อุปมากถาปัญหา

บทมาติกา

สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ปิ่นกษัตริย์มหาศาลจึงมีพระราชโองการถามพระนาคเสนสืบต่อไปว่า
ภนฺเต นาคเสน ข้าแต่พระนาคเสนพระผู้เป็นเจ้าผู้มีปรีชาญาณ พระภิกษุซึ่งท่านสำเร็จพระ
อรหัตนั้น กตีหงฺเคหิ ประกอบด้วยองค์กี่ประการ
พระนาคเสนจึงวิสัชนาว่า มหาราช ขอถวายพระพรบพิตรพระราชสมภาร อันว่า
ลักษณะพระโยคาวจรเจ้าจะกระทำให้แจ้งซึ่งพระอรหัตนั้น พึงถือเอาองค์อัน 1 แห่งลาซึ่งมี
เสียงอันพิลึก ลำดับนั้นพึงถือเอาองค์ 5 แห่งไก่ และองค์อัน 1 แห่งกระแต และองค์อัน 1
แห่งแม่เสือเหลือง และองค์ 2 แห่งพ่อเสือเหลือง และองค์ 5 แห่งเต่า และองค์อัน 1 แห่งปี่
และองค์อัน 1 แห่งแหล่งปืน และองค์ 2 แห่งกา และองค์ 2 แห่งวานร นี้เป็นวรรคที่ 1
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถือเอาองค์แห่งน้ำเต้าอันประการ 1 และองค์
แห่งประทุมชาติมี 3 ประการ และองค์แห่งพืชมี 2 ประการ และองค์แห่งไม้ขานางมีประการ 1
และองค์แห่งนาวามี 3 ประการ และองค์แห่งนาวาที่ติดโสโครกอยู่ 2 ประการ และองค์แห่ง
เสากระโดงมีประการ 1 และองค์แห้งล้าต้าต้นหนมี 3 ประการ และองค์แห่งคนทำการงานมี
ประการ 1 และองค์แห่งมหาสมุทรมี 5 ประการ นี้เป็นวรรคที่ 2
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น ถึงถือเอาองค์แห่งแผ่นดิน 5 ประการ องค์แห่งน้ำ 5
ประการ องค์แห่งเพลิง 5 ประการ องค์แห่งลม 5 ประการ องค์แห่งภูเขา 5 ประการ องค์
แห่งอากาศ 5 ประการ องค์แห่งพระจันทร์ 5 ประการ องค์แห่งพระอาทิตย์ 7 ประการ องค์
แห่งพระอินทร์ 3 ประการ องค์แห่งพระเจ้าจักรพรรดิ 4 ประการ นี้เป็นวรรคที่ 3
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถือเอาองค์แห่งปลวกประกร 1 องค์แห่งแมว 2
ประการ องค์แห่งหนูประการ 1 องค์แห่งแมงป่องประการ 1 องค์แห่งพังพอนประการ 1 องค์
แห่งสุนัขจิ้งจอก 2 ประการ องค์แห่งเนื้อ 3 ประการ องค์แห่งโค 4 ประการ องค์แห่งสุกรเถื่อน
2 ประการ องค์แห่งช้าง 5 ประการ นี้เป็นวรรคที่ 4
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถือเอาองค์แห่งราชสีห์ 7 องค์แห่งนกจากพราก
3 องค์แห่งนกเงือก 2 องค์แห่งนกกกระจอก 1 องค์แห่งนกเค้า 2 องค์แห่งตะขาบ 1 องค์
แห่งค้างคาว 2 องค์แห่งปลิง 1 องค์แห่งงูสามัญ 3 องค์แห่งงูเหลือม 1 นี้เป็นวรรคที่ 5
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถือเอาองค์แห่งแมงมุมอยู่ริมทาง 1 องค์แห่ง

ทารกที่ดูดนมมารดา 1 องค์แห่งเต่าเหลือง 1 องค์แห่งป่า 5 องค์แห่งต้นไม้ 3 องค์แห่งเมฆ 5
องค์แห่งแก้วมณี 3 องค์แห่งพรานเนื้อ 4 องค์แห่งพรายเบ็ด 2 องค์แห่งช่างถาก 1 นี้เป็น
วรรคที่ 6
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถือเอาองค์แห่งหม้อ 1 องค์แห่งกาลักน้ำ 2
องค์แห่งฉัตร 3 องค์แห่งนา 3 องค์แห่งยาดับพิษงู 2 องค์แห่งโภชนะ 3 องค์แห่งนายขมังธนู
4 องค์แห่งพระราชา 4 องค์แห่งนายประตู 2 องค์แห่งหินบด 1 นี้เป็นวรรคที่ 7
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถือเอาองค์แห่งประทีป 2 องค์แห่งนกยูง 2
องค์แห่งโคอุสุภราช 2 องค์แห่งม้า 2 องค์แห่งบ่อน้ำ 2 องค์แห่งเขื่อน 2 องค์แห่งคันชั่ง 2
องค์แห่งพระขรรค์ 2 องค์แห่งชาวประมง 2 องค์แห่งกู้หนี้ 1 นี้เป็นวรรคที่ 8
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถือเอาองค์แห่งคนอันเป็นพยาธิ 2 องค์แห่ง
หนทาง 2 องค์แห่งแม่น้ำ 2 องค์แห่งมหรสพ 1 องค์แห่งบาตร 3 องค์แห่งของเสวย 1 องค์
แห่งโจร 3 องค์แห่งเหยี่ยวนกเขา 1 องค์แห่งสุนัข 1 องค์แห่งคนรักษาโรค 3 องค์แห่งหญิง
มีครรภ์ 2 นี้เป็นวรรคที่ 9
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถือเอาองค์แห่งนกจามรี 1 องค์แห่งนกกระต้อย
ตีวิด 2 องค์แห่งนกพิราบ 2 องค์แห่งนกตาข้างเดียว 2 องค์แห่งคนไถนา 3 องค์แห่งสุนัข
จิ้งจอกชาติชัมพุกะ 1 องค์แห่งผ้ากรองด่าง 2 องค์แห่งทัพพี 1 องค์แห่งคนใช้หนี้แล้ว 3 องค์
แห่งอวิจีนิกะ 1 นี้เป็นวรรคที่ 10
ประการหนึ่ง พระโยคาวจรเจ้านั้น พึงถึงเอาองค์แห่งนายสารถี 2 องค์แห่งช่างหูก 1
องค์แห่งมัตถยิกะ 1 องค์แห่งโภชกะ 2 องค์แห่งช่างชุน 1 องค์แห่งนายเรือ 1 องค์แห่งแมลงภู่ 2
นี้เป็นวรรคที่ 11
จบบทมาติกาคือแม่บทแต่เพียงนี้

