ยสฺส ปุคฺคลสฺส รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา อนวเสสา ปหีนา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อรหา’’ฯ

เอกกนิทฺเทโสฯ

2. ทุกปุคฺคลปญฺญตฺติ

[45] กตโม จ ปุคฺคโล โกธโน? ตตฺถ กตโม โกโธ? โย โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ [ทูสนา ทูสิตตฺตํ (สฺยา.)] พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ โกโธ อปฺปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘โกธโน’’ฯ

[46] กตโม จ ปุคฺคโล อุปนาหี? ตตฺถ กตโม อุปนาโห? ปุพฺพกาลํ โกโธ อปรกาลํ อุปนาโหฯ โย เอวรูโป อุปนาโห อุปนยฺหนา อุปนยฺหิตตฺตํ อฏฺฐปนา [อาฐปนา (ก.) วิภ. 891] ฐปนา สณฺฐปนา อนุสํสนฺทนา อนุปฺปพนฺธนา ทฬฺหีกมฺมํ โกธสฺส – อยํ วุจฺจติ อุปนาโห ฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ อุปนาโห อปฺปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อุปนาหี’’ฯ

[47] กตโม จ ปุคฺคโล มกฺขี? ตตฺถ กตโม มกฺโข? โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ [มกฺขียนา มกฺขียิตตฺตํ (สี.), มกฺขิยนา มกฺขิยิตตฺตํ (ก.)] นิฏฺฐุริยํ นิฏฺฐุริยกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ มกฺโขฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ มกฺโข อปฺปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘มกฺขี’’ฯ

[48] กตโม จ ปุคฺคโล ปฬาสี? ตตฺถ กตโม ปฬาโส? โย ปฬาโส ปฬาสายนา ปฬาสายิตตฺตํ ปฬาสาหาโร วิวาทฏฺฐานํ ยุคคฺคาโห อปฺปฏินิสฺสคฺโค – อยํ วุจฺจติ ปฬาโสฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ ปฬาโส อปฺปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ปฬาสี’’ฯ

[49] กตโม จ ปุคฺคโล อิสฺสุกี? ตตฺถ กตมา อิสฺสา? ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา [อุสฺสุยา อุสฺสุยนา (ก.) วิภ. 893] อุสูยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อิสฺสาฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ อิสฺสา อปฺปหีนา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อิสฺสุกี’’ฯ

[50] กตโม จ ปุคฺคโล มจฺฉรี? ตตฺถ กตมํ มจฺฉริยํ? ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อิทํ มจฺฉริยํ อปฺปหีนํ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘มจฺฉรี’’ฯ

[51] กตโม จ ปุคฺคโล สโฐ? ตตฺถ กตมํ สาเฐยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโฐ โหติ ปริสโฐฯ ยํ ตตฺถ สฐํ สฐตา สาเฐยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ [กกฺขฬตา กกฺขฬิยํ (สฺยา.) เอวํ ขุทฺทกวิภงฺคทุกนิทฺเทเสปิ] ปริกฺขตฺตตฺตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ สาเฐยฺยํฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อิทํ สาเฐยฺยํ อปฺปหีนํ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สโฐ’’ฯ

[52] กตโม จ ปุคฺคโล มายาวี? ตตฺถ กตมา มายา? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ – ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ อิจฺฉติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ สงฺกปฺปติ ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ วาจํ ภาสติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจาสรา วญฺจนา นิกติ วิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปฏิจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายาฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ มายา อปฺปหีนา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘มายาวี’’ฯ

[53] กตโม จ ปุคฺคโล อหิริโก? ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิริยิตพฺเพน น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ อหิริกํฯ อิมินา อหิริเกน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อหิริโก’’ฯ

[54] กตโม จ ปุคฺคโล อโนตฺตปฺปี? ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน น โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ อโนตฺตปฺปํฯ อิมินา อโนตฺตปฺเปน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อโนตฺตปฺปี’’ฯ

[55] กตโม จ ปุคฺคโล ทุพฺพโจ? ตตฺถ กตโม โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทริยตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ โทวจสฺสตาฯ อิมาย โทวจสฺสตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘ทุพฺพโจ’’ฯ

[56] กตโม จ ปุคฺคโล ปาปมิตฺโต? ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปญฺญา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ สมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ปาปมิตฺตตาฯ อิมาย ปาปมิตฺตตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘ปาปมิตฺโต’’ฯ

[57] กตโม จ ปุคฺคโล อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาโร? ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาฯ อิมาย อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาโร’’ฯ

[58] กตโม จ ปุคฺคโล โภชเน อมตฺตญฺญู? ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย, ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตา อมตฺตญฺญุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ โภชเน อมตฺตญฺญุตาฯ อิมาย โภชเน อมตฺตญฺญุตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญู’’ฯ

[59] กตโม จ ปุคฺคโล มุฏฺฐสฺสติ? ตตฺถ กตมํ มุฏฺฐสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ มุฏฺฐสฺสจฺจํฯ อิมินา มุฏฺฐสฺสจฺเจน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘มุฏฺฐสฺสติ’’ฯ

[60] กตโม จ ปุคฺคโล อสมฺปชาโน? ตตฺถ กตมํ อสมฺปชญฺญํ? ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา [อสํคาหนา อปริโยคาหนา (สี. สฺยา. ก.)] อสมเปกฺขณา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ วุจฺจติ อสมฺปชญฺญํฯ อิมินา อสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อสมฺปชาโน’’ฯ

[61] กตโม จ ปุคฺคโล สีลวิปนฺโน? ตตฺถ กตมา สีลวิปตฺติ? กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ สีลวิปตฺติฯ สพฺพมฺปิ ทุสฺสิลฺยํ สีลวิปตฺติฯ อิมาย สีลวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘สีลวิปนฺโน’’ฯ

[62] กตโม จ ปุคฺคโล ทิฏฺฐิวิปนฺโน? ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิวิปตฺติ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ [สุกฏทุกฺกฏานํ (สี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก , นตฺถิ ปโร โลโก , นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติฯ

ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (สพฺพตฺถ) ปทสิทฺธิ จินฺเตตพฺพา], อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ อิมาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘ทิฏฺฐิวิปนฺโน’’ฯ

[63] กตโม จ ปุคฺคโล อชฺฌตฺตสํโยชโน? ยสฺส ปุคฺคลสฺส ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชโน’’ฯ

[64] กตโม จ ปุคฺคโล พหิทฺธาสํโยชโน? ยสฺส ปุคฺคลสฺส ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘พหิทฺธาสํโยชโน’’ฯ

[65] กตโม จ ปุคฺคโล อกฺโกธโน? ตตฺถ กตโม โกโธ? โย โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ โกโธ ปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อกฺโกธโน’’ฯ

[66] กตโม จ ปุคฺคโล อนุปนาหี? ตตฺถ กตโม อุปนาโห? ปุพฺพกาลํ โกโธ อปรกาลํ อุปนาโห โย เอวรูโป อุปนาโห อุปนยฺหนา อุปนยฺหิตตฺตํ อฏฺฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา อนุสํสนฺทนา อนุปฺปพนฺธนา ทฬฺหีกมฺมํ โกธสฺส – อยํ วุจฺจติ อุปนาโหฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ อุปนาโห ปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อนุปนาหี’’ฯ

[67] กตโม จ ปุคฺคโล อมกฺขี? ตตฺถ กตโม มกฺโข? โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ นิฏฺฐุริยํ นิฏฺฐุริยกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ มกฺโขฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ มกฺโข ปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อมกฺขี’’ฯ

[68] กตโม จ ปุคฺคโล อปฬาสี? ตตฺถ กตโม ปฬาโส? โย ปฬาโส ปฬาสายนา ปฬาสายิตตฺตํ ปฬาสาหาโร วิวาทฏฺฐานํ ยุคคฺคาโห อปฺปฏินิสฺสคฺโค – อยํ วุจฺจติ ปฬาโสฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ ปฬาโส ปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อปฬาสี’’ฯ

