‘อารพฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรฯ

‘โย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [วิเหสฺสติ (สี. สฺยา. กํ.) วิหริสฺสติ (ก.)];

ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’’ติ [อ. นิ. 1 ติกนิปาเต; สํ. นิ. 1.285]ฯ

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ สมาปนฺนสฺส อตฺถิ วจีเภโทติฯ

วจีเภทกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

(15) 6. ทุกฺขาหารกถา

[334] ทุกฺขาหาโร มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ? อามนฺตา ฯ เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

เย เกจิ ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, สพฺเพ เต มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? อามนฺตาฯ พาลปุถุชฺชนา ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺติ, พาลปุถุชฺชนา มคฺคํ ภาเวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ มาตุฆาตโก… ปิตุฆาตโก… อรหนฺตฆาตโก… รุหิรุปฺปาทโก [โลหิตุปฺปาทโก (สี. ก.) อญฺญฏฺฐาเนสุ ปน รุหิรุปฺปาทโกตฺเวว ทิสฺสติ] … สงฺฆเภทโก ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสติ, สงฺฆเภทโก มคฺคํ ภาเวตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

ทุกฺขาหารกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

(16) 7. จิตฺตฏฺฐิติกถา

[335] เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ อุปฑฺฒทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, อุปฑฺฒทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

เอกํ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ, ทิวโส วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺฐติ… อฏฺฐ ทิวเส ติฏฺฐติ… ทส ทิวเส ติฏฺฐติ… วีสติ ทิวเส ติฏฺฐติ… มาสํ ติฏฺฐติ… ทฺเว มาเส ติฏฺฐติ… จตฺตาโร มาเส ติฏฺฐติ… อฏฺฐ มาเส ติฏฺฐติ… ทส มาเส ติฏฺฐติ… สํวจฺฉรํ ติฏฺฐติ… ทฺเว วสฺสานิ ติฏฺฐติ… จตฺตาริ วสฺสานิ ติฏฺฐติ… อฏฺฐ วสฺสานิ ติฏฺฐติ… ทส วสฺสานิ ติฏฺฐติ… วีสติ วสฺสานิ ติฏฺฐติ… ติํส วสฺสานิ ติฏฺฐติ… จตฺตารีส วสฺสานิ ติฏฺฐติ… ปญฺญาส วสฺสานิ ติฏฺฐติ… วสฺสสตํ ติฏฺฐติ… ทฺเว วสฺสสตานิ ติฏฺฐติ… จตฺตาริ วสฺสสตานิ ติฏฺฐติ… ปญฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺฐติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺฐติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… อฏฺฐ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… กปฺปํ ติฏฺฐติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺฐติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺฐติ… อฏฺฐ กปฺเป ติฏฺฐติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺฐติ… พาตฺติํส กปฺเป ติฏฺฐติ… จตุสฏฺฐิ กปฺเป ติฏฺฐติ… ปญฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺฐติ… กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… อฏฺฐ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… จตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… สฏฺฐิ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ อุปฺปาทกฺขโณ, ทฺเวจตฺตารีส กปฺปสหสฺสานิ วยกฺขโณติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ อตฺถญฺเญ ธมฺมา เอกาหํ พหุมฺปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ? อามนฺตาฯ เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ จิตฺตํฯ ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺต’’นฺติ [อ. นิ. 1.48]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติฯ

เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ อรญฺเญ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ คณฺหติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ [ยทิทํ (พหูสุ)] วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ มโน อิติปิ วิญฺญาณํ อิติปิ ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อญฺญเทว อุปฺปชฺชติ อญฺญํ นิรุชฺฌตี’’ติ [สํ. นิ. 2.61]ฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เต ธมฺมา จิตฺเตน ลหุปริวตฺตา’’ติฯ

[336] เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ โสตวิญฺญาณํ…เป.… ฆานวิญฺญาณํ… ชิวฺหาวิญฺญาณํ… กายวิญฺญาณํ… อกุสลํ จิตฺตํ… ราคสหคตํ… โทสสหคตํ… โมหสหคตํ… มานสหคตํ… ทิฏฺฐิสหคตํ… วิจิกิจฺฉาสหคตํ… ถินสหคตํ… อุทฺธจฺจสหคตํ… อหิริกสหคตํ… อโนตฺตปฺปสหคตํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ เยเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, เตเนว จิตฺเตน โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสติ… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ…เป.… เยเนว จิตฺเตน มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, เตเนว จิตฺเตน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป.… โสเตน สทฺทํ สุณาติ… ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ… ชิวฺหาย รสํ สายติ…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ เยเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน ปฏิกฺกมติ, เตเนว จิตฺเตน อภิกฺกมติ; เยเนว จิตฺเตน อาโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน วิโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน วิโลเกติ, เตเนว จิตฺเตน อาโลเกติ; เยเนว จิตฺเตน สมิญฺเชติ, เตเนว จิตฺเตน ปสาเรติ ; เยเนว จิตฺเตน ปสาเรติ, เตเนว จิตฺเตน สมิญฺเชตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

[337] อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺฐตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ…เป.… ตาวติํสานํ เทวานํ… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ… พฺรหฺมปุโรหิตานํ เทวานํ… มหาพฺรหฺมานํ เทวานํ… ปริตฺตาภานํ เทวานํ… อปฺปมาณาภานํ เทวานํ… อาภสฺสรานํ เทวานํ… ปริตฺตสุภานํ เทวานํ… อปฺปมาณสุภานํ เทวานํ… สุภกิณฺหานํ เทวานํ … เวหปฺผลานํ เทวานํ… อวิหานํ เทวานํ… อตปฺปานํ เทวานํ… สุทสฺสานํ เทวานํ… สุทสฺสีนํ เทวานํ… อกนิฏฺฐานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺฐตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ มนุสฺสานํ วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ วสฺสสตํ ติฏฺฐตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ วีสติ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐตีติ? อามนฺตาฯ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ปญฺจ วสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ, จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ปญฺจ วสฺสสตานิ ติฏฺฐติ… วสฺสสหสฺสํ ติฏฺฐติ… ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… อฏฺฐ วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… กปฺปสฺส ตติยภาคํ ติฏฺฐติ… อุปฑฺฒกปฺปํ ติฏฺฐติ… เอกํ กปฺปํ ติฏฺฐติ… ทฺเว กปฺเป ติฏฺฐติ… จตฺตาโร กปฺเป ติฏฺฐติ… อฏฺฐ กปฺเป ติฏฺฐติ… โสฬส กปฺเป ติฏฺฐติ… พาตฺติํส กปฺเป ติฏฺฐติ… จตุสฏฺฐิ กปฺเป ติฏฺฐติ… ปญฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺฐติ… กปฺปสหสฺสํ ติฏฺฐติ… ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… อฏฺฐ กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐติ… อกนิฏฺฐานํ เทวานํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, อกนิฏฺฐานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ ติฏฺฐตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ จิตฺตํ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตาฯ อากาสานญฺจายตนูปคา เทวา มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ จวนฺติ มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺฐตีติ ? อามนฺตาฯ อากาสานญฺจายตนูปคา เทวา เยเนว จิตฺเตน อุปฺปชฺชนฺติ, เตเนว จิตฺเตน จวนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

จิตฺตฏฺฐิติกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

(17) 8. กุกฺกุฬกถา

[338] สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตาฯ นนุ อตฺถิ สุขา เวทนา, กายิกํ สุขํ, เจตสิกํ สุขํ , ทิพฺพํ สุขํ, มานุสกํ สุขํ, ลาภสุขํ, สกฺการสุขํ, ยานสุขํ, สยนสุขํ, อิสฺสริยสุขํ, อาธิปจฺจสุขํ, คิหิสุขํ, สามญฺญสุขํ, สาสวํ สุขํ, อนาสวํ สุขํ, อุปธิสุขํ, นิรูปธิสุขํ, สามิสํ สุขํ, นิรามิสํ สุขํ, สปฺปีติกํ สุขํ, นิปฺปีติกํ สุขํ, ฌานสุขํ, วิมุตฺติสุขํ, กามสุขํ, เนกฺขมฺมสุขํ, วิเวกสุขํ, อุปสมสุขํ, สมฺโพธสุขนฺติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อตฺถิ สุขา เวทนา…เป.… สมฺโพธสุขํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติฯ

สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬาติ? อามนฺตาฯ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เวทนา กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ ทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

น วตฺตพฺพํ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อโนธิํ กตฺวา กุกฺกุฬา’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ! กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณํ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต; ยมิทํ [ยมฺปิทํ (สํ. นิ. 4.28)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อาทิตฺตํฯ