โฆรสรวรรค ที่ 1

สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ปิ่นธรณี มีพระราชโองการตรัสถามพระนาคเสนต่อไปว่า ภนฺเต
นาคเสน ข้าแต่พระนาคเสนผู้ปรีชา ที่พระผู้เป็นเจ้าว่าองค์แห่งลามีเสียงพิลึกอย่าง 1 นั้นเป็น
การใด
พระนาคเสนจึงวิสัชนาว่า มหาราช ขอถวายพระพรบพิตรพระราชสมภารผู้ประเสริฐ
ธรรมดาว่าลานั้นมิได้เลือกที่นอน จะเป็นกองแห่งหยากเยื่อก็ดี เป็นถนน 4 แพร่งก็ดี เป็นหัว
ตะแลงแกงก็ดี ที่ประตูก็ดี กองแกลบก็ดี ที่ใด ๆ ที่ไม่ว่า ลานอนได้สิ้น และลานั้นไม่นอน
มากนักและนานนักด้วย ยถา มีครุวนาฉันใด พระโยคาวจรเจ้าก็มิได้เลือกที่นอนเหมือนกัน จะ
เป็นหญ้าลาด ใบไม้ลาดและเพียงตั่งอย่างไรไม่ว่า จมฺมกฺขนฺธํ ปตฺถริตฺวา ลาดลงซึ่งจัมมักขันธ์
แล้วก็จำวัดมิได้เลือก มหาราช ขอถวายพระพร นี่แหละเป็นองค์อัน 1 แห่งลา ยุติด้วยพระ
พุทธฎีกาที่สมเด็จพระบรมศาสดาตรัสไว้ว่า
กลิงฺครูปมา ภิกฺขเว เอตรหิ มม สาวกา วิหรนฺติ อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปธานสฺมึ ดังนี้
มีใจความว่า ดูรานะภิกษุทั้งหลาย อันว่าสาวกแก่งตถาคตนี้ทำกายดุจท่อนไม่ท่อนฟืน
ิมิได้ประมาท เพียรที่จะบรรเทาราคะให้ขาดจากสันดานดังนี้ อนึ่ง พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรก็
ได้กล่าวไว้ว่า
ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ชณฺณุเก นาภิ ภวิสฺสติ
อลํ ผาสุวิหาราย ปหิตตฺสฺส ภิกฺขุโน
ความว่า ธรรมดาพระโยคาวจรภิกษุ จะต้องคู้บัลลังก์นั่งขัดสมาธิมีสะดือจดเข่าอยู่
ไม่ควรจะเห็นแก่ความสบาย ตั้งพากเพียรทำจิตให้เป็นสมาธิ ดังนี้ ขอถวายพระพร
พระเจ้ามิลินท์ปิ่นประชากรจึงถามพระนาคเสนว่า ภนฺเต นาคเสน ข้าแต่พระนาคเสน
ผู้ปรีชา ที่พระผู้เป็นเจ้าว่า องค์แห่งไก่ 5 ประการนั้น เป็นดังฤๅเล่า
พระนาคเสนจึงวิสัชนาว่า มหาราช ขอถวายพระพร ธรรมดาไก่ ยังเช้ามืดอยู่ ย่อมไม่
ลงดินกินอาหาร ฉันใด พระโยคาวจรก็เอาเยี่ยงไก่นั้น รุ่งเช้าก็กวาดลานพระเจดีย์ ตั้งไว้ซึ่งน้ำใช้
และน้ำฉันแล้ว อาบน้ำชำระซึ่งกายให้บริสุทธิ์แล้ว บูชาไหว้นบเคารพพระเจดีย์ และเที่ยวไหว้
พระภิกษุที่เป็นผู้เฒ่าแล้วก็กลับเข้าสู่ที่สงัด นี้จัดเป็นองค์แห่งไก่เป็นปฐม
ปุน จ ปรํ ประการหนึ่ง ครั้นรุ่งสว่างแล้ว ไก่ก็ลงดินเที่ยวหากินฉันใด พระโยคาวจร