3. จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโส

[365] กถญฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ปชานาติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติฯ

กถญฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตราคมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโทสมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วีตโมหมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘สมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วาสฺส จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตมสฺส จิตฺต’’นฺติ ปชานาติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติฯ

กถญฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘สโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโทสํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโทสํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘สโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตโมหํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตโมหํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘สํขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิกฺขิตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, มหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘มหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ ‘‘อมหคฺคตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘สอุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ ‘‘อนุตฺตรํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ , สมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ ‘‘อสมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘วิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติฯ เอวํ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ

[366] อนุปสฺสีติ…เป.… วิหรตีติ…เป.… อาตาปีติ…เป.… สมฺปชาโนติ…เป.… สติมาติ…เป.… วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติฯ ตตฺถ กตโม โลโก? ตํเยว จิตฺตํ โลโกฯ ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก – ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อภิชฺฌา’’ฯ ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’ฯ อิติ อยญฺจ อภิชฺฌา อิทญฺจ โทมนสฺสํ อิมมฺหิ โลเก วินีตา โหนฺติ ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติฯ

จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทโสฯ

4. ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส

[367] กถญฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตญฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตญฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายติํ อนุปฺปาโท โหติ ตญฺจ ปชานาติฯ สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ พฺยาปาทํ…เป.… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ถินมิทฺธํ [ถีนมิทฺธํ (สี. สฺยา.)] …เป.… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ…เป.… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ วิจิกิจฺฉา’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ ตญฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ โหติ ตญฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย อายติํ อนุปฺปาโท โหติ ตญฺจ ปชานาติฯ

สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตญฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตญฺจ ปชานาติ, สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป.… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ [วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ (สี. สฺยา.)] …เป.… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ …เป.… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป.… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ…เป.… สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาโท โหติ ตญฺจ ปชานาติ, ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย ปาริปูรี โหติ ตญฺจ ปชานาติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวิตฺวา ภาเวตฺวา พหุลีกริตฺวา สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา ธมฺเมสุ จิตฺตํ อุปสํหรติฯ

กถญฺจ ภิกฺขุ พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิธ ภิกฺขุ สนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘อตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, อสนฺตํ วาสฺส กามจฺฉนฺทํ ‘‘นตฺถิสฺส กามจฺฉนฺโท’’ติ ปชานาติ, ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ ตญฺจ ปชานาติ , ยถา จ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ โหติ ตญฺจ ปชานาติ, ยถา จ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อายติํ อนุปฺปาโท โหติ ตญฺจ ปชานาติฯ