[69] กตโม จ ปุคฺคโล อนิสฺสุกี? ตตฺถ กตมา อิสฺสา? ยา ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา อุสูยิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อิสฺสาฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ อิสฺสา ปหีนา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อนิสฺสุกี’’ฯ

[70] กตโม จ ปุคโล อมจฺฉรี? ตตฺถ กตมํ มจฺฉริยํ? ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อิทํ มจฺฉริยํ ปหีนํ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อมจฺฉรี’’ฯ

[71] กตโม จ ปุคฺคโล อสโฐ? ตตฺถ กตมํ สาเฐยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโฐ โหติ ปริสโฐฯ ยํ ตตฺถ สฐํ สฐตา สาเฐยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ สาเฐยฺยํฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อิทํ สาเฐยฺยํ ปหีนํ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อสโฐ’’ฯ

[72] กตโม จ ปุคฺคโล อมายาวี? ตตฺถ กตมา มายา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ – ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ อิจฺฉติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ สงฺกปฺปติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ วาจํ ภาสติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจาสรา วญฺจนา นิกติ วิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปฏิจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายาฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ มายา ปหีนา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อมายาวี’’ฯ

[73] กตโม จ ปุคฺคโล หิริมา? ตตฺถ กตมา หิรี? ยํ หิรียติ หิริยิตพฺเพน หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ วุจฺจติ หิรีฯ อิมาย หิริยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘หิริมา’’ฯ

[74] กตโม จ ปุคฺคโล โอตฺตปฺปี? ตตฺถ กตมํ โอตฺตปฺปํ? ยํ โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ โอตฺตปฺปํฯ อิมินา โอตฺตปฺเปน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘โอตฺตปฺปี’’ฯ

[75] กตโม จ ปุคฺคโล สุวโจ? ตตฺถ กตมา โสวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โสวจสฺสายํ โสวจสฺสิยํ โสวจสฺสตา อวิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา อวิปจฺจนีกสาตตา สาทริยํ สาทริยตา สคารวตา สปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ โสวจสฺสตาฯ อิมาย โสวจสฺสตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘สุวโจ’’ฯ

[76] กตโม จ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺโต? ตตฺถ กตมา กลฺยาณมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา สทฺธา สีลวนฺโต พหุสฺสุตา จาควนฺโต ปญฺญวนฺโต, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ สมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ กลฺยาณมิตฺตตาฯ อิมาย กลฺยาณมิตฺตตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘กลฺยาณมิตฺโต’’ฯ

[77] กตโม จ ปุคฺคโล อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร? ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ คุตฺติ โคปนา อารกฺโข สํวโร – อยํ วุจฺจติ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาฯ อิมาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ฯ

[78] กตโม จ ปุคฺคโล โภชเน มตฺตญฺญู? ตตฺถ กตมา โภชเน มตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย, น มทาย, น มณฺฑนาย, น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติฯ

ยา ตตฺถ สนฺตุฏฺฐิตา มตฺตญฺญุตา ปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ โภชเน มตฺตญฺญุตาฯ อิมาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘โภชเน มตฺตญฺญู’’ฯ

[79] กตโม จ ปุคฺคโล อุปฏฺฐิตสฺสติ? ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อุปฏฺฐิตสฺสติ’’ฯ

[80] กตโม จ ปุคฺคโล สมฺปชาโน? ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺญํ? ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ สมฺปชญฺญํฯ อิมินา สมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘สมฺปชาโน’’ฯ

[81] กตโม จ ปุคฺคโล สีลสมฺปนฺโน? ตตฺถ กตมา สีลสมฺปทา? กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ สีลสมฺปทาฯ สพฺโพปิ สีลสํวโร สีลสมฺปทาฯ อิมาย สีลสมฺปทาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘สีลสมฺปนฺโน’’ฯ

[82] กตโม จ ปุคฺคโล ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน? ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิสมฺปทา? ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติฯ ยา เอวรูปา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิสมฺปทาฯ สพฺพาปิ สมฺมาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสมฺปทาฯ อิมาย ทิฏฺฐิสมฺปทาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน’’ฯ

