[1380] วิชฺชาติ – ติสฺโส วิชฺชา – ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ญาณํ วิชฺชา, สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณํ วิชฺชา, อาสวานํ ขเย ญาณํ วิชฺชาฯ

[1381] วิมุตฺตีติ – ทฺเว วิมุตฺติโย – จิตฺตสฺส [จิตฺตสฺส จ (สี. สฺยา.)] อธิมุตฺติ, นิพฺพานญฺจฯ

[1382] ขเย ญาณนฺติ – มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํฯ

[1383] อนุปฺปาเท ญาณนฺติ – ผลสมงฺคิสฺส ญาณํฯ

นิกฺเขปกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

4. อฏฺฐกถากณฺฑํ

ติกอตฺถุทฺธาโร

[1384] กตเม ธมฺมา กุสลา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ – อิเม ธมฺมา กุสลาฯ

[1385] กตเม ธมฺมา อกุสลา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา – อิเม ธมฺมา อกุสลาฯ

[1386] กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา อพฺยากตาฯ

[1387] กตเม ธมฺมา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา? กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา, อกุสลโต จตฺตาโร กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต จ กิริยโต จ ปญฺจ, รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, โลกุตฺตรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ, เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ เวทนํ ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาฯ

[1388] กตเม ธมฺมา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา? ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา, ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ, เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ เวทนํ ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาฯ

[1389] กตเม ธมฺมา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา? กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร อุเปกฺขาสหคตจิตฺตุปฺปาทา, อกุสลโต ฉ, กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต ทส, อกุสลสฺส วิปากโต ฉ, กิริยโต ฉ, รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตฺตาโร อรูปาวจรา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, โลกุตฺตรํ จตุตฺถํ ฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ, เอตฺถุปฺปนฺนํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาฯ

ติสฺโส จ เวทนา, รูปญฺจ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา น วตฺตพฺพา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิ, ย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติปิฯ

[1390] กตเม ธมฺมา วิปากา? จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก – อิเม ธมฺมา วิปากาฯ

[1391] กตเม ธมฺมา วิปากธมฺมธมฺมา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ อกุสลํ – อิเม ธมฺมา วิปากธมฺมธมฺมาฯ

[1392] กตเม ธมฺมา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา? ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมาฯ

[1393] กตเม ธมฺมา อุปาทิณฺณุปาทานิยา? ตีสุ ภูมีสุ วิปาโก, ยญฺจ รูปํ กมฺมสฺส กตตฺตา – อิเม ธมฺมา อุปาทิณฺณุปาทานิยาฯ

[1394] กตเม ธมฺมา อนุปาทิณฺณุปาทานิยา? ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, อกุสลํ, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ , ยญฺจ รูปํ น กมฺมสฺส กตตฺตา – อิเม ธมฺมา อนุปาทิณฺณุปาทานิยาฯ

[1395] กตเม ธมฺมา อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยาฯ

[1396] กตเม ธมฺมา สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกา? ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทา – อิเม ธมฺมา สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกาฯ

[1397] กตเม ธมฺมา อสํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกา? ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, ตีสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, สพฺพญฺจ รูปํ – อิเม ธมฺมา อสํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกาฯ

[1398] กตเม ธมฺมา อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิกา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิกาฯ

[1399] กตเม ธมฺมา สวิตกฺกสวิจารา? กามาวจรํ กุสลํ, อกุสลํ, กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต เอกาทส จิตฺตุปฺปาทา, อกุสลสฺส วิปากโต ทฺเว, กิริยโต เอกาทส, รูปาวจรํ ปฐมํ ฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, โลกุตฺตรํ ปฐมํ ฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ, เอตฺถุปฺปนฺเน วิตกฺกวิจาเร ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา สวิตกฺกสวิจาราฯ

[1400] กตเม ธมฺมา อวิตกฺกวิจารมตฺตา? รูปาวจรปญฺจกนเย ทุติยํ ฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, โลกุตฺตรปญฺจกนเย ทุติยํ ฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ, เอตฺถุปฺปนฺนํ วิจารํ ฐเปตฺวา, วิตกฺโก จ – อิเม ธมฺมา อวิตกฺกวิจารมตฺตาฯ

[1401] กตเม ธมฺมา อวิตกฺกอวิจารา? ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานิ, รูปาวจรติกติกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตฺตาโร อารุปฺปา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ โลกุตฺตรติกติกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ ปญฺจกนเย ทุติเย ฌาเน [ทุติยชฺฌาเน (สี.)], อุปฺปนฺโน จ วิจาโร รูปญฺจ นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา อวิตกฺกอวิจาราฯ วิตกฺกสหชาโต วิจาโร น วตฺตพฺโพ สวิตกฺกสวิจาโรติปิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโตติปิ, อวิตกฺกอวิจาโรติปิฯ

[1402] กตเม ธมฺมา ปีติสหคตา? กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา , อกุสลโต จตฺตาโร, กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต ปญฺจ, กิริยโต ปญฺจ, รูปาวจรทุกติกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, โลกุตฺตรทุกติกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ, เอตฺถุปฺปนฺนํ ปีติํ ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา ปีติสหคตาฯ

[1403] กตเม ธมฺมา สุขสหคตา? กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา, อกุสลโต จตฺตาโร, กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต ฉ, กิริยโต ปญฺจ, รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, โลกุตฺตรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ, เอตฺถุปฺปนฺนํ สุขํ ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา สุขสหคตาฯ

[1404] กตเม ธมฺมา อุเปกฺขาสหคตา? กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร อุเปกฺขาสหคตจิตฺตุปฺปาทา, อกุสลโต ฉ, กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต ทส, อกุสลสฺส วิปากโต ฉ, กิริยโต ฉ, รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตฺตาโร อารุปฺปา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, โลกุตฺตรํ จตุตฺถํ ฌานํ กุสลโต จ วิปากโต จ, เอตฺถุปฺปนฺนํ อุเปกฺขํ ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา อุเปกฺขาสหคตาฯ ปีติ น ปีติสหคตา, สุขสหคตา, น อุเปกฺขาสหคตาฯ สุขํ น สุขสหคตํ, สิยา ปีติสหคตํ, น อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ ปีติสหคตนฺติฯ ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา, ทุกฺขสหคตกายวิญฺญาณํ, ยา จ เวทนา อุเปกฺขา , รูปญฺจ นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา น วตฺตพฺพา ปีติสหคตาติปิ, สุขสหคตาติปิ, อุเปกฺขาสหคตาติปิฯ

[1405] กตเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา? จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท – อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ

[1406] กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท – อิเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตา โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา, ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา – อิเม ธมฺมา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ

[1407] กตเม ธมฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ

[1408] กตเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา? จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, เอตฺถุปฺปนฺนํ โมหํ ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกาฯ

[1409] กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, เอตฺถุปฺปนฺนํ โมหํ ฐเปตฺวา – อิเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาฯ จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตา โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา, ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา – อิเม ธมฺมา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาฯ

[1410] กตเม ธมฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา? วิจิกิจฺฉาสหคโต โมโห, อุทฺธจฺจสหคโต โมโห, จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาฯ

[1411] กตเม ธมฺมา อาจยคามิโน? ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, อกุสลํ – อิเม ธมฺมา อาจยคามิโนฯ

[1412] กตเม ธมฺมา อปจยคามิโน? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา – อิเม ธมฺมา อปจยคามิโนฯ

[1413] กตเม ธมฺมา เนวาจยคามินาปจยคามิโน? จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา เนวาจยคามินาปจยคามิโนฯ

[1414] กตเม ธมฺมา เสกฺขา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, เหฏฺฐิมานิ จ ตีณิ สามญฺญผลานิ – อิเม ธมฺมา เสกฺขาฯ

[1415] กตเม ธมฺมา อเสกฺขา? อุปริฏฺฐิมํ อรหตฺตผลํ – อิเม ธมฺมา อเสกฺขาฯ

[1416] กตเม ธมฺมา เนวเสกฺขนาเสกฺขา? ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, อกุสลํ, ตีสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา เนวเสกฺขนาเสกฺขาฯ

[1417] กตเม ธมฺมา ปริตฺตา? กามาวจรกุสลํ , อกุสลํ, สพฺโพ กามาวจรสฺส วิปาโก, กามาวจรกิริยาพฺยากตํ, สพฺพญฺจ รูปํ – อิเม ธมฺมา ปริตฺตาฯ

[1418] กตเม ธมฺมา มหคฺคตา? รูปาวจรา, อรูปาวจรา, กุสลาพฺยากตา – อิเม ธมฺมา มหคฺคตาฯ

[1419] กตเม ธมฺมา อปฺปมาณา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา อปฺปมาณาฯ

[1420] กตเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณา? สพฺโพ กามาวจรสฺส วิปาโก, กิริยามโนธาตุ, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา – อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณาฯ

[1421] กตเม ธมฺมา มหคฺคตารมฺมณา? วิญฺญาณญฺจายตนํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ – อิเม ธมฺมา มหคฺคตารมฺมณาฯ

[1422] กตเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ – อิเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณาฯ กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, กิริยโต จตฺตาโร ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, สพฺพํ อกุสลํ – อิเม ธมฺมา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, น อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาติปิ, มหคฺคตารมฺมณาติปิฯ กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, กิริยโต จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานํ กุสลโต จ กิริยโต จ, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา – อิเม ธมฺมา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาติปิ , มหคฺคตารมฺมณาติปิ, อปฺปมาณารมฺมณาติปิฯ รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, อากาสานญฺจายตนํ , อากิญฺจญฺญายตนํ – อิเม ธมฺมา น วตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาติปิ, มหคฺคตารมฺมณาติปิ, อปฺปมาณารมฺมณาติปิฯ รูปญฺจ นิพฺพานญฺจ อนารมฺมณาฯ

[1423] กตเม ธมฺมา หีนา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา – อิเม ธมฺมา หีนาฯ

[1424] กตเม ธมฺมา มชฺฌิมา? ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, ตีสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, สพฺพญฺจ รูปํ – อิเม ธมฺมา มชฺฌิมาฯ

[1425] กตเม ธมฺมา ปณีตา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา ปณีตาฯ

[1426] กตเม ธมฺมา มิจฺฉตฺตนิยตา? จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา – อิเม ธมฺมา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตาฯ

[1427] กตเม ธมฺมา สมฺมตฺตนิยตา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา – อิเม ธมฺมา สมฺมตฺตนิยตาฯ

[1428] กตเม ธมฺมา อนิยตา? จตฺตาโร ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปญฺจ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา อนิยตาฯ

[1429] กตเม ธมฺมา มคฺคารมฺมณา? กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, กิริยโต จตฺตาโร ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา – อิเม ธมฺมา สิยา มคฺคารมฺมณา, น มคฺคเหตุกา; สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิ ฯ จตฺตาโร อริยมคฺคา น มคฺคารมฺมณา, มคฺคเหตุกา; สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคาธิปติโนติฯ รูปาวจรจตุตฺถํ ฌานํ กุสลโต จ กิริยโต จ, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา – อิเม ธมฺมา สิยา มคฺคารมฺมณา; น มคฺคเหตุกา, น มคฺคาธิปติโน; สิยา น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติฯ กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, สพฺพํ อกุสลํ, สพฺโพ กามาวจรสฺส วิปาโก, กิริยโต ฉ จิตฺตุปฺปาทา, รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, จตฺตาโร อารุปฺปา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ – อิเม ธมฺมา น วตฺตพฺพา มคฺคารมฺมณาติปิ, มคฺคเหตุกาติปิ, มคฺคาธิปติโนติปิฯ รูปญฺจ นิพฺพานญฺจ อนารมฺมณาฯ

[1430] กตเม ธมฺมา อุปฺปนฺนา? จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ยญฺจ รูปํ กมฺมสฺส กตตฺตา – อิเม ธมฺมา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน; น วตฺตพฺพา อนุปฺปนฺนาติฯ จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, อกุสลํ, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, ยญฺจ รูปํ น กมฺมสฺส กตตฺตา – อิเม ธมฺมา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติฯ นิพฺพานํ น วตฺตพฺพํ อุปฺปนฺนนฺติปิ, อนุปฺปนฺนนฺติปิ, อุปฺปาทิโนติปิฯ

[1431] นิพฺพานํ ฐเปตฺวา สพฺเพ ธมฺมา สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนาฯ นิพฺพานํ น วตฺตพฺพํ อตีตนฺติปิ, อนาคตนฺติปิ , ปจฺจุปฺปนฺนนฺติปิฯ

[1432] กตเม ธมฺมา อตีตารมฺมณา? วิญฺญาณญฺจายตนํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ – อิเม ธมฺมา อตีตารมฺมณาฯ

[1433] นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถิฯ

[1434] กตเม ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา? ทฺเวปญฺจวิญฺญาณานิ, ติสฺโส จ มโนธาตุโย – อิเม ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาฯ กามาวจรกุสลสฺส วิปากโต ทส จิตฺตุปฺปาทา, อกุสลสฺส วิปากโต มโนวิญฺญาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา – อิเม ธมฺมา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาฯ กามาวจรกุสลํ, อกุสลํ, กิริยโต นว จิตฺตุปฺปาทา, รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานํ กุสลโต จ กิริยโต จ – อิเม ธมฺมา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา; สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิฯ รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, อากาสานญฺจายตนํ, อากิญฺจญฺญายตนํ, จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ – อิเม ธมฺมา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ, อนาคตารมฺมณาติปิ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปิฯ รูปญฺจ นิพฺพานญฺจ อนารมฺมณาฯ

[1435] อนินฺทฺริยพทฺธรูปญฺจ นิพฺพานญฺจ ฐเปตฺวา, สพฺเพ ธมฺมา สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธาฯ อนินฺทฺริยพทฺธรูปญฺจ นิพฺพานญฺจ พหิทฺธาฯ

[1436] กตเม ธมฺมา อชฺฌตฺตารมฺมณา? วิญฺญาณญฺจายตนํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ – อิเม ธมฺมา อชฺฌตฺตารมฺมณาฯ

[1437] กตเม ธมฺมา พหิทฺธารมฺมณา? รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, อากาสานญฺจายตนํ, จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ – อิเม ธมฺมา พหิทฺธารมฺมณาฯ

รูปํ ฐเปตฺวา, สพฺเพว กามาวจรา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา, รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานํ กุสลโต จ กิริยโต จ – อิเม ธมฺมา สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณา, สิยา พหิทฺธารมฺมณา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณาฯ อากิญฺจญฺญายตนํ น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปิ, พหิทฺธารมฺมณนฺติปิ, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณนฺติปิฯ รูปญฺจ นิพฺพานญฺจ อนารมฺมณาฯ

[1438] กตเม ธมฺมา สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา? รูปายตนํ – อิเม ธมฺมา สนิทสฺสนสปฺปฏิฆาฯ

[1439] กตเม ธมฺมา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา? จกฺขายตนํ…เป.… โผฏฺฐพฺพายตนํ – อิเม ธมฺมา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆาฯ

[1440] กตเม ธมฺมา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, อกุสลํ, จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, ยญฺจ รูปํ อนิทสฺสนํ อปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, นิพฺพานญฺจ – อิเม ธมฺมา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาฯ

ติกํฯ

ทุกอตฺถุทฺธาโร

เหตุโคจฺฉกํ

[1441] กตเม ธมฺมา เหตู? ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตูฯ อโลโภ กุสลเหตุ, อโทโส กุสลเหตุ, จตูสุ ภูมีสุ กุสเลสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ อโมโห กุสลเหตุ, กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร ญาณวิปฺปยุตฺเต จิตฺตุปฺปาเท ฐเปตฺวา, จตูสุ ภูมีสุ กุสเลสุ อุปฺปชฺชติฯ

โลโภ อฏฺฐสุ โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชติฯ โทโส ทฺวีสุ โทมนสฺสสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชติฯ โมโห สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติฯ

อโลโภ วิปากเหตุ อโทโส วิปากเหตุ, กามาวจรสฺส วิปากโต อเหตุเก จิตฺตุปฺปาเท ฐเปตฺวา, จตูสุ ภูมีสุ วิปาเกสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