเมตฺถ
อตฺโถ ทสฺสิโตติ ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มุสาวาโทติ อยเมตฺถ
อตฺโถ ทสฺสิโต ฯ น สกฺกา น ภวิตุนฺติ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย

1. ม. เอตฺถนฺตเร กิญฺจาปิ ยุชฺชตีติ ปาโฐ ทิสฺสติ ฯ
[ ม. ป. 175 ส. ป. 606 - 9 ]

อาโภคํ กตฺวา ภณิตตฺตา น สกฺกา น ภวิตุํ ฯ อาปตฺติยา น
กาเรตพฺโพติ ปุพฺพภาคกฺขเณ มุสา ภณิสฺสามีติ อาโภคํ วินา
สหสา ภณนฺตสฺส วุจฺจมานกฺขเณ มุสา เอตนฺติ อุปฏฺฐิเตปิม นิวตฺ-
เตตุมสกฺกุเณยฺยตาย อวิสยภาวโต อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพ ฯ
ทวาติ สหสา ฯ รวาติ อญฺญํ วตฺตุกามสฺส ขลิตฺวา อญฺญ-
ภณนํ ฯ ตํ ชานาตีติ ตํ ญาณํ ฯ ตสฺส ภาโว ตํญาณตา ฯ
ญาณสฺส อตฺถสํเวทนนฺติ อตฺโถ ฯ ญาณสโมธานนฺติ ญาณสฺส
พหุภาโว ฯ เอกจิตฺตุปฺปาเท อเนกญาณตาติ อตฺโถ ฯ น หิ
สกฺกา ฯเปฯ ชานิตุนฺติ อารมฺมณกรณสฺส อภาวโต วุตฺตํ ฯ
อสมฺโมหาวโพโธ จ อีทิสสฺส ญาณสฺส นตฺถิ ฯ ภณิสฺสามีติ
ปวตฺตจิตฺตํ ภณามีติ อุปฺปชฺชมานสฺส 1 จิตฺตสฺส ปจฺจโย หุตฺวา
นิรุชฺฌติ ตญฺจ ภณิตนฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส 2 จ ปจฺจโย หุตฺวาติ
อาห ปุริมํ ปุริมํ ปน ฯเปฯ นิรุชฺฌตีติ ฯ ตสฺมึ ปุพฺพภาเค
สติ เสสทฺวยํ น เหสฺสตีติ เอตํ นตฺถิ ฯ อวสฺสํ โหติเยวาติ วุตฺตํ
โหติ ฯ ภณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค สติ ภณามิ ภณิตนฺติ เอตํ
ทฺวยํ น น โหติ ฯ โหติเยวาติ อธิปฺปาโย ฯ เอกํ วิย ปกาสตีติ
อเนกกฺขเณ อุปฺปนฺนมฺปิ จิตฺตํ เอกกฺขเณ อุปฺปนฺนสทิสํ หุตฺวา ปกา-
สติ ฯ สมาปชฺชินฺติอาทีนีติ อาทิสทฺเทน สมาปชฺชามิ สมาปนฺโนติ

1-2. ม. ปวตฺตจิตฺตสฺส ฯ
[ ม. ป. 175-84 ส. ป. 610 ]

อิมานิ เทฺว สงฺคณฺหาติ ฯ ตตฺถ สมาปชฺชึ สมาปนฺโนติ อิเมสํ
อสติปิ กาลนานตฺเต วจนวิเสสํ สนฺธาย วิสุํ คหณํ ฯ สกภาว-
ปริจฺจชนวเสนาติ อตฺตโน สนฺตกภาวสฺส ปริจฺจชนวเสน ฯ มคฺคุปฺ-
ปตฺติโต ปุพฺเพ วิย สราโค สโทโสติ วตฺตพฺพตาภาวโต ฯ จตฺตมฺปิ
เกจิ คณฺหนฺติ นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ วนฺโตติ วุตฺตํ ฯ น หิ ยํ
เยน วนฺตํ โส ปุน ตํ อาทิยติ ฯ เตนาห อนาทิยนภาวทสฺสน-
วเสนาติ ฯ วนฺตมฺปิ กิญฺจิ สนฺตติลคฺคํ สิยา นยิทเมวนฺติ
ทสฺสนตฺถํ มุตฺโตติ วุตฺตํ ฯ เตนาห สนฺตติโต วิโมจนวเสนาติ ฯ
มุตฺตมฺปิ กิญฺจิ มุตฺตพนฺธนํ วิย ผลํ กุหิญฺจิ ติฏฺฐติ น เอวมิทนฺติ
ทสฺสนตฺถํ ปหีโนติ วุตฺตํ ฯ เตนาห กฺวจิ อนวฏฺฐานทสฺสน-
วเสนาติ ฯ ยถา กิญฺจิ ทุนฺนิสฺสฏฺฐํ ปุน อาทาย สมฺมเทว
นิสฺสฏฺฐํ ปฏินิสฺสฏฺฐนฺติ วุจฺจติ เอวํ วิปสฺสนาย นิสฺสฏฺฐํ อาทินฺน-
สทิสํ มคฺเคน ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐนฺนาม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ปฏิ-
นิสฺสฏฺโฐติ วุตฺตํ ฯ เตนาห อาทินฺนปุพฺพสฺส ปฏินิสฺสคฺคทสฺสน-
วเสนาติ ฯ อุกฺเขฏิโตติ อุตฺตาสิโต ฯ อุตฺตาเสตฺวา ปลาปิโตติ
วุตฺตํ โหติ ฯ โย จ อุตฺตาเสตฺวา ปลาปิโต น ปุน โส ตํ
ฐานํ อาคจฺฉตีติ อาห ปุน อนาลียนภาวทสฺสนวเสนาติ ฯ ปุน
อาคนฺตฺวา สนฺตาเน อนุปฺปตฺติภาวทสฺสนวเสนาติ อตฺโถ ฯ ขิฏ-
สทฺทํ สทฺทสตฺถวิทู อุตฺตาสตฺเถ ปฐนฺตีติ อาห สฺวายมตฺโถ สทฺท-
[ ม. ป. 184-94 ส. ป. 611-2 ]

สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺโพติ ฯ อณุเยว อณุสหคตํ ฯ อติขุทฺทกนฺติ
วุตฺตํ โหติ ฯ
[229] เกวลญฺหิยนฺติ เกวลํ หิ อยํ ฯ วาโรติ อชฺฌาหริ-
ตพฺพํ ฯ ตงฺขณํเยว ชานาตีติ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชินฺติอาทิมฺหิ
วุตฺเต ตทตฺถสฺส ปกติยา วิชานนกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ เอวํ
ปน วจีเภทํ อกตฺวา ปกฺกมนาทีสุ อญฺญตโร ภิกฺขุ มํ อรหาติ
ชานนฺตูติ ตมฺหา อาวาสา ปฐมํ ปกฺกมีติ อาคตวตฺถุมฺหิ วิย
ตสฺมึ ขเณ อวิทิเตปิ นิกฺขนฺตมตฺเต ปาราชิกํ ฯ ชานนลกฺขณนฺติ
ตํขเณ ชานนํ นาม อีทิสนฺติ วุตฺตลกฺขณํ ฯ วิญฺญตฺติปเถติ กาย-
วจีวิญฺญตฺตีนํ คหณโยคฺเค ปเทเส ฯ ปกติจกฺขุนา ปกติโสเตน
จ ทฏฺฐุํ โสตุญฺจ อรหฏฺฐาเนติ วุตฺตํ โหติ ฯ เตน วิญฺญตฺติปถํ
อติกฺกมิตฺวา ฐิโต เจ โกจิ ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิพฺพาย จ โสต-
ธาตุยา ทิสฺวา สุตฺวา จ ชานาติ น ปาราชิกนฺติ ทีเปติ ฯ
อสุตปุพฺพสฺส กิมิทํ วุตฺตนฺติ สํสยุปฺปตฺติสพฺภาวโต สุตํ โหตีติ
วุตฺตํ ฯ ปฐมํ วจนมตฺตํ อสุตปุพฺเพนาปิ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชินฺติ
วุตฺเต กิมิทนฺติ สนฺเทหํ อนุปฺปาเทตฺวา ฌานํ นาม กิเรส สมา-
ปชฺชีติ เอตฺตกมตฺเตปิ ญาเต ปาราชิกํ โหติเยว ฯ
[230] อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาติ อติกฺกมิตฺวา อวตฺตุกามสฺส ฯ
อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อยนฺติ อสลฺลกฺเขนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย ฯ สรูปโต
[ ม. ป. 194-201 ส. ป. 612-4 ]

ปน อนาปตฺติ ภิกฺขุ อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาติ วินีตวตฺถูสุ ตตฺถ
ตตฺถ อาคตวตฺถุวเสน เวทิตพฺโพ ฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อยนฺติ
อสลฺลกฺเขตฺวา วทนฺโตปิ โวหารโต อญฺญํ พฺยากโรนฺโต นาม
โหตีติ วุตฺตํ อญฺญํ พฺยากโรนฺตสฺสาติ ฯ
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา ฯ
[231] ภายนฺโตปีติ อิมสฺส มยิ นตฺถิภาวํ อญฺเญปิ ชานนฺตา
อตฺถิ นุโขติ ภายนฺโตปิ ฯ เสกฺขภูมิยนฺติ อิมินา ฌานภูมิมฺปิ
สงฺคณฺหาติ ฯ ติณฺณํ วิเวกานนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํ ฯ ปิณฺฑาย
จรณสฺส โภชนปริโยสานตฺตา วุตฺตํ ยาว โภชนปริโยสานนฺติ ฯ
ภุตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺสาปิ ปน วุตฺตนเยเนว สมฺภาวนิจฺฉาย จีวร-
สณฺฐปนาทีนิ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว ฯ อาราธนีโย อาวุโส ธมฺโม
อารทฺธวีริเยนาติ วตฺถุทฺวยํ เอกสทิสมฺปิ ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ วิสุํ วิสุํ
อาโรปิตตฺตา ภควตา วินิจฺฉิตํ สพฺพมฺปิ วินีตวตฺถูสุ อาโรเป-
ตพฺพนฺติ ปาลิยํ อาโรปิตํ ฯ
[232] ปสาทภญฺญนฺติ เกวลํ ปสาทมตฺเตน ภณนํ น ปน
สภาวโต เอเต อรหนฺโตเอวาติ จินฺเตตฺวา เตเนเวตฺถ อนาปตฺติ
วุตฺตา ฯ ยทิ ปน เอเต สภาวโต อรหนฺโตเยวาติ มญฺญมาโน
อายนฺตุ โภนฺโต อรหนฺโตติอาทีนิ วทติ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ ฯ
[233] ปทสา คมนํ สนฺธาย กติกาย กตตฺตา ยาเนน วาติ
[ ม. ป. 201-9 ส. ป. 614-8 ]