[83] กตเม ทฺเว ปุคฺคลา ทุลฺลภา โลกสฺมิํ? โย จ ปุพฺพการี, โย จ กตญฺญู กตเวที – อิเม ทฺเว ปุคฺคลา ทุลฺลภา โลกสฺมิํฯ

[84] กตเม ทฺเว ปุคฺคลา ทุตฺตปฺปยา? โย จ ลทฺธํ ลทฺธํ นิกฺขิปติ, โย จ ลทฺธํ ลทฺธํ วิสฺสชฺเชติ – อิเม ทฺเว ปุคฺคลา ‘‘ทุตฺตปฺปยา’’ฯ

[85] กตเม ทฺเว ปุคฺคลา สุตปฺปยา? โย จ ลทฺธํ ลทฺธํ น นิกฺขิปติ, โย จ ลทฺธํ ลทฺธํ น วิสฺสชฺเชติ – อิเม ทฺเว ปุคฺคลา ‘‘สุตปฺปยา’’ฯ

[86] กตเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อาสวา วฑฺฒนฺติ? โย จ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ กุกฺกุจฺจายติ, โย จ กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายติ – อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อาสวา วฑฺฒนฺติฯ

[87] กตเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อาสวา น วฑฺฒนฺติ? โย จ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายติ, โย จ กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ กุกฺกุจฺจายติ – อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อาสวา น วฑฺฒนฺติฯ

[88] กตโม จ ปุคฺคโล หีนาธิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม, โส อญฺญํ ทุสฺสีลํ ปาปธมฺมํ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘หีนาธิมุตฺโต’’ฯ

[89] กตโม จ ปุคฺคโล ปณีตาธิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม, โส อญฺญํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ปณีตาธิมุตฺโต’’ฯ

[90] กตโม จ ปุคฺคโล ติตฺโต? ปจฺเจกสมฺพุทฺธา [ปจฺเจกพุทฺโธ (สี.)] เย จ ตถาคตสฺส สาวกา อรหนฺโต ติตฺตาฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ติตฺโต จ ตปฺเปตา จ [ตปฺเปตา จ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ติตฺโต (สี.)]ฯ

ทุกนิทฺเทโสฯ

3. ติกปุคฺคลปญฺญตฺติ

[91] กตโม จ ปุคฺคโล นิราโส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม อสุจิ สงฺกสฺสรสมาจาโร ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ อนฺโตปูติ อวสฺสุโต กสมฺพุชาโตฯ โส สุณาติ – ‘‘อิตฺถนฺนาโม กิร ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติฯ ตสฺส น เอวํ โหติ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’’ติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘นิราโส’’ฯ

[92] กตโม จ ปุคฺคโล อาสํโส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโมฯ โส สุณาติ – ‘‘อิตฺถนฺนาโม กิร ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’’ติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อาสํโส’’ฯ

[93] กตโม จ ปุคฺคโล วิคตาโส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส สุณาติ – ‘‘อิตฺถนฺนาโม กิร ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติฯ ตสฺส น เอวํ โหติ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’’ติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยา หิสฺส ปุพฺเพ อวิมุตฺตสฺส วิมุตฺตาสา, สา ปฏิปฺปสฺสทฺธาฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘วิคตาโส’’ฯ

[94] ตตฺถ กตเม ตโย คิลานูปมา ปุคฺคลา? ตโย คิลานา – อิเธกจฺโจ คิลาโน ลภนฺโต วา สปฺปายานิ โภชนานิ อลภนฺโต วา สปฺปายานิ โภชนานิ, ลภนฺโต วา สปฺปายานิ เภสชฺชานิ อลภนฺโต วา สปฺปายานิ เภสชฺชานิ, ลภนฺโต วา ปติรูปํ อุปฏฺฐากํ อลภนฺโต วา ปติรูปํ อุปฏฺฐากํ, เนว วุฏฺฐาติ ตมฺหา อาพาธาฯ (1)