[1299] กตเม ธมฺมา สอุตฺตรา? สาสวา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา; รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ – อิเม ธมฺมา สอุตฺตราฯ

[1300] กตเม ธมฺมา อนุตฺตรา? อปริยาปนฺนา มคฺคา จ, มคฺคผลานิ จ, อสงฺขตา จ ธาตุ – อิเม ธมฺมา อนุตฺตราฯ

[1301] กตเม ธมฺมา สรณา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ, โทโส, โมโห; ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา, ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมุฏฺฐานํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, มโนกมฺมํ – อิเม ธมฺมา สรณาฯ

[1302] กตเม ธมฺมา อรณา? กุสลาพฺยากตา ธมฺมา กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา, อปริยาปนฺนา; เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ, สพฺพญฺจ รูปํ, อสงฺขตา จ ธาตุ – อิเม ธมฺมา อรณาฯ

อภิธมฺมทุกํฯ

สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปํ

[1303] กตเม ธมฺมา วิชฺชาภาคิโน? วิชฺชาย สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา – อิเม ธมฺมา วิชฺชาภาคิโนฯ

[1304] กตเม ธมฺมา อวิชฺชาภาคิโน? อวิชฺชาย สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา – อิเม ธมฺมา อวิชฺชาภาคิโนฯ

[1305] กตเม ธมฺมา วิชฺชูปมา? เหฏฺฐิเมสุ ตีสุ อริยมคฺเคสุ ปญฺญา – อิเม ธมฺมา วิชฺชูปมาฯ

[1306] กตเม ธมฺมา วชิรูปมา? อุปริฏฺฐิเม อรหตฺตมคฺเค ปญฺญา – อิเม ธมฺมา วชิรูปมาฯ

[1307] กตเม ธมฺมา พาลา? อหิรีกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ – อิเม ธมฺมา พาลาฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา พาลาฯ

[1308] กตเม ธมฺมา ปณฺฑิตา? หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ – อิเม ธมฺมา ปณฺฑิตาฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา ปณฺฑิตาฯ

[1309] กตเม ธมฺมา กณฺหา? อหิรีกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ – อิเม ธมฺมา กณฺหาฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กณฺหาฯ

[1310] กตเม ธมฺมา สุกฺกา? หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ – อิเม ธมฺมา สุกฺกา? สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สุกฺกาฯ

[1311] กตเม ธมฺมา ตปนียา? กายทุจฺจริตํ, วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํ – อิเม ธมฺมา ตปนียาฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา ตปนียาฯ

[1312] กตเม ธมฺมา อตปนียา? กายสุจริตํ, วจีสุจริตํ, มโนสุจริตํ – อิเม ธมฺมา อตปนียาฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา อตปนียาฯ

[1313] กตเม ธมฺมา อธิวจนา? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป – อิเม ธมฺมา อธิวจนาฯ สพฺเพว ธมฺมา อธิวจนปถาฯ

[1314] กตเม ธมฺมา นิรุตฺติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป – อิเม ธมฺมา นิรุตฺติฯ สพฺเพว ธมฺมา นิรุตฺติปถาฯ

[1315] กตเม ธมฺมา ปญฺญตฺติ? ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป – อิเม ธมฺมา ปญฺญตฺติฯ สพฺเพว ธมฺมา ปญฺญตฺติปถาฯ

[1316] ตตฺถ กตมํ นามํ? เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ, อสงฺขตา จ ธาตุ – อิทํ วุจฺจติ นามํฯ

[1317] ตตฺถ กตมํ รูปํ? จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ – อิทํ วุจฺจติ รูปํฯ

[1318] ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาฯ

[1319] ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? โย ภเวสุ ภวฉนฺโท…เป.… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ภวตณฺหาฯ

[1320] ตตฺถ กตมา ภวทิฏฺฐิ? ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จาติ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ภวทิฏฺฐิฯ

[1321] ตตฺถ กตมา วิภวทิฏฺฐิ? น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จาติ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ วิภวทิฏฺฐิฯ

[1322] ตตฺถ กตมา สสฺสตทิฏฺฐิ? สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ สสฺสตทิฏฺฐิฯ

[1323] ตตฺถ กตมา อุจฺเฉททิฏฺฐิ? อุจฺฉิชฺชิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จาติ