อาทิมาห ฯ ตตฺถ วิชฺชามยิทฺธึ สนฺธาย อิทฺธิยาติ วุตฺตํ ฯ อญฺญ-
มญฺญํ รกฺขนฺตีติ โย อิมมฺหา อาวาสา ปฐมํ ปกฺกมิสฺสติ ตํ
มยํ อรหาติ ชานิสฺสามาติ เอวํ กติกาย กตตฺตา อปุพฺพาจริมํ
อสุทฺธจิตฺเตน คจฺฉนฺตาปิ สห นิกฺขนฺตภาวโต อญฺญมญฺญํ รกฺขนฺติ ฯ
เกจิ ปน หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถํ คณฺหนฺโต
วิย คจฺฉนฺโตปิ อุฏฺเฐถ คจฺฉาม เอถ คจฺฉามาติ เอวํ สํวิทหิตฺวา
คมเน ปุพฺพาปรํ คจฺฉนฺโตปิ นาปชฺชตีติ วทนฺติ ฯ เอตํ ปน
อธมฺมิกํ กติกวตฺตนฺติ อิธ อรหนฺโตเยว วสนฺตูติ ยทิ ภิกฺขู กติกํ
กโรนฺติ เอตํ อธมฺมิกํ กติกวตฺตนฺติ จูฬคณฺฐีปเท วุตฺตํ ฯ
เหฏฺฐา วุตฺตมฺปน สพฺพํปิ กติกวตฺตํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ อมฺหากํ
ขนฺติ ฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ ฯ นานาเวรชฺชกาติ นานาชนปท-
วาสิโน ฯ สงฺฆลาโภติ ยถาวุฑฺฒํ ปาปุณกโกฏฺฐาโส ฯ อยญฺจ
ปฏิกฺเขโป อิมินาว นีหาเรน พหิสีมฏฺฐานํ อวิเสเสน สงฺฆลาภสฺส
สามิภาวาปาทนํ สนฺธาย กโต ฯ วิเสสโต ปน พหิสีมฏฺฐานํปิ
ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอเกกโกฏฺฐาสโต เอตฺตกํ ทาตุํ อีทิสํ วา ทาตุํ
เอตฺตกานํ วา ทาตุํ อีทิสสฺส วา ทาตุํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสาติ
อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ ฯ
[234] อายสฺมา จ ลกฺขโณติอาทีสุ โก ปนายสฺมา
ลกฺขโณ กสฺมา จสฺส ลกฺขโณติ นามํ อโหสิ โก จายสฺมา
[ ม. ป. 210 ส. ป. 618-9 ]

มหาโมคฺคลฺลาโน กสฺมา จ สิตํ ปาตฺวากาสีติ ตํ สพฺพํ ปกาเสตุํ
ยฺวายนฺติอาทิ อารทฺธํ ฯ ลกฺขณสมฺปนฺเนนาติ ปุริสลกฺขณสมฺ-
ปนฺเนน ฯ พฺรหฺมสเมนาติ พฺรหฺมตฺตภาวสเมน ฯ อีสกํ หสิตํ
สิตนฺติ วุจฺจตีติ อาห มนฺทหสิตนฺติ ฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกนฺติ นยิทํ
อวิญฺญาณกํ อฏฺฐิกสงฺขลิกมตฺตํ อถโข เอโก เปโตติ อาห
เปตโลเก นิพฺพตฺตสตฺตนฺติ ฯ เอเต อตฺตภาวาติ เปตตฺตภาวา ฯ
น อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ เทวตฺตภาวา วิย ปกติยา อาปาถํ น
อาคจฺฉนฺติ ฯ เตสมฺปน รุจิยา อาปาถํ อาคจฺเฉยฺยุํ ฯ มนุสฺสานํ
ทุกฺขาภิภูตานํ 1 อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานา กรุณาติ อาห การุญฺเญ
กตฺตพฺเพติ ฯ อตฺตโน จ สมฺปตฺติ พุทฺธญาณสฺส จ สมฺปตฺตีติ
ปจฺเจกํ สมฺปตฺติสทฺโท โยเชตพฺโพ ฯ ตทุภยํ วิภาเวตุํ ตํ หีติ-
อาทิ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ อตฺตโน สมฺปตฺตึ อนุสฺสริตฺวา สิตํ ปาตฺวา-
กาสีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ฯ ธมฺมธาตูติ สพฺพญฺญุตญฺ-
ญาณํ สนฺธาย วทติ ฯ ธมฺมธาตูติ วา ธมฺมานํ สภาโว ฯ
อุปฺปตฺตีติ ชาติ ฯ อุปฺปตฺติสีเสน หิ ตถารูปํ อตฺตภาวํ วทติ ฯ
ทุสฺสทฺธาปยา โหนฺติ ตทสฺส เตสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย
ทุสฺสทฺธาปยาติ อิทญฺจ น ลกฺขณตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ เย
ปน สุณนฺติ เอวํ กิร วุตฺตนฺติ เต สนฺธาย ฯ อถ ลกฺขณตฺ-

