นิทฺเทโส

1. เอกกปุคฺคลปญฺญตฺติ

[1] กตโม จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กาเลน กาลํ สมเยน สมยํ อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา [ผสฺสิตฺวา (สี. ปี.)] วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สมยวิมุตฺโต’’ฯ

[2] กตโม จ ปุคฺคโล อสมยวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข กาเลน กาลํ สมเยน สมยํ อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อสมยวิมุตฺโต’’ฯ สพฺเพปิ อริยปุคฺคลา อริเย วิโมกฺเข อสมยวิมุตฺตาฯ

[3] กตโม จ ปุคฺคโล กุปฺปธมฺโม? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํฯ โส จ โข น นิกามลาภี โหติ น อกิจฺฉลาภี น อกสิรลาภี; น ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิฯ ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปมาทมาคมฺม ตา สมาปตฺติโย กุปฺเปยฺยุํ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘กุปฺปธมฺโม’’ฯ

[4] กตโม จ ปุคฺคโล อกุปฺปธมฺโม? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํฯ โส จ โข นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี; ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิฯ อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปมาทมาคมฺม ตา สมาปตฺติโย กุปฺเปยฺยุํ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อกุปฺปธมฺโม’’ฯ สพฺเพปิ อริยปุคฺคลา อริเย วิโมกฺเข อกุปฺปธมฺมาฯ

[5] กตโม จ ปุคฺคโล ปริหานธมฺโม? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํฯ

โส จ โข น นิกามลาภี โหติ น อกิจฺฉลาภี น อกสิรลาภี; น ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิฯ ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โส ปุคฺคโล ปมาทมาคมฺม ตาหิ สมาปตฺตีหิ ปริหาเยยฺย – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ปริหานธมฺโม’’ฯ

[6] กตโม จ ปุคฺคโล อปริหานธมฺโม? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํฯ โส จ โข นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี; ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิฯ อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยํ โส ปุคฺคโล ปมาทมาคมฺม ตาหิ สมาปตฺตีหิ ปริหาเยยฺย – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อปริหานธมฺโม’’ฯ สพฺเพปิ อริยปุคฺคลา อริเย วิโมกฺเข อปริหานธมฺมาฯ

[7] กตโม จ ปุคฺคโล เจตนาภพฺโพ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํฯ โส จ โข น นิกามลาภี โหติ น อกิจฺฉลาภี น อกสิรลาภี; น ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิฯ สเจ อนุสญฺเจเตติ, น ปริหายติ ตาหิ สมาปตฺตีหิฯ สเจ น อนุสญฺเจเตติ, ปริหายติ ตาหิ สมาปตฺตีหิ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘เจตนาภพฺโพ’’ฯ

[8] กตโม จ ปุคฺคโล อนุรกฺขณาภพฺโพ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํฯ โส จ โข น นิกามลาภี โหติ น อกิจฺฉลาภี น อกสิรลาภี; น ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิฯ สเจ อนุรกฺขติ, น ปริหายติ ตาหิ สมาปตฺตีหิฯ สเจ น อนุรกฺขติ, ปริหายติ ตาหิ สมาปตฺตีหิ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อนุรกฺขณาภพฺโพ’’ฯ

[9] กตโม จ ปุคฺคโล ปุถุชฺชโน? ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตีณิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ; น จ เตสํ ธมฺมานํ ปหานาย ปฏิปนฺโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ปุถุชฺชโน’’ฯ

[10] กตโม จ ปุคฺคโล โคตฺรภู? เยสํ ธมฺมานํ สมนนฺตรา อริยธมฺมสฺส อวกฺกนฺติ โหติ เตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘โคตฺรภู’’ฯ

[11] กตโม จ ปุคฺคโล ภยูปรโต? สตฺต เสกฺขา ภยูปรตา, เย จ ปุถุชฺชนา สีลวนฺโตฯ อรหา อภยูปรโตฯ

[12] กตโม จ ปุคฺคโล อภพฺพาคมโน? เย เต ปุคฺคลา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา, วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา เอฬา, อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ปุคฺคลา ‘‘อภพฺพาคมนา’’ฯ

[13] กตโม จ ปุคฺคโล ภพฺพาคมโน? เย เต ปุคฺคลา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา, น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, สทฺธา ฉนฺทิกา ปญฺญวนฺโต [ปญฺญวนฺตา (สี.)] อเนฬา, ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ปุคฺคลา ‘‘ภพฺพาคมนา’’ฯ

[14] กตโม จ ปุคฺคโล นิยโต? ปญฺจ ปุคฺคลา อานนฺตริกา, เย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา นิยตา, อฏฺฐ จ อริยปุคฺคลา นิยตาฯ อวเสสา ปุคฺคลา อนิยตาฯ

[15] กตโม จ ปุคฺคโล ปฏิปนฺนโก? จตฺตาโร มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ปฏิปนฺนกา, จตฺตาโร ผลสมงฺคิโน ปุคฺคลา ผเล ฐิตาฯ

[16] กตโม จ ปุคฺคโล สมสีสี? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สมสีสี’’ฯ

[17] กตโม จ ปุคฺคโล ฐิตกปฺปี? อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑยฺเหยฺย ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ฐิตกปฺปี’’ฯ สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ฐิตกปฺปิโนฯ

[18] กตโม จ ปุคฺคโล อริโย? อฏฺฐ อริยปุคฺคลา อริยาฯ อวเสสา ปุคฺคลา อนริยาฯ

[19] กตโม จ ปุคฺคโล เสกฺโข? จตฺตาโร มคฺคสมงฺคิโน ตโย ผลสมงฺคิโน ปุคฺคลา ‘‘เสกฺขา’’ฯ อรหา อเสกฺโขฯ อวเสสา ปุคฺคลา เนวเสกฺขนาเสกฺขาฯ

[20] กตโม จ ปุคฺคโล เตวิชฺโช? ตีหิ วิชฺชาหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘เตวิชฺโช’’ฯ

[21] กตโม จ ปุคฺคโล ฉฬภิญฺโญ? ฉหิ อภิญฺญาหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘ฉฬภิญฺโญ’’ฯ

[22] กตโม จ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติ; ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณาติ, พเลสุ จ วสีภาวํ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ฯ

[23] กตโม จ ปุคฺคโล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติ; น จ ตตฺถ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณาติ, น จ พเลสุ วสีภาวํ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ’’ฯ

[24] กตโม จ ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ; ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อุภโตภาควิมุตฺโต’’ฯ

[25] กตโม จ ปุคฺคโล ปญฺญาวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น เหว โข อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ; ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ปญฺญาวิมุตฺโต’’ฯ

[26] กตโม จ ปุคฺคโล กายสกฺขี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ ; ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘กายสกฺขี’’ฯ

[27] กตโม จ ปุคฺคโล ทิฏฺฐิปฺปตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ

ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย โวทิฏฺฐา โหนฺติ โวจริตาฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ฯ

[28] กตโม จ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย โวทิฏฺฐา โหนฺติ โวจริตาฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, โน จ โข ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สทฺธาวิมุตฺโต’’ฯ

[29] กตโม จ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี? ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญาวาหิํ ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ธมฺมานุสารี’’ฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี ผเล ฐิโต ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ

[30] กตโม จ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี? ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธาวาหิํ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สทฺธานุสารี’’ฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สทฺธานุสารี ผเล ฐิโต สทฺธาวิมุตฺโตฯ

[31] กตโม จ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน [สมฺโพธิปรายโณ (สี. ก.)]ฯ โส สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มานุเส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ฯ

[32] กตโม จ ปุคฺคโล โกลงฺโกโล? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโนฯ โส ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘โกลงฺโกโล’’ฯ

[33] กตโม จ ปุคฺคโล เอกพีชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโนฯ โส เอกํเยว มานุสกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘เอกพีชี’’ฯ

[34] กตโม จ ปุคฺคโล สกทาคามี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ , สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สกทาคามี’’ฯ

[35] กตโม จ ปุคฺคโล อนาคามี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ, ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อนาคามี’’ฯ

[36] กตโม จ ปุคฺคโล อนฺตราปรินิพฺพายี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ, ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาฯ โส อุปปนฺนํ วา สมนนฺตรา อปฺปตฺตํ วา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณํ อริยมคฺคํ สญฺชเนติ อุปริฏฺฐิมานํ สํโยชนานํ ปหานาย – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายี’’ฯ

[37] กตโม จ ปุคฺคโล อุปหจฺจปรินิพฺพายี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ, ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาฯ โส อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณํ อุปหจฺจ วา กาลกิริยํ [กาลํ กิริยํ (ก.)] อริยมคฺคํ สญฺชเนติ อุปริฏฺฐิมานํ สํโยชนานํ ปหานาย – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อุปหจฺจปรินิพฺพายี’’ฯ

[38] กตโม จ ปุคฺคโล อสงฺขารปรินิพฺพายี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ, ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาฯ โส อสงฺขาเรน อริยมคฺคํ สญฺชเนติ อุปริฏฺฐิมานํ สํโยชนานํ ปหานาย – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อสงฺขารปรินิพฺพายี’’ฯ

[39] กตโม จ ปุคฺคโล สสงฺขารปรินิพฺพายี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ, ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาฯ โส สสงฺขาเรน อริยมคฺคํ สญฺชเนติ อุปริฏฺฐิมานํ สํโยชนานํ ปหานาย – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สสงฺขารปรินิพฺพายี’’ฯ

[40] กตโม จ ปุคฺคโล อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ, ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาฯ โส อวิหา จุโต อตปฺปํ คจฺฉติ, อตปฺปา จุโต สุทสฺสํ คจฺฉติ, สุทสฺสา จุโต สุทสฺสิํ คจฺฉติ, สุทสฺสิยา จุโต อกนิฏฺฐํ คจฺฉติ; อกนิฏฺเฐ อริยมคฺคํ สญฺชเนติ อุปริฏฺฐิมานํ สํโยชนานํ ปหานาย – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี’’ฯ

[41] กตโม จ ปุคฺคโล โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน? ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโนฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหีนานิ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘โสตาปนฺโน’’ฯ

[42] กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน ฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส กามราคพฺยาปาทา ตนุภูตา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘สกทาคามี’’ฯ

[43] กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโนฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส กามราคพฺยาปาทา อนวเสสา ปหีนา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อนาคามี’’ฯ

[44] รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาย อนวเสสปฺปหานาย ปฏิปนฺโน ปุคฺคโล อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโนฯ

ยสฺส ปุคฺคลสฺส รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา อนวเสสา ปหีนา – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อรหา’’ฯ

เอกกนิทฺเทโสฯ

2. ทุกปุคฺคลปญฺญตฺติ

[45] กตโม จ ปุคฺคโล โกธโน? ตตฺถ กตโม โกโธ? โย โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ [ทูสนา ทูสิตตฺตํ (สฺยา.)] พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ โกโธ อปฺปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘โกธโน’’ฯ

[46] กตโม จ ปุคฺคโล อุปนาหี? ตตฺถ กตโม อุปนาโห? ปุพฺพกาลํ โกโธ อปรกาลํ อุปนาโหฯ โย เอวรูโป อุปนาโห อุปนยฺหนา อุปนยฺหิตตฺตํ อฏฺฐปนา [อาฐปนา (ก.) วิภ. 891] ฐปนา สณฺฐปนา อนุสํสนฺทนา อนุปฺปพนฺธนา ทฬฺหีกมฺมํ โกธสฺส – อยํ วุจฺจติ อุปนาโห ฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ อุปนาโห อปฺปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อุปนาหี’’ฯ

[47] กตโม จ ปุคฺคโล มกฺขี? ตตฺถ กตโม มกฺโข? โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ [มกฺขียนา มกฺขียิตตฺตํ (สี.), มกฺขิยนา มกฺขิยิตตฺตํ (ก.)] นิฏฺฐุริยํ นิฏฺฐุริยกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ มกฺโขฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ มกฺโข อปฺปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘มกฺขี’’ฯ

[48] กตโม จ ปุคฺคโล ปฬาสี? ตตฺถ กตโม ปฬาโส? โย ปฬาโส ปฬาสายนา ปฬาสายิตตฺตํ ปฬาสาหาโร วิวาทฏฺฐานํ ยุคคฺคาโห อปฺปฏินิสฺสคฺโค – อยํ วุจฺจติ ปฬาโสฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ ปฬาโส อปฺปหีโน – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘ปฬาสี’’ฯ