โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ อากิญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

มาติกา

[509] ‘‘อิธา’’ติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมิํ อาทาเย, อิมสฺมิํ ธมฺเม, อิมสฺมิํ วินเย, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, อิมสฺมิํ ปาวจเน, อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเนฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อิธา’’ติฯ

[510] ‘‘ภิกฺขู’’ติ สมญฺญาย ภิกฺขุ, ปฏิญฺญาย ภิกฺขุ, ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ, ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ, ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุ, ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ, ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขุ, โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, เสกฺโข ภิกฺขุ, อเสกฺโข ภิกฺขุ, เนวเสกฺขนาเสกฺโข ภิกฺขุ, อคฺโค ภิกฺขุ, ภทฺโร ภิกฺขุ, มณฺโฑ ภิกฺขุ, สาโร ภิกฺขุ, สมคฺเคน สงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุฯ

[511] ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาฯ สํวโรติฯ

กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม , กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ สํวุโตติฯ อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติฯ

[512] ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[513] ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโรฯ

ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาจาโร’’ฯ สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโรฯ อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺตทาเนน วา ปุปฺผทาเนน วา ผลทาเนน วา สินานทาเนน วา ทนฺตกฏฺฐทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสูปฺยตาย [มุคฺคสุปฺปตาย (สี.)] วา ปาริภฏยตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา พุทฺธปฏิกุฏฺเฐน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนาจาโร’’ฯ

ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาจาโร’’ ฯ สพฺโพปิ สีลสํวโร อาจาโรฯ อิเธกจฺโจ น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น ทนฺตกฏฺฐทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏยตาย น ชงฺฆเปสนิเกน น อญฺญตรญฺญตเรน พุทฺธปฏิกุฏฺเฐน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อาจาโร’’ฯ

[514] ‘‘โคจโร’’ติ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโรฯ

ตตฺถ กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ วิธวาโคจโร วา ถุลฺลกุมาริโคจโร วา ปณฺฑกโคจโร วา ภิกฺขุนิโคจโร วา ปานาคารโคจโร วา, สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน ; ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อโคจโร’’ฯ

ตตฺถ กตโม โคจโร? อิเธกจฺโจ น เวสิยาโคจโร โหติ น วิธวาโคจโร น ถุลฺลกุมาริโคจโร น ปณฺฑกโคจโร น ภิกฺขุนิโคจโร น ปานาคารโคจโร, อสํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน; ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปชฺโชตานิ อิสิวาตปฏิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกกามานิ โยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โคจโร’’ฯ อิติ อิมินา จ อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติฯ

[515] ‘‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี’’ติ ตตฺถ กตเม อณุมตฺตา วชฺชา? ยานิ ตานิ วชฺชานิ อปฺปมตฺตกานิ โอรมตฺตกานิ ลหุสานิ ลหุสมฺมตานิ สํยมกรณียานิ สํวรกรณียานิ จิตฺตุปฺปาทกรณียานิ มนสิการปฏิพทฺธานิ – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อณุมตฺตา วชฺชา’’ฯ อิติ อิเมสุ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ วชฺชทสฺสาวี จ โหติ ภยทสฺสาวี จ อาทีนวทสฺสาวี จ นิสฺสรณทสฺสาวี จฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี’’ติฯ

[516] ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ ตตฺถ กตมา สิกฺขา? จตสฺโส สิกฺขา – ภิกฺขูนํ ภิกฺขุสิกฺขา, ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขุนิสิกฺขา, อุปาสกานํ อุปาสกสิกฺขา, อุปาสิกานํ อุปาสิกสิกฺขาฯ อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘สิกฺขาโย’’ฯ อิติ อิมาสุ สิกฺขาสุ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ สมาทาย วตฺตติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติฯ

[517] ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ อตฺถิ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อตฺถิ อคุตฺตทฺวารตาฯ

ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา’’ฯ

ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ญตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ คุตฺติ โคปนา อารกฺโข สํวโร – อยํ วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา’’ฯ อิมาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย อุเปโต โหติ สมุเปโต…เป.… สมนฺนาคโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติฯ

[518] ‘‘โภชเน มตฺตญฺญู’’ติ อตฺถิ โภชเน มตฺตญฺญุตา, อตฺถิ โภชเน อมตฺตญฺญุตาฯ

ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนายฯ ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตา อมตฺตญฺญุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญุตา’’ติฯ

ตตฺถ กตมา โภชเน มตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุ วิหาโร จา’’ติฯ ยา ตตฺถ สนฺตุฏฺฐิตา มตฺตญฺญุตา ปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน มตฺตญฺญุตา’’ฯ อิมาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘โภชเน มตฺตญฺญู’’ติฯ

[519] กถญฺจ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ [ปาเทน ปาทํ (สฺยา.)] อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติฯ เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโตฯ

[520] ‘‘สาตจฺจ’’นฺติฯ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป.… สมฺมาวายาโมฯ

[521] ‘‘เนปกฺก’’นฺติฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ

[522] ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติฯ ตตฺถ กตเม โพธิปกฺขิกา ธมฺมา? สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ฯ อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘โพธิปกฺขิกา ธมฺมา’’ฯ อิติ เต โพธิปกฺขิเก ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต’’ติฯ

[523] กถญฺจ ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ , อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ; คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ? อิธ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิญฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สโต สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สโต สมฺปชานการี โหตีติฯ

[524] ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’ฯ

[525] ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺญํ? ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรีเมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชญฺญํ’’ฯ อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชญฺเญน อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโตฯ

เอวํ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิญฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สโต สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติฯ

[526] ‘‘วิวิตฺต’’นฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิฯ เตน ตํ วิวิตฺตํฯ ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิฯ เตน ตํ วิวิตฺตํฯ

[527] ‘‘เสนาสน’’นฺติ มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีฐมฺปิ เสนาสนํ, ภิสิปิ เสนาสนํ, พิพฺโพหนมฺปิ [พิมฺโพหนมฺปิ (สี. สฺยา.)] เสนาสนํ, วิหาโรปิ เสนาสนํ, อฑฺฒโยโคปิ เสนาสนํ, ปาสาโทปิ เสนาสนํ, อฏฺโฏปิ เสนาสนํ, มาโฬปิ เสนาสนํ, เลณมฺปิ เสนาสนํ, คุหาปิ เสนาสนํ, รุกฺขมูลมฺปิ เสนาสนํ, เวฬุคุมฺโพปิ เสนาสนํฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ สพฺพเมตํ เสนาสนํฯ

[528] ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติ อิมํ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ สมฺภชติ เสวติ นิเสวติ สํเสวติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติฯ

[529] ‘‘อรญฺญ’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญํฯ

[530] ‘‘รุกฺขมูล’’นฺติ รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํฯ ปพฺพโตเยว ปพฺพโตฯ กนฺทราเยว กนฺทราฯ คิริคุหาเยว คิริคุหาฯ สุสานํเยว สุสานํฯ อพฺโภกาโสเยว อพฺโภกาโสฯ ปลาลปุญฺโชเยว ปลาลปุญฺโชฯ

[531] ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ภีสนกานเมตํ [ภิํสนกานเมตํ (สี. สฺยา.)] เสนาสนานํ อธิวจนํฯ ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ สโลมหํสานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ปริยนฺตานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ ทุรภิสมฺภวานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ

[532] ‘‘อปฺปสทฺท’’นฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิฯ เตน ตํ อปฺปสทฺทํฯ ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิฯ เตน ตํ อปฺปสทฺทํฯ

[533] ‘‘อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ ยเทว ตํ อปฺปสทฺทํ ตเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํฯ ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ ตเทว ตํ วิชนวาตํฯ ยเทว ตํ วิชนวาตํ ตเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํฯ ยเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ ตเทว ตํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํฯ

[534] ‘‘อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา’’ติ อรญฺญคโต วา โหติ รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วาฯ

[535] ‘‘นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาฯ

[536] ‘‘อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ อุชุโก โหติ กาโย ฐิโต ปณิหิโตฯ

[537] ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’ฯ อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สุปฏฺฐิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ

[538] ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’ฯ

ตตฺถ กตโม โลโก? ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘โลโก’’ฯ อยํ อภิชฺฌา อิมมฺหิ โลเก สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติฯ

[539] ‘‘วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’ฯ อิทํ จิตฺตํ วิคตาภิชฺฌํ โหติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติฯ

[540] ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[541] ‘‘อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’ฯ

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’ฯ อิทํ จิตฺตํ อิมาย อภิชฺฌาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติฯ

[542] ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายา’’ติ อตฺถิ พฺยาปาโท, อตฺถิ ปโทโสฯ

ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ [ทูสนา ทูสิตตฺตํ (สฺยา.)] พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาโท’’ฯ

ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโทฯ อิติ อยญฺจ พฺยาปาโท อยญฺจ ปโทโส สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทปโทสํ ปหายา’’ติฯ

[543] ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’ฯ อิทํ จิตฺตํ อพฺยาปนฺนํ โหติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติฯ

[544] ‘‘วิหรตี’’ติ…เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[545] ‘‘พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติฯ อตฺถิ พฺยาปาโท อตฺถิ ปโทโสฯ

ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป.… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาโท’’ฯ

ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโทฯ

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’ฯ อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา พฺยาปาทปโทสา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติฯ

[546] ‘‘ถินมิทฺธํ ปหายา’’ติ อตฺถิ ถินํ [ถีนํ (สี. สฺยา.)], อตฺถิ มิทฺธํฯ

ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ [ถียนา ถียิตตฺตํ (สี. สฺยา.)] จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ถินํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มิทฺธํ’’ฯ อิติ อิทญฺจ ถินํ อิทญฺจ มิทฺธํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ถินมิทฺธํ ปหายา’’ติฯ

[547] ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติฯ ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิคตถินมิทฺโธ’’ติฯ

[548] ‘‘วิหรตี’’ติ…เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[549] ‘‘อาโลกสญฺญี’’ติฯ ตตฺถ กตมา สญฺญา? ยา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สญฺญา’’ฯ

อยํ สญฺญา อาโลกา โหติ วิวฏา ปริสุทฺธา ปริโยทาตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อาโลกสญฺญี’’ติฯ

[550] ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติฯ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป.… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺญํ? ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชญฺญํ’’ฯ อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชญฺเญน อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติฯ

[551] ‘‘ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติฯ อตฺถิ ถินํ, อตฺถิ มิทฺธํฯ

ตตฺถ กตมํ ถินํ…เป.… อิทํ วุจฺจติ ‘‘ถินํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ…เป.… อิทํ วุจฺจติ ‘‘มิทฺธํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ…เป.… อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’ฯ อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติฯ

[552] ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา’’ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํฯ

ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลขา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กุกฺกุจฺจํ’’ฯ อิติ อิทญฺจ อุทฺธจฺจํ อิทญฺจ กุกฺกุจฺจํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา’’ติฯ

[553] ‘‘อนุทฺธโต’’ติ ตสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อนุทฺธโต’’ติฯ

[554] ‘‘วิหรตี’’ติ …เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[555] ‘‘วูปสนฺตจิตฺโต’’ติ ฯ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’ฯ อิทํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สนฺตํ โหติ สมิตํ วูปสนฺตํฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต’’ติฯ

[556] ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํฯ

ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ…เป.… อิทํ วุจฺจติ ‘‘กุกฺกุจฺจํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ…เป.… อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’ฯ อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติฯ

[557] ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’ฯ อยํ วิจิกิจฺฉา สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉํ ปหายา’’ติฯ

[558] ‘‘ติณฺณวิจิกิจฺโฉ’’ติ, อิมํ วิจิกิจฺฉํ ติณฺโณ โหติ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ ปารงฺคโต ปารมนุปฺปตฺโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ติณฺณวิจิกิจฺโฉ’’ติฯ

[559] ‘‘อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อิมาย วิจิกิจฺฉาย กุสเลสุ ธมฺเมสุ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อกถํกถี โหติ นิกฺกถํกถี วิกถํกโถฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติฯ

[560] ‘‘วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉา’’ฯ

ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จิตฺตํ’’ฯ อิทํ จิตฺตํ อิมาย วิจิกิจฺฉาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติฯ

[561] ‘‘อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติ อิเม ปญฺจ นีวรณา สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติฯ

[562] ‘‘เจตโส อุปกฺกิเลเส’’ติ อิเม ปญฺจ นีวรณา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสาฯ

[563] ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติ อิเมหิ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อนุปฺปนฺนา เจว ปญฺญา น อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺนา จ ปญฺญา นิรุชฺฌติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ’’ติฯ

[564] ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ ตตฺถ กตเม กามา? ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘กามา’’ฯ

ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา? กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท, ถินํ, มิทฺธํ, อุทฺธจฺจํ, กุกฺกุจฺจํ, วิจิกิจฺฉา – อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อกุสลา ธมฺมา’’ฯ อิติ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต โหติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติฯ

[565] ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโรฯ

ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’ฯ

ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ วิจาโรฯ

อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติฯ

[566] ‘‘วิเวกช’’นฺติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา – เต อิมสฺมิํ วิเวเก ชาตา โหนฺติ สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิเวกช’’นฺติฯ

[567] ‘‘ปีติสุข’’นฺติ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํฯ

ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’ฯ อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตํฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติสุข’’นฺติฯ

[568] ‘‘ปฐม’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา [คณนานุปุพฺพโต (สฺยา.) เอวมุปริปิ] ปฐมํฯ อิทํ ปฐมํ สมาปชฺชตีติ ปฐมํฯ

[569] ‘‘ฌาน’’นฺติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตาฯ

[570] ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ

[571] ‘‘วิหรตี’’ติ …เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[572] ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ, อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโรฯ

ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’ฯ

ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจาโร’’ฯ

อิติ อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติฯ

[573] ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติ ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํฯ

[574] ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโทฯ

[575] ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

[576] ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโรฯ

ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… สมฺมาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิตกฺโก’’ฯ

ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร อนุจาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิจาโร’’ฯ อิติ อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติฯ

[577] ‘‘สมาธิช’’นฺติ สมฺปสาโท ปีติสุขํ – เต อิมสฺมิํ สมาธิมฺหิ ชาตา โหนฺติ สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สมาธิช’’นฺติฯ

[578] ‘‘ปีติสุข’’นฺติ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํฯ

ตตฺถ กตมา ปีติ…เป.… อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สุขํ…เป.… อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’ฯ อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตํฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติสุข’’นฺติฯ

[579] ‘‘ทุติย’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา ทุติยํฯ อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติ ทุติยํฯ

[580] ‘‘ฌาน’’นฺติ สมฺปสาโท, ปีติสุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตาฯ

[581] ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ

[582] ‘‘วิหรตี’’ติ …เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[583] ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติ ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปีติ’’ฯ อยํ ปีติ สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติฯ

[584] ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’ฯ อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขโก’’ติฯ

[585] ‘‘วิหรตี’’ติ …เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[586] ‘‘สโต จ สมฺปชาโน’’ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺญํ? ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปชญฺญํ’’ฯ อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชญฺเญน อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สโต จ สมฺปชาโน’’ติฯ

[587] ‘‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’ฯ

ตตฺถ กตโม กาโย? สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาโย’’ฯ อิทํ สุขํ อิมินา กาเยน ปฏิสํเวเทติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติฯ

[588] ‘‘ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี’’ติ ตตฺถ กตเม อริยา? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จฯ เต อิมํ อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปญฺญเปนฺติ [ปญฺญาเปนฺติ (สี. สฺยา.)] ปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานิํ กโรนฺติ ปกาเสนฺติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี’’ติฯ

[589] ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’ฯ

ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’ฯ อิติ อิมาย จ อุเปกฺขาย อิมาย จ สติยา อิมินา จ สุเขน สมนฺนาคโต อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติฯ

[590] ‘‘ตติย’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา ตติยํฯ อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติ ตติยํฯ

[591] ‘‘ฌาน’’นฺติ อุเปกฺขา, สติ, สมฺปชญฺญํ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตาฯ

[592] ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย ตติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ

[593] ‘‘วิหรตี’’ติ…เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[594] ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติ, อตฺถิ สุขํ, อตฺถิ ทุกฺขํฯ

ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ อิติ อิทญฺจ สุขํ อิทญฺจ ทุกฺขํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติฯ

[595] ‘‘ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา’’ติ อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โทมนสฺสํฯ

ตตฺถ กตมํ โสมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’ฯ อิติ อิทญฺจ โสมนสฺสํ อิทญฺจ โทมนสฺสํ ปุพฺเพว สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา’’ติฯ

[596] ‘‘อทุกฺขมสุข’’นฺติ ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อทุกฺขมสุข’’นฺติฯ

[597] ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ, ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขา’’ฯ

ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สติ’’ฯ อยํ สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติฯ

[598] ‘‘จตุตฺถ’’นฺติ คณนานุปุพฺพตา จตุตฺถํ, อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํฯ

[599] ‘‘ฌาน’’นฺติ อุเปกฺขา, สติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตาฯ

[600] ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ

[601] ‘‘วิหรตี’’ติ…เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[602] ‘‘สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติ ตตฺถ กตมา รูปสญฺญา? รูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘รูปสญฺญาโย’’ฯ อิมา รูปสญฺญาโย อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติฯ

[603] ‘‘ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา’’ติ ตตฺถ กตมา ปฏิฆสญฺญา? รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา…เป.… โผฏฺฐพฺพสญฺญา – อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสญฺญาโยฯ อิมา ปฏิฆสญฺญาโย สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา’’ติฯ

[604] ‘‘นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติ ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺญา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุ สมงฺคิสฺส วา มโนวิญฺญาณธาตุ สมงฺคิสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อิมา วุจฺจนฺติ ‘‘นานตฺตสญฺญาโย’’ฯ อิมา นานตฺตสญฺญาโย น มนสิ กโรติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติฯ

[605] ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ, ตตฺถ กตโม อากาโส? โย อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อากาโส’’ฯ ตสฺมิํ อากาเส จิตฺตํ ฐเปติ สณฺฐเปติ อนนฺตํ ผรติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติฯ

[606] ‘‘อากาสานญฺจายตน’’นฺติ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ

[607] ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย อากาสานญฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ

[608] ‘‘วิหรตี’’ติ…เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[609] ‘‘สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ อากาสานญฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติฯ

[610] ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ ตํเยว อากาสํ วิญฺญาเณน ผุฏฺฐํ มนสิ กโรติ อนนฺตํ ผรติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติฯ

[611] ‘‘วิญฺญาณญฺจายตน’’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ

[612] ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย วิญฺญาณญฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ

[613] ‘‘วิหรตี’’ติ…เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[614] ‘‘สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติฯ

[615] ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ตํเยว วิญฺญาณํ ภาเวติ วิภาเวติ อนฺตรภาเวติ, ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติฯ

[616] ‘‘อากิญฺจญฺญายตน’’นฺติ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ

[617] ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย อากิญฺจญฺญายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ

[618] ‘‘วิหรตี’’ติ …เป.… เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

[619] ‘‘สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิมํ อากิญฺจญฺญายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติฯ

‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ ตํเยว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ [อยํ ปาโฐ มาติกายํ นตฺถิ, นิทฺเทเส ปน สพฺพโปตฺถเกสุ ทิสฺสติ]ฯ

[620] ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาฯ

[621] ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ โย เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ

[622] ‘‘วิหรตี’’ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิหรตี’’ติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียํฯ

2. อภิธมฺมภาชนียํ

1. รูปาวจรกุสลํ

[623] จตฺตาริ ฌานานิ – ปฐมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํฯ

[624] ตตฺถ กตมํ ปฐมํ ฌานํ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมิํ สมเย ปญฺจงฺคิกํ ฌานํ โหติ – วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตสฺเสกคฺคตาฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปฐมํ ฌานํ’’ฯ อวเสสา ธมฺมา ฌานสมฺปยุตฺตาฯ