1. ม. ขุทฺทาภิภูตานํ ฯ
[ ม. ป. 211 ส.ป. 619-20 ]

ลกฺขณตฺเถโร กสฺมา น อทฺทส กิมสฺส ทิพฺพจกฺขุ นตฺถีติ ฯ โน
นตฺถิ ฯ มหาโมคฺคลฺลาโน ปน อาวชฺเชนฺโต อทฺทส อิตโร
อนาวชฺชเนน น อทฺทส ฯ วิตุณฺเฑนฺตีติ วินิวิชฺฌนฺตา เฑนฺติ ฯ
อสิธารูปเมหิ ติขิเณหิ โลหตุณฺฑเกหิ วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวา อิโต
จิโต จ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ ฯ เตนาห วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺฉนฺตีติ ฯ
วิตุทนฺตีติ วา ปาโฐ ฯ ผาสุฬนฺตริกาหีติ อาธารตฺเถ นิสฺสกฺก-
วจนํ ฯ โลหตุณฺฑเกหีติ โลหสลากาสทิเสหิ กาฬโลหมเยเหว วา
ตุณฺฑเกหิ ฯ ปสาทุสฺสทาติ อิมินา อฏฺฐิสงฺฆาฏมตฺตํ หุตฺวา
ปญฺญายมานานมฺปิ กายปฺปสาทสฺส พลวภาวํ ทสฺเสติ ฯ ปกฺก-
คณฺฑสทิสาติ อิมินา ปน อติวิย มุทุสภาวตํ ทสฺเสติ ฯ อจฺฉริยํ
วตาติ ครหนจฺฉริยํ นาเมตํ ฯ จกฺขุภูตาติ สมฺปตฺตทิพฺพจกฺขุกา ฯ
โลกสฺส จกฺขุภูตาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ยตฺราติ
เหตุอตฺเถ นิปาโตติ อาห ยตฺราติ การณวจนนฺติ ฯ อปฺปมาเณ
สตฺตนิกาเย เต จ โข วิภาเคน กามภวาทิเภเท ภเว นิรยาทิเภทา
คติโย นานตฺตกายนานตฺตสญฺญีอาทิวิญฺญาณฏฺฐิติโย ตถารูเป
สตฺตาวาเส จ สพฺพญฺญุตญฺญาณกฺขเม อุปเนตุํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺ-
เตน ฯ โคฆาตโกติ คุนฺนํ อภิณฺหํ หนนโก ฯ เตนาห วธิตฺวา
วธิตฺวาติ ฯ ตสฺสาติ คุนฺนํ หนนกมฺมสฺส ฯ อปราปริยกมฺมสฺสาติ
อปราปริยเวทนียกมฺมสฺส ฯ พลวตา โคฆาตกกมฺเมน วิปาเก
[ ม. ป. 211-2 ส. ป. 620-2 ]

ทิยฺยมาเน อลทฺโธกาสํ อปราปริยเวทนียํ ตสฺมึ วิปกฺกวิปาเก อิทานิ
ลทฺโธกาสํ อวเสสกมฺมนฺติ วุตฺตํ ฯ กมฺมสภาคตายาติ กมฺมสฺส
สภาคภาเวน สทิสภาเวน ฯ อารมฺมณสภาคตายาติ อารมฺมณสฺส
สภาคภาเวน สทิสภาเวน ฯ ยาทิเส หิ อารมฺมเณ ปุพฺเพ ตํ
กมฺมํ ตสฺส จ วิปาโก ปวตฺโต ตาทิเสเยว อารมฺมเณ อิทํ
กมฺมํ อิมสฺส วิปาโก ปวตฺโตติ กตฺวา วุตฺตํ ตสฺเสว กมฺมสฺส
วิปากาวเสเสนาติ ฯ ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา
โสเอว ติตฺติโร ตานิเยว โอสธานีติ ฯ ยสฺมา กมฺมสริกฺขกวิปาก-
วิสเย กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วาติ ทฺวยเมว วุตฺตํ ยสฺมา จ
คตินิมิตฺตํ วิย กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตญฺจ กมฺมโต ภินฺนํ วิสุํ หุตฺวา
น ติฏฺฐติ ตสฺมา สริกฺขวิปากทานสฺส การณภาวโต ยตฺถ กมฺม-
สริกฺขเกน วิปาเกน ภวิตพฺพํ ตตฺถ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา
คเหตฺวา ปฏิสนฺธิ โหตีติ วทนฺติ ฯ เตเนวาห ตสฺส กิร ฯเปฯ
นิมิตฺตํ อโหสีติ ฯ ตตฺถ นิมิตฺตํ อโหสีติ ปุพฺเพ กตุปจิตสฺส
เปตุปปตฺตินิพฺพตฺตนวเสน กโตกาสสฺส กมฺมสฺส นิมิตฺตภูตํ อิทานิ
ตถา อุปฏฺฐหนฺตํ ตสฺส วิปากสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ อโหสิ ฯ
โสติ โคฆาตโก อฏฺฐิกสงฺขลิกเปโต ชาโต กมฺมสริกฺขกวิปากวเสน ฯ
เปสิโย กตฺวาติ คาวึ วธิตฺวา วธิตฺวา โคมํสํ ผาเลตฺวา
เปสิโย กตฺวา ฯ สุกฺขาเปตฺวาติ กาลนฺตรํ ฐปนตฺถํ สุกฺขาเปตฺวา
[ ม. ป. 212 ส. ป. 622 ]

สุกฺขาปิตมํสเปสีนํ หิ วลฺลูรสมญฺญา ฯ นิปฺปกฺขจมฺเมติ วิคต-
ปกฺขจมฺเม ฯ อุรพฺเภ หนฺตีติ โอรพฺภิโก ฯ เอฬเกติ อเช ฯ
นิวาปวุฏฺเฐติ 1 อตฺตนา ทินฺนนิวาเปน โปสิเต ฯ อสินา วธิตฺวา
วธิตฺวา วิกฺกีณนฺโต ฯ เอกํ มิคนฺติ ทีปกมิคํ ฯ การณาหีติ
ฆาตนาหิ ฯ ญตฺวาติ กมฺมฏฺฐานํ ญตฺวา ฯ เปสุญฺญุปสํหารวเสน
อิโต สุตํ อมุตฺร อมุตฺร วา สุตํ อิธ สูเจตีติ สูจโก ฯ อนยพฺยสนํ
ปาเปสิ มนุสฺเสติ สมฺพนฺโธ ฯ วินิจฺฉยามจฺโจติ รญฺญา อฏฺฏ-
กรเณ ฐปิโต วินิจฺฉยมหามตฺโต ฯ โส หิ คามํ ชนกายํ กูฏฏฺเฏน
วญฺเจตีติ คามกูโฏติ วุจฺจติ ฯ เกจิ ตาทิโสเยว คามเชฏฺฐโก
คามกูโฏติ วทนฺติ ฯ สเมน ภวิตพฺพํ ธมฺมฏฺโฐติ วตฺตพฺพโต ฯ
รหสฺสงฺเค นิสีทนวเสน วิสมา นิสฺสชฺชา อโหสิ ฯ ผุสนฺโตติ
เถยฺยาย ผุสนฺโต ฯ อนิสฺสโรติ มาตุคาโม สสฺสามิโก อตฺตโน
ผสฺเส อนิสฺสโร ฯ ธํสิตฺวาติ ภสฺสิตฺวา อปคนฺตฺวา ฯ มงฺคน-
วเสน อุลตีติ มงฺคุลิ วิรูปวิภจฺฉภาเวน ปวตฺตตีติ อตฺโถ ฯ
เตนาห วิรูปํ ทุทฺทสํ วิภจฺฉนฺติ ฯ อุทฺธํ อุทฺธํ อคฺคินา ปกฺก-
สรีรตาย อุปฺปกฺกํ ฯ เหฏฺฐโต ปคฺฆรนวเสน กิลินฺนสรีรตาย
โอกิลินึ ฯ อิโตจิโตจ องฺคารสมฺปริกิณฺณตาย โอกีรณึ ฯ เตนาห
สา กิราติอาทึ ฯ องฺคารจิตเกติ องฺคารสญฺจเย ฯ สรีรโต
ปคฺฆรนฺติ อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ เสทคตานิ ฯ ตสฺส กิร รญฺโญติ

1. อฏฺฐกถาปาโฐปิ อีทิโสว ฯ นิวาปปุฏฺเฐติ ภเวยฺย อญฺญตฺถ ทิสฺสมานตฺตา ฯ
[ ม. ป. 212-5 ส. ป. 622-5 ]

