‘‘อปเรหิปิ , อุปาลิ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สงฺเฆ น โวหริตพฺพํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? ธมฺมํ น ชานาติ, ธมฺมานุโลมํ น ชานาติ, วินยํ น ชานาติ, วินยานุโลมํ น ชานาติ, น จ ปุพฺพาปรกุสโล โหติ – อิเมหิ โข, อุปาลิ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สงฺเฆ น โวหริตพฺพํฯ ปญฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สงฺเฆ โวหริตพฺพํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? ธมฺมํ ชานาติ, ธมฺมานุโลมํ ชานาติ, วินยํ ชานาติ, วินยานุโลมํ ชานาติ, ปุพฺพาปรกุสโล จ โหติ – อิเมหิ โข, อุปาลิ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สงฺเฆ โวหริตพฺพ’’นฺติฯ

โวหารวคฺโค นิฏฺฐิโต ตติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อาปตฺติ อธิกรณํ, ปสยฺหาปตฺติ ชานนา;

กมฺมํ วตฺถุํ อลชฺชี จ, อกุสโล จ ญตฺติยา;

สุตฺตํ น ชานาติ ธมฺมํ, ตติโย วคฺคสงฺคโหติฯ

4. ทิฏฺฐาวิกมฺมวคฺโค

[425] ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, อธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมา’’ติ? ‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, อธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมาฯ กตเม ปญฺจ? อนาปตฺติยา ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, อเทสนาคามินิยา อาปตฺติยา ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, เทสิตาย อาปตฺติยา ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, จตูหิ ปญฺจหิ ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, มโน มานเสน ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมาฯ

‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, ธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมาฯ กตเม ปญฺจ? อาปตฺติยา ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, เทสนาคามินิยา อาปตฺติยา ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, อเทสิตาย อาปตฺติยา ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, น จตูหิ ปญฺจหิ ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, น มโน มานเสน ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ ธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมาฯ

‘‘อปเรปิ , อุปาลิ, ปญฺจ อธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมาฯ กตเม ปญฺจ? นานาสํวาสกสฺส สนฺติเก ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, นานาสีมาย ฐิตสฺส สนฺติเก ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, อปกตตฺตสฺส สนฺติเก ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, จตูหิ ปญฺจหิ ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, มโน มานเสน ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมาฯ

‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, ธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมาฯ กตเม ปญฺจ? สมานสํวาสกสฺส สนฺติเก ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, สมานสีมาย ฐิตสฺส สนฺติเก ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, ปกตตฺตสฺส สนฺติเก ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, น จตูหิ ปญฺจหิ ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ, น มโน มานเสน ทิฏฺฐิํ อาวิ กโรติ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ ธมฺมิกา ทิฏฺฐาวิกมฺมาติฯ

[426] ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, อธมฺมิกา ปฏิคฺคหา’’ติ? ‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, อธมฺมิกา ปฏิคฺคหาฯ กตเม ปญฺจ? กาเยน ทิยฺยมานํ กาเยน อปฺปฏิคฺคหิตํ, กาเยน ทิยฺยมานํ กายปฺปฏิพทฺเธน อปฺปฏิคฺคหิตํ, กายปฺปฏิพทฺเธน ทิยฺยมานํ กาเยน อปฺปฏิคฺคหิตํ, กายปฺปฏิพทฺเธน ทิยฺยมานํ กายปฺปฏิพทฺเธน อปฺปฏิคฺคหิตํ, นิสฺสคฺคิเยน ทิยฺยมานํ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา อปฺปฏิคฺคหิตํ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อธมฺมิกา ปฏิคฺคหาฯ

‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, ธมฺมิกา ปฏิคฺคหาฯ กตเม ปญฺจ? กาเยน ทิยฺยมานํ กาเยน ปฏิคฺคหิตํ, กาเยน ทิยฺยมานํ กายปฺปฏิพทฺเธน ปฏิคฺคหิตํ, กายปฺปฏิพทฺเธน ทิยฺยมานํ กาเยน ปฏิคฺคหิตํ, กายปฺปฏิพทฺเธน ทิยฺยมานํ กายปฺปฏิพทฺเธน ปฏิคฺคหิตํ, นิสฺสคฺคิเยน ทิยฺยมานํ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปฏิคฺคหิตํ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ ธมฺมิกา ปฏิคฺคหา’’ติฯ

[427] ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, อนติริตฺตา’’ติ? ‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, อนติริตฺตาฯ กตเม ปญฺจ? [ปาจิ. 239] อกปฺปิยกตํ โหติ, อปฺปฏิคฺคหิตกตํ โหติ อนุจฺจาริตกตํ โหติ, อหตฺถปาเส กตํ โหติ, อลเมตํ สพฺพนฺติ อวุตฺตํ โหติ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อนติริตฺตาฯ

‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, อติริตฺตาฯ กตเม ปญฺจ? [ปาจิ. 239] กปฺปิยกตํ โหติ, ปฏิคฺคหิตกตํ โหติ, อุจฺจาริตกตํ โหติ, หตฺถปาเส กตํ โหติ, อลเมตํ สพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อติริตฺตา’’ติฯ

[428] ‘‘กติหิ นุ โข, ภนฺเต, อากาเรหิ ปวารณา ปญฺญายตี’’ติ? ‘‘ปญฺจหุปาลิ, อากาเรหิ ปวารณา ปญฺญายติฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? [ปาจิ. 239] อสนํ ปญฺญายติ, โภชนํ ปญฺญายติ, หตฺถปาเส ฐิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป ปญฺญายติ – อิเมหิ โข, อุปาลิ, ปญฺจหากาเรหิ ปวารณา ปญฺญายตี’’ติฯ

[429] ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, อธมฺมิกา ปฏิญฺญาตกรณา’’ติ? ‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, อธมฺมิกา ปฏิญฺญาตกรณาฯ กตเม ปญฺจ? ภิกฺขุ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน โหติ, ปาราชิเกน โจทิยมาโน สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปนฺโน ปฏิชานาติ, ตํ สงฺโฆ สงฺฆาทิเสเสน กาเรติ, อธมฺมิกํ ปฏิญฺญาตกรณํ ฯ ภิกฺขุ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน โหติ, ปาราชิเกน โจทิยมาโน ปาจิตฺติยํ…เป.… ปาฏิเทสนียํ… ทุกฺกฏํ อชฺฌาปนฺโน ปฏิชานาติ, ตํ สงฺโฆ ทุกฺกเฏน กาเรติ, อธมฺมิกํ ปฏิญฺญาตกรณํฯ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ…เป.… ปาจิตฺติยํ… ปาฏิเทสนียํ… ทุกฺกฏํ อชฺฌาปนฺโน โหติฯ ทุกฺกเฏน โจทิยมาโน ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน ปฏิชานาติ, ตํ สงฺโฆ ปาราชิเกน กาเรติ, อธมฺมิกํ ปฏิญฺญาตกรณํฯ ภิกฺขุ ทุกฺกฏํ อชฺฌาปนฺโน โหติ, ทุกฺกเฏน โจทิยมาโน สงฺฆาทิเสสํ…เป.… ปาจิตฺติยํ… ปาฏิเทสนียํ อชฺฌาปนฺโน ปฏิชานาติ, ตํ สงฺโฆ ปาฏิเทสนีเยน กาเรติ – อธมฺมิกํ ปฏิญฺญาตกรณํฯ อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อธมฺมิกา ปฏิญฺญาตกรณาฯ

‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, ธมฺมิกา ปฏิญฺญาตกรณาฯ กตเม ปญฺจ? ภิกฺขุ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน โหติ, ปาราชิเกน โจทิยมาโน ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน ปฏิชานาติ, ตํ สงฺโฆ ปาราชิเกน กาเรติ, ธมฺมิกํ ปฏิญฺญาตกรณํฯ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ…เป.… ปาจิตฺติยํ… ปาฏิเทสนียํ… ทุกฺกฏํ อชฺฌาปนฺโน โหติ, ทุกฺกเฏน โจทิยมาโน ทุกฺกฏํ อชฺฌาปนฺโน ปฏิชานาติ , ตํ สงฺโฆ ทุกฺกเฏน กาเรติ, ธมฺมิกํ ปฏิญฺญาตกรณํฯ อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ ธมฺมิกา ปฏิญฺญาตกรณา’’ติฯ

[430] ‘‘กติหิ นุ โข, ภนฺเต, องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน โอกาสกมฺมํ การาเปนฺตสฺส นาลํ โอกาสกมฺมํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘ปญฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน โอกาสกมฺมํ การาเปนฺตสฺส นาลํ โอกาสกมฺมํ กาตุํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? อลชฺชี จ โหติ, พาโล จ, อปกตตฺโต จ, จาวนาธิปฺปาโย วตฺตา โหติ, โน วุฏฺฐานาธิปฺปาโย – อิเมหิ โข, อุปาลิ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน โอกาสกมฺมํ การาเปนฺตสฺส นาลํ โอกาสกมฺมํ กาตุํฯ

‘‘ปญฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน โอกาสกมฺมํ การาเปนฺตสฺส อลํ โอกาสกมฺมํ กาตุํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? ลชฺชี จ โหติ, ปณฺฑิโต จ, ปกตตฺโต จ, วุฏฺฐานาธิปฺปาโย วตฺตา โหติ, โน จาวนาธิปฺปาโย – อิเมหิ โข, อุปาลิ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน โอกาสกมฺมํ การาเปนฺตสฺส อลํ โอกาสกมฺมํ กาตุ’’นฺติฯ

[431] ‘‘กติหิ นุ โข, ภนฺเต, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ วินโย น สากจฺฉิตพฺโพ’’ติ? ‘‘ปญฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ วินโย น สากจฺฉิตพฺโพฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? วตฺถุํ น ชานาติ, นิทานํ น ชานาติ, ปญฺญตฺติํ น ชานาติ, ปทปจฺจาภฏฺฐํ น ชานาติ, อนุสนฺธิวจนปถํ น ชานาติ – อิเมหิ โข, อุปาลิ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ วินโย น สากจฺฉิตพฺโพฯ

‘‘ปญฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ วินโย สากจฺฉิตพฺโพฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? วตฺถุํ ชานาติ, นิทานํ ชานาติ, ปญฺญตฺติํ ชานาติ, ปทปจฺจาภฏฺฐํ ชานาติ, อนุสนฺธิวจนปถํ ชานาติ – อิเมหิ โข, อุปาลิ, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ วินโย สากจฺฉิตพฺโพ’’ติฯ

[432] ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, ปญฺหาปุจฺฉา’’ติ? ‘‘ปญฺจิมา, อุปาลิ, ปญฺหาปุจฺฉาฯ กตมา ปญฺจ? มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ปริภวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ , อญฺญาตุกาโม ปญฺหํ ปุจฺฉติ, สเจ เม ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมฺมเทว พฺยากริสฺสติ อิจฺเจตํ กุสลํ โน เจ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมฺมเทว พฺยากริสฺสติ อหมสฺส สมฺมเทว พฺยากริสฺสามีติ ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อิมา โข, อุปาลิ, ปญฺจ ปญฺหาปุจฺฉา’’ติฯ

[433] ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, อญฺญพฺยากรณา’’ติ? ‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, อญฺญพฺยากรณาฯ

กตเม ปญฺจ? มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา อญฺญํ พฺยากโรติ, ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อญฺญํ พฺยากโรติ, อุมฺมาทา จิตฺตกฺเขปา อญฺญํ พฺยากโรติ , อธิมาเนน อญฺญํ พฺยากโรติ, ภูตํ อญฺญํ พฺยากโรติ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อญฺญพฺยากรณา’’ติฯ

[434] ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, วิสุทฺธิโย’’ติ? ‘‘ปญฺจิมา, อุปาลิ, วิสุทฺธิโยฯ กตมา ปญฺจ? นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ อยํ ปฐมา วิสุทฺธิ, นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ อยํ ทุติยา วิสุทฺธิ, นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ อยํ ตติยา วิสุทฺธิ, นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส อุทฺทิสิตฺวา ทฺเว อนิยเต อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ อยํ จตุตฺถา วิสุทฺธิ, วิตฺถาเรเนว ปญฺจมี – อิมา โข, อุปาลิ, ปญฺจ วิสุทฺธิโย’’ติฯ

[435] ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, โภชนา’’ติ? ‘‘ปญฺจิเม, อุปาลิ, โภชนา ฯ กตเม ปญฺจ? โอทโน, กุมฺมาโส, สตฺตุ, มจฺโฉ, มํสํ – อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ โภชนา’’ติฯ

ทิฏฺฐาวิกมฺมวคฺโค นิฏฺฐิโต จตุตฺโถฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ทิฏฺฐาวิกมฺมา อปเร, ปฏิคฺคหานติริตฺตา;

ปวารณา ปฏิญฺญาตํ, โอกาสํ สากจฺเฉน จ;

ปญฺหํ อญฺญพฺยากรณา, วิสุทฺธิ จาปิ โภชนาติฯ

5. อตฺตาทานวคฺโค

[436] [จูฬว. 399; อ. นิ. 10.44] ‘‘โจทเกน, ภนฺเต, ภิกฺขุนา ปรํ โจเทตุกาเมน กติ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปโร โจเทตพฺโพ’’ติ? ‘‘โจทเกนุปาลิ, ภิกฺขุนา ปรํ โจเทตุกาเมน ปญฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปโร โจเทตพฺโพฯ กตเม ปญฺจ? โจทเกนุปาลิ, ภิกฺขุนา ปรํ โจเทตุกาเมน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ปริสุทฺธกายสมาจาโร นุ โขมฺหิ, ปริสุทฺเธนมฺหิ กายสมาจาเรน สมนฺนาคโต อจฺฉิทฺเทน อปฺปฏิมํเสน, สํวิชฺชติ นุ โข เม เอโส ธมฺโม อุทาหุ โน’’ติฯ โน เจ, อุปาลิ, ภิกฺขุ ปริสุทฺธกายสมาจาโร โหติ, ปริสุทฺเธน กายสมาจาเรน สมนฺนาคโต อจฺฉิทฺเทน อปฺปฏิมํเสน, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อิงฺฆ, ตาว อายสฺมา กายิกํ สิกฺขสฺสู’ติ อิติสฺส ภวนฺติ วตฺตาโรฯ

‘‘ปุน จปรํ, อุปาลิ, โจทเกน ภิกฺขุนา ปรํ โจเทตุกาเมน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘ปริสุทฺธวจีสมาจาโร นุ โขมฺหิ, ปริสุทฺเธนมฺหิ วจีสมาจาเรน สมนฺนาคโต อจฺฉิทฺเทน อปฺปฏิมํเสน, สํวิชฺชติ นุ โข เม เอโส ธมฺโม อุทาหุ โน’ติฯ โน เจ, อุปาลิ, ภิกฺขุ ปริสุทฺธวจีสมาจาโร โหติ, ปริสุทฺเธน วจีสมาจาเรน สมนฺนาคโต อจฺฉิทฺเทน อปฺปฏิมํเสน, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อิงฺฆ, ตาว อายสฺมา วาจสิกํ สิกฺขสฺสู’ติ อิติสฺส ภวนฺติ วตฺตาโรฯ

‘‘ปุน จปรํ, อุปาลิ, โจทเกน ภิกฺขุนา ปรํ โจเทตุกาเมน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘เมตฺตํ นุ โข เม จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ สพฺรหฺมจารีสุ อนาฆาตํ, สํวิชฺชติ นุ โข เม เอโส ธมฺโม อุทาหุ โน’ติฯ โน เจ, อุปาลิ, ภิกฺขุโน เมตฺตํ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อนาฆาตํ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อิงฺฆ, ตาว อายสฺมา สพฺรหฺมจารีสุ เมตฺตํ จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปหี’ติ อิติสฺส ภวนฺติ วตฺตาโรฯ

‘‘ปุน จปรํ, อุปาลิ, โจทเกน ภิกฺขุนา ปรํ โจเทตุกาเมน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – ‘พหุสฺสุโต นุ โขมฺหิ สุตธโร สุตสนฺนิจโย, เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปา เม ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, สํวิชฺชติ นุ โข เม เอโส ธมฺโม อุทาหุ โน’ติฯ โน เจ, อุปาลิ, ภิกฺขุ พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย, เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปสฺส ธมฺมา น พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘อิงฺฆ, ตาว อายสฺมา อาคมํ ปริยาปุณสฺสู’ติ อิติสฺส ภวนฺติ วตฺตาโรฯ