น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อญฺญาณ’’นฺติ? อามนฺตาฯ นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺฐวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺฐวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺย, เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต อญฺญาณ’’นฺติฯ

อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺตํ น ชาเนยฺย, มคฺคามคฺคํ น ชาเนยฺย, ติณกฏฺฐวนปฺปตีนํ นามํ น ชาเนยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต อญฺญาณนฺติ? อามนฺตาฯ อรหา โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา น ชาเนยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อญฺญาณกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

(12) 3. กงฺขากถา

[318] อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ นตฺถิ อรหโต วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? อามนฺตา ฯ

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ วิจิกิจฺฉานีวรณนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา, สงฺเฆ กงฺขา, สิกฺขาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป.… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ ? อามนฺตาฯ หญฺจิ นตฺถิ อรหโต สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป.… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป.… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ อรหโต กงฺขา, อตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป.… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป.… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส กงฺขา, นตฺถิ ตสฺส สตฺถริ กงฺขา, ธมฺเม กงฺขา…เป.… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ

[319] อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตา ฯ นนุ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโมติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อรหโต ราโค ปหีโน อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ นนุ อรหโต โทโส ปหีโน…เป.… โมโห ปหีโน…เป.… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป.… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป.… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป.… โทสปฺปหานาย…เป.… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป.… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา; นนุ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตนฺติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

[320] อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขา, ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติฯ สธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตาฯ ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต อตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? อามนฺตาฯ สธมฺมกุสลสฺส อรหโต นตฺถิ กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตาฯ ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

สธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป.… โมโห ปหีโน…เป.… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป.… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป.… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป.… โทสปฺปหานาย…เป.… โมหปฺปหานาย…เป.… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป.… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป.… สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห …เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตาฯ ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.… ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตาฯ สธมฺมกุสลสฺส อรหโต ราโค ปหีโน, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

ปรธมฺมกุสลสฺส อรหโต โทโส ปหีโน…เป.… โมโห ปหีโน…เป.… อโนตฺตปฺปํ ปหีนํ…เป.… ราคปฺปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป.… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป.… โทสปฺปหานาย…เป.… โมหปฺปหานาย…เป.… อโนตฺตปฺปปหานาย มคฺโค ภาวิโต…เป.… โพชฺฌงฺคา ภาวิตา…เป.… ปรธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? อามนฺตาฯ สธมฺมกุสโล อรหา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, นตฺถิ ตสฺส กงฺขาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

[321] อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ

นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิญฺจ, ภิกฺขเว , ชานโต กิํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ ? ‘อิติ รูปํ’…เป.… ‘อิติ วิญฺญาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต! กิญฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กิํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติฯ เอวํ โข , ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย; สพฺพญฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย …เป.… ฉจฺจาภิฐานานิ อภพฺพ กาตุ’’นฺติฯ อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘ยสฺมิํ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวกสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ, สห ทสฺสนุปฺปาทา, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ – สกฺกายทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส’’ติ! อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ นนุ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,

ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมนฺติฯ

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,

ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวทีติฯ

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,

อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

วิธูปยํ ติฏฺฐติ มารเสนํ,

สูริโยว [สุริโยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โอภาสยมนฺตลิกฺขนฺติ [มหาว. 3; อุทา. 3]ฯ

‘‘ยา กาจิ กงฺขา อิธ วา หุรํ วา,

สกเวทิยา วา ปรเวทิยา วา;

ฌายิโน [เย ฌายิโน (อุทาเน)] ตา ปชหนฺติ สพฺพา,

อาตาปิโน พฺรหฺมจริยํ จรนฺตาติ [อุทา. 47 อุทาเนปิ]ฯ

‘‘เย กงฺขาสมติกฺกนฺตา, กงฺขาภูเตสุ ปาณิสุ;

อสํสยา วิสํยุตฺตา, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติฯ

‘‘เอตาทิสี ธมฺมปกาสเนตฺถ,

น ตตฺถ กิํ กงฺขติ โกจิ สาวโก;

นิตฺถิณฺณโอฆํ [นิติณฺณโอฆํ (สี. ก.), นิตฺติณฺณโอฆํ (สฺยา. กํ.)] วิจิกิจฺฉฉินฺนํ,

พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺทา’’ติ [ที. นิ. 2.354]ฯ

อตฺเถว สุตฺตนฺโตติ? อามนฺตาฯ เตน หิ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติ? อามนฺตาฯ นนุ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺฐวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยา’’ติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺฐวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺย; เตน วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต กงฺขา’’ติฯ

อรหา อิตฺถิปุริสานํ นามโคตฺเต กงฺเขยฺย, มคฺคามคฺเค กงฺเขยฺย, ติณกฏฺฐวนปฺปตีนํ นาเม กงฺเขยฺยาติ, อตฺถิ อรหโต กงฺขาติ? อามนฺตาฯ อรหา โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วา กงฺเขยฺยาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

กงฺขากถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

(13) 4. ปรวิตารณกถา

[322] อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตา ฯ อรหา ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

นนุ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตาฯ หญฺจิ อรหา น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ – ‘‘อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา’’ติฯ

อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ ปรเนยฺโย ปรปตฺติโย ปรปจฺจโย ปรปฏิพทฺธภู, น ชานาติ น ปสฺสติ สมฺมูฬฺโห อสมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? อามนฺตาฯ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส ปรวิตารณา, โส จ น ปรเนยฺโย น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธภู, ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโนติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ…เป.…ฯ

อตฺถิ อรหโต ปรวิตารณาติ? อามนฺตาฯ