กาลิงฺคสฺส รญฺโญ ฯ นาฏกินีติ นจฺจนกิจฺเจ อธิกตา อิตฺถี ฯ
เสทนฺติ เสทนํ ฯ ตาปนนฺติ อตฺโถ ฯ อสีสกพนฺธํ หุตฺวา นิพฺพตฺติ
กมฺมายูหนกาเล ตถา นิมิตฺตคฺคหณปริจยโต ฯ ลามกภิกฺขูติ หีนา-
จารตาย ลามโก ภิกฺขุเวสตาย ภิกฺขาจาเรน ชีวนโต จ ภิกฺขุ ฯ
จิตฺตเกฬินฺติ จิตฺตรุจิยํ ตํ ตํ กีฬนฺโต ฯ อยเมวาติ ภิกฺขุวตฺถุสฺมึ
วุตฺตนโยเอว ฯ
[235] นิสฺเสวาลปณกกทฺทโมติ ติลพีชกาทิเภเทน เสวาเลน
นีลมณฺฑูกปิฏฺฐิวณฺเณน อุทกปิฏฺฐํ ฉาเทตฺวา นิพฺพตฺตปณเกน
กทฺทเมน จ วิรหิโต ฯ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหีติ สุขาวคาหณฏฺฐาน-
ตาย กทฺทมาทิโทสวิรหโต จ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหิ ฯ ตโต อุทก-
รหทโต ฯ ตํ เหตุ ตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถ ฯ นาคภวนคโตปิ
หิ โส รหโท ตโต อุปริ มนุสฺสโลเก ชลาสเยน สมฺพนฺโธ โหติ ฯ
เตน วุตฺตํ ตโต อยํ ตโปทา สนฺทตีติ ฯ อถวา ตโตติ นาค-
ภวเน อุทกรหทโต อยํ ตโปทา สนฺทติ ฯ ตํ หิ อุปริ ภูมิตลํ
อาโรหติ ฯ อุณฺหภาเวน ตปนโต ตปํ อุทกํ เอติสฺสาติ อนฺวตฺถ-
นามวเสน ตโปทาติ วุจฺจติ ฯ เปตโลโกติ เปตานํ อาวสนฏฺฐานํ ฯ
เกจิ ปน เปตโลโกติ โลหกุมฺภินิรยา อิธาธิปฺเปตาติ วทนฺติ ฯ
นครสฺส ปน ปริโต ปพฺพตปาทวนพฺภนฺตเรสุ พหู เปตาวาสาปิ
สนฺเตว ฯ สฺวายมตฺโถ เปตวตฺถุปาลิยา ลกฺขณสํยุตฺเตน อิมาย
[ ม. ป. 216-8 ส.ป. 625-6 ]

จ วินีตวตฺถุปาลิยา ทีเปตพฺโพ ฯ
[236] กตหตฺถาติ ถิรตรํ ลกฺเขสุ อวิรชฺฌนสรกฺเขปา ฯ
อีทิสา ปน ตตฺถ วสีภูตา กตหตฺถา นาม โหนฺติ ฯ ตสฺมา
โย สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ โส กตหตฺโถ นาม น โหติ ฯ
อิเม ปน กตหตฺถา จิณฺณวสีภาวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ สิปฺปทสฺสน-
วเสน กตํ ราชกุลาทึ อุเปจฺจ อสนํ สรกฺเขโป เอเตหีติ
กตุปาสนา ฯ ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺปาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ปภคฺโคติ
ปราชิโต ฯ
[237] โทสทสฺสนปุพฺพกรูปวิราคภาวนาสงฺขาตปฏิปกฺขภาวนา-
วเสน ปฏิฆสญฺญานํ สุปฺปหีนตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมา-
ปตฺติโต น วุฏฺฐาติ ฯ ตถา ปน น สุปฺปหีนตฺตา สพฺพรูปาวจร-
สมาปตฺติโต ุฏฺฐานํ สิยาติ อิธ อาเนญฺชสมาธีติ จตุตฺถชฺฌาน-
สมาปตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห อาเนญฺชมจลํ กายวาจาวิปฺผนฺทน-
วิรหิตํ จตุตฺถชฺฌานสมาธินฺติ ฯ อญฺญตฺถ ปน สมาธิปจฺจนีกานํ
อติทูรตาย น อิญฺชตีติ อาเนญฺโชติ อรูปาวจรสมาธิ วุจฺจติ ฯ
สมาธิปาริปนฺถิเก ธมฺเมติ วิตกฺกวิจาราทิเก สนฺธาย วทติ ฯ
วิตกฺกาทีสุ อาทีนวสลฺลกฺขณสฺส น สุฏฺฐุ กตภาวํ สนฺธายาห
น สุฏฺฐุ ปริโสเธตฺวาติ ฯ นนุ จายมายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน
ภควโต ปฐมวสฺเสเยว อภินวสมฺปตฺตอรหตฺโต อิทญฺจ อุตฺตริ-
[ ม. ป. 218-9 ส. ป. 626-7 ]

มนุสฺสธมฺมปาราชิกํ วีสติมวสฺสโต อุปริ ปญฺญตฺตํ กถํ อิมสฺส
วตฺถุโน อิมสฺมึ ปาราชิเก ภควตา วินิจฺฉิตภาโว วุตฺโตติ ฯ
นายํ โทโส อยํ เหตฺถ อาจริยานํ กถามคฺโค อปฺปญฺญตฺเตปิ
สิกฺขาปเท เถรสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน อปฺปฏิรูปํ อุตฺตริมนุสฺส-
ธมฺมํ เอส วทตีติ มญฺญมานา ภิกฺขู เถรสฺส โทสํ อาโรเปนฺตา
อุชฺฌายึสุ ภควา จ เถรสฺส ตถา วจเน การณํ ทสฺเสตฺวา
นิทฺโทสภาวํ กเถนฺโต อนาปตฺติ ภิกฺขเว โมคฺคลฺลานสฺสาติ อาห
สงฺคีติการกา ปน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิการตฺตา ตมฺปิ วตฺถุํ
อาเนตฺวา อิธ อาโรเปสุนฺติ ฯ
[238] สาวกานํ อุปฺปฏิปาฏิยา อนุสฺสรณํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ
น อุปฺปฏิปาฏิยาติ อาห ฯ อสญฺญสมาปตฺตินฺติ สญฺญาวิราค-
ภาวนาย วาโยกสิเณ นิพฺพตฺติตํ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺตึ วทติ ฯ
ปุพฺเพนิวาสญาณํ จุติปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตมฺปิ อนนฺตรปจฺจยกฺกม-
วนฺตานํ อรูปธมฺมานํ วเสเนว คณฺหาตีติ อาห ตติเย อตฺตภาเว
จุติเมว อทฺทสาติ ฯ นยโต สลฺลกฺเขสีติ วฏฺเฏ สํสรณกสตฺตานํ
ขนฺธานํ อภาวกาโล นาม นตฺถิ อสญฺญีภเว ปน อจิตฺตกา
หุตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ปวตฺตนฺตีติ อิมินา นเยน สลฺลกฺเขสิ ฯ
ทุกฺกรํ กตนฺติ ขนฺธวิกลสฺส ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสรณํ ฐเปตฺวา
สมฺมาสมฺพุทฺธํ น สกฺกา อญฺเญหิ กาตุนฺติ นยโต สลฺลกฺเขนฺเตนาปิ
[ ม. ป. 219 ส.ป. 627-8 ]

ทุกฺกรํ กตนฺติ อธิปฺปาโย ฯ ปฏิวิทฺธาติ ปฏิวิทฺธสทิสา ฯ ยถา
นาม โกจิ ธนุสิปฺเป กตหตฺโถ เอกํ เกสสงฺขาตํ วาลํ สตฺตกฺขตฺตุํ
วิทาเลตฺวา ตโต เอกํ อํสุํ คเหตฺวา วาติงฺคณผลสฺส มชฺฌฏฺฐาเน
พนฺธิตฺวา อปรํ อํสุํ กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิยํ ยถา ตสฺส อํสุสฺส
โอกามตฺตํ ลิกฺขามตฺตํ วา กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิโต อธิกํ หุตฺวา
ติฏฺฐติ เอวํ พนฺธิตฺวา อุสภมตฺเต ฐาเน ฐิโต กณฺฑพทฺธาย
วาลโกฏิยา วาติงฺคณพทฺธวาลสฺส โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺย เอวเมว
อิมินาปิ กตํ ทุกฺกรนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค ฯ
ยทิทนฺติ โย อยํ ฯ ลิงฺควิปลฺลาสวเสเนตํ วุตฺตํ ฯ
[239] อิธาติ อิมสฺมึ ภิกฺขุวิภงฺเค ฯ อุทฺทิฏฺฐาติ อิธ ปาฏิ-
โมกฺขวเสน อโนสาริตตฺตา จตฺตาโร ปาราชิกา อุทฺทิฏฺฐา กถิตาติ
อตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ ยทิ เอวํ เหฏฺฐา ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานมฺปิ วุตฺต ฯ
ตฺตา ปาราชิกาว อุทฺทิฏฺฐาติ กสฺมา วุตฺตา ฯ ปาราชิกา-
ธิการตฺตา สนฺเตสุปิ ถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อิธ ปาราชิกาว วุตฺตา ฯ
เยสํ ฯเปฯ อสํวาโสติ อิมมตฺถํ วา ทีเปตุกาโม ตํสมฺพนฺเธน
อุทฺทิฏฺฐา จตฺตาโร ปาราชิกาติ อาห ฯ ตตฺถายสฺมนฺเตติอาทิกํ
ปน อนุญฺญาตปาฏิโมกฺขุทฺเทสกฺกโมปิ อยเมว นาญฺโญติ ทสฺสนตฺถํ
วุตฺตํ ฯ ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ จตฺตารีติ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา
วชฺชปฏิจฺฉาทิกา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา อฏฺฐวตฺถุกาติ อิมานิ จตฺตาริ
[ ม. ป. 219 ส.ป. 628 ]

ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ นาม ฯ เอเตสุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา
นาม ยา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา เตเนว ราเคน อวสฺสุตสฺส
มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ ชาณุมณฺฑลานํ กปฺปรานญฺจ อุปริ
เยนเกนจิ สรีราวยเวน อามสนาทึ สาทิยติ ฯ ตสฺสา อธิวจนํ ฯ
ยา ปน ภิกฺขุนี อญฺญิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกสงฺขาตํ วชฺชํ ชานํ
ปฏิจฺฉาเทติ สา วชฺชปฏิจฺฉาทิกา นาม ฯ สมคฺเคน ปน สงฺเฆน
อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุํ ยา ภิกฺขุนี ยํทิฏฺฐิโก โส โหติ 1 ตสฺสา
ทิฏฺฐิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา นาม ฯ
ยา ปน กายสํสคฺคราเคน ตินฺตา ตถาวิธสฺเสว ปุริสสฺส หตฺถคฺ-
คหณํ วา สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ วา สาทิยติ กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส
อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส สนฺติฏฺฐติ วา
ตตฺถ ฐตฺวา สลฺลปติ วา สงฺเกตํ วา คจฺฉติ ปุริสสฺส อาคมนํ
วา สาทิยติ เกนจิ วา ปฏิจฺฉนฺโนกาสํ ปวิสติ หตฺถปาเส วา
ฐตฺวา กายํ อุปสํหรติ อยํ อฏฺฐวตฺถุกา นามาติ เวทิตพฺพํ ฯ
วตฺถุวิปนฺนาติ ปพฺพชฺชูปสมฺปทาย อวตฺถุภาวโต วตฺถุวิปนฺนา ฯ
เนสํ หิ น ภิกฺขเว ปณฺฑโก ปพฺพาเชตพฺโพ โย ปพฺพาเชยฺย
อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติอาทินา ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ ปฏิกฺ-
ขิตฺตา ฯ ตสฺมา เต ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา

1. ม. สุทฺธทิฏฺฐิกา โหติ ฯ
[ ม. ป. 220 ส. ป. 629 ]

สทิสตาย ปาราชิกาติ วุตฺตา ฯ ตพฺภาวภาวิตาย ภิกฺขุภาโว วสติ
เอตฺถาติ วตฺถุ ฯ ปุคฺคลานํ ภิกฺขุภาวารหตา ฯ สา ปน ปพฺพชฺชา-
ขนฺธกาคตสพฺพโทสวิรหิตคุณสมฺปตฺติยุตฺตตา ฯ ตํ วิปนฺนํ ปณฺฑก-
ภาวาทิโยเคน เยสํ เต วตฺถุวิปนฺนา ฯ อเหตุกปฏิสนฺธิกาติ อิมินา
เตสํ วิปากาวรเณน สมนฺนาคตภาวํ ทสฺเสนฺโต มคฺคาวรเณ การณ-
มาห ฯ ปาราชิกาปนฺนสทิสตฺตา ปาราชิกา ฯ เถยฺยสํวาสกาทิกมฺมํ
มาตุฆาตาทิกํ วิย อานนฺตริยํ น โหตีติ อาห อิเมสํ ติณฺณํ
สคฺโค อวาริโตติ ฯ ลมฺพํ ทีฆตาย ลมฺพมานํ องฺคชาตเมตสฺสาติ
ลมฺพี ฯ โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก อถโข ยทา อนภิรติยา
ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ มุเข วา วจฺจมคฺเค วา ปเวเสติ ตทา
ปาราชิโก โหติ ฯ มุทุ ปิฏฺฐิ เอตสฺสาติ มุทุปิฏฺฐิโก กตปริ-
กมฺมาย มุทุกาย ปิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต ฯ โสปิ ยทา อนภิรติยา
ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุขวจฺจมคฺเคสุ อญฺญตรํ ปเวเสติ
ตทา ปาราชิโก โหติ ฯ ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาตีติ โย
อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา ปมตฺตสฺส วา องฺคชาตํ
อตฺตโน มุเขน คณฺหาติ ฯ ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ โย
อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส องฺคชาตํ กมฺมนิยํ ทิสฺวา อตฺตโน
วจฺจมคฺเคน ตสฺสุปริ นิสีทติ ฯ ตํ อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสตีติ
อตฺโถ ฯ เอตฺถาห มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกา ตติย-
[ ม. ป. 220 ส. ป. 629 ]

ปาราชิกํ อาปนฺนา ภิกฺขุนีทูสโก ลมฺพิอาทโย จตฺตาโร จ ปฐม-
ปาราชิกํ อาปนฺนาเอวาติ กุโต จตุวีสตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ มาตุฆาต-
กาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนาเอว อธิปฺเปตา ลมฺพิ-
อาทโย จตฺตาโร กิญฺจาปิ ปฐมปาราชิเกน สงฺคหิตา ยสฺมา
ปน เอเกน ปริยาเยน เมถุนํ ธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ ตสฺมา
วิสุํ วุตฺตาติ ฯ เอเกน ปริยาเยนาติ อุภินฺนํ ราคปริยุฏฺฐานสงฺขา-
เตน ปริยาเยน ฯ ทุติยวิกปฺเป กจฺจิตฺถาติ เอตฺถ กจฺจิ อตฺถาติ
ปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพ ฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
สารตฺถทีปนิยํ จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตา ฯ
นิฏฺฐิโต จ สารตฺถทีปนิยา ปาราชิกกณฺโฑ ฯ