4. สงฺขารกฺขนฺโธ

[20] ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตา วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ สงฺขารกฺขนฺโธฯ

[21] ตตฺถ กตเม สงฺขารา อตีตา? เย สงฺขารา อตีตา นิรุทฺธา วิคตา วิปริณตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา อตีตา อตีตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อตีตาฯ

ตตฺถ กตเม สงฺขารา อนาคตา? เย สงฺขารา อชาตา อภูตา อสญฺชาตา อนิพฺพตฺตา อนภินิพฺพตฺตา อปาตุภูตา อนุปฺปนฺนา อสมุปฺปนฺนา อนุฏฺฐิตา อสมุฏฺฐิตา อนาคตา อนาคตํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อนาคตาฯ

ตตฺถ กตเม สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนา? เย สงฺขารา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺฐิตา สมุฏฺฐิตา ปจฺจุปฺปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนํเสน สงฺคหิตา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนาฯ

[22] ตตฺถ กตเม สงฺขารา อชฺฌตฺตา? เย สงฺขารา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา อชฺฌตฺตาฯ

ตตฺถ กตเม สงฺขารา พหิทฺธา? เย สงฺขารา เตสํ เตสํ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นิยกา ปาฏิปุคฺคลิกา อุปาทินฺนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา โสตสมฺผสฺสชา เจตนา ฆานสมฺผสฺสชา เจตนา ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เจตนา กายสมฺผสฺสชา เจตนา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา พหิทฺธาฯ

[23] ตตฺถ กตเม สงฺขารา โอฬาริกา สุขุมา? อกุสลา สงฺขารา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา สงฺขารา สุขุมาฯ กุสลากุสลา สงฺขารา โอฬาริกา, อพฺยากตา สงฺขารา สุขุมาฯ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา โอฬาริกา, สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขุมาฯ สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา โอฬาริกา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขุมาฯ อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สงฺขารา สุขุมาฯ สาสวา สงฺขารา โอฬาริกา, อนาสวา สงฺขารา สุขุมาฯ เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺฐพฺพาฯ

[24] ตตฺถ กตเม สงฺขารา หีนา ปณีตา? อกุสลา สงฺขารา หีนา, กุสลาพฺยากตา สงฺขารา ปณีตาฯ กุสลากุสลา สงฺขารา หีนา, อพฺยากตา สงฺขารา ปณีตาฯ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา หีนา , สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ปณีตาฯ สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา หีนา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ปณีตาฯ อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา หีนา, สมาปนฺนสฺส สงฺขารา ปณีตาฯ สาสวา สงฺขารา หีนา, อนาสวา สงฺขารา ปณีตาฯ เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา หีนา ปณีตา ทฏฺฐพฺพาฯ

[25] ตตฺถ กตเม สงฺขารา ทูเร? อกุสลา สงฺขารา กุสลาพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลาพฺยากตา สงฺขารา อกุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลา สงฺขารา อกุสลาพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อกุสลาพฺยากตา สงฺขารา กุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อพฺยากตา สงฺขารา กุสลากุสเลหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; กุสลากุสลา สงฺขารา อพฺยากเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเรฯ

ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; ทุกฺขาย จ อทุกฺขมสุขาย จ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; สุขทุกฺขาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตา สงฺขารา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ สงฺขาเรหิ ทูเร ฯ อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา สมาปนฺนสฺส สงฺขาเรหิ ทูเร; สมาปนฺนสฺส สงฺขารา อสมาปนฺนสฺส สงฺขาเรหิ ทูเรฯ สาสวา สงฺขารา อนาสเวหิ สงฺขาเรหิ ทูเร; อนาสวา สงฺขารา สาสเวหิ สงฺขาเรหิ ทูเรฯ อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา ทูเรฯ

ตตฺถ กตเม สงฺขารา สนฺติเก? อกุสลา สงฺขารา อกุสลานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; กุสลา สงฺขารา กุสลานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อพฺยากตา สงฺขารา อพฺยากตานํ สงฺขารานํ สนฺติเกฯ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา สงฺขารา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตานํ สงฺขารานํ สนฺติเกฯ อสมาปนฺนสฺส สงฺขารา อสมาปนฺนสฺส สงฺขารานํ สนฺติเก; สมาปนฺนสฺส สงฺขารา สมาปนฺนสฺส สงฺขารานํ สนฺติเกฯ สาสวา สงฺขารา สาสวานํ สงฺขารานํ สนฺติเก; อนาสวา สงฺขารา อนาสวานํ สงฺขารานํ สนฺติเกฯ อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขารา สนฺติเกฯ เต เต วา ปน สงฺขาเร อุปาทายุปาทาย สงฺขารา ทูเร สนฺติเก ทฏฺฐพฺพาฯ

5. วิญฺญาณกฺขนฺโธ

[26] ตตฺถ กตโม วิญฺญาณกฺขนฺโธ? ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา – อยํ วุจฺจติ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ

[27] ตตฺถ กตมํ วิญฺญาณํ อตีตํ? ยํ วิญฺญาณํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิคตํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ, จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณํ ฆานวิญฺญาณํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ กายวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํ – อิทํ วุจฺจติ วิญฺญาณํ อตีตํฯ