เมนู

นิโรธสจฺจํ น สุขสหคตํฯ ตีณิ สจฺจานิ สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตาฯ นิโรธสจฺจํ น อุเปกฺขาสหคตํฯ ตีณิ สจฺจานิ สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตาฯ

สมุทยสจฺจํ กามาวจรํฯ ทฺเว สจฺจา น กามาวจราฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กามาวจรํ, สิยา น กามาวจรํฯ ตีณิ สจฺจานิ น รูปาวจราฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปาวจรํ, สิยา น รูปาวจรํฯ ตีณิ สจฺจานิ น อรูปาวจราฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํฯ ทฺเว สจฺจา ปริยาปนฺนาฯ ทฺเว สจฺจา อปริยาปนฺนาฯ มคฺคสจฺจํ นิยฺยานิกํฯ ตีณิ สจฺจานิ อนิยฺยานิกาฯ มคฺคสจฺจํ นิยตํฯ นิโรธสจฺจํ อนิยตํฯ ทฺเว สจฺจา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตาฯ ทฺเว สจฺจา สอุตฺตราฯ ทฺเว สจฺจา อนุตฺตราฯ สมุทยสจฺจํ สรณํฯ ทฺเว สจฺจา อรณาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สรณํ, สิยา อรณนฺติฯ

ปญฺหาปุจฺฉกํฯ

สจฺจวิภงฺโค นิฏฺฐิโตฯ

5. อินฺทฺริยวิภงฺโค

1. อภิธมฺมภาชนียํ

[219] พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ , วีริยินฺทฺริยํ [วิริยินฺทฺริยํ (สี. สฺยา.)], สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ

[220] ตตฺถ กตมํ จกฺขุนฺทฺริยํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป.… สุญฺโญ คาโมเปโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ โสตินฺทฺริยํ…เป.… ฆานินฺทฺริยํ…เป.… ชิวฺหินฺทฺริยํ…เป.… กายินฺทฺริยํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท…เป.… สุญฺโญ คาโมเปโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ มนินฺทฺริยํ? เอกวิเธน มนินฺทฺริยํ – ผสฺสสมฺปยุตฺตํฯ ทุวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํฯ ติวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํฯ จตุพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํฯ ปญฺจวิเธน มนินฺทฺริยํ – อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ ฯ ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํฯ เอวํ ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํฯ

สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุฯ เอวํ สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํฯ

อฏฺฐวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… กายวิญฺญาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุฯ เอวํ อฏฺฐวิเธน มนินฺทฺริยํฯ

นววิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตาฯ เอวํ นววิเธน มนินฺทฺริยํฯ

ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ – จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… กายวิญฺญาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตาฯ เอวํ ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ…เป.… เอวํ พหุวิเธน มนินฺทฺริยํฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘มนินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ อิตฺถินฺทฺริยํ? ยํ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺคํ อิตฺถินิมิตฺตํ อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถากปฺโป อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโว – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ ปุริสินฺทฺริยํ? ยํ ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ ปุริสนิมิตฺตํ ปุริสกุตฺตํ ปุริสากปฺโป ปุริสตฺตํ ปุริสภาโว – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปุริสินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ ชีวิตินฺทฺริยํ? ชีวิตินฺทฺริยํ ทุวิเธน – อตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยํฯ

ตตฺถ กตมํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อรูปชีวตินฺทฺริยํ’’ฯ อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สุขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สุขินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุเปกฺขินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยํ? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ วีริยินฺทฺริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ฐิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วีริยินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สตินฺทฺริยํ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สตินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยํ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สมาธินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ ปญฺญินฺทฺริยํ? ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ปญฺญินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อนญฺญาตานํ อทิฏฺฐานํ อปฺปตฺตานํ อวิทิตานํ อสจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ’’ฯ

ตตฺถ กตมํ อญฺญินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ ญาตานํ ทิฏฺฐานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ อญฺญินฺทฺริยํฯ

ตตฺถ กตมํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อญฺญาตาวีนํ ทิฏฺฐานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อญฺญาตาวินฺทฺริยํ’’ฯ

อภิธมฺมภาชนียํฯ

2. ปญฺหาปุจฺฉกํ

[221] พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํ , อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ

[222] พาวีสตีนํ อินฺทฺริยานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป.… กติ สรณา, กติ อรณา?

1. ติกํ

[223] ทสินฺทฺริยา อพฺยากตาฯ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํฯ จตฺตารินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตาฯ ฉ อินฺทฺริยา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตาฯ

ทฺวาทสินฺทฺริยา น วตฺตพฺพา – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติปิฯ ฉ อินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาฯ ตีณินฺทฺริยา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาฯ ชีวิตินฺทฺริยํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ , ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิฯ

สตฺตินฺทฺริยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมาฯ ตีณินฺทฺริยา วิปากาฯ ทฺวินฺทฺริยา วิปากธมฺมธมฺมาฯ อญฺญินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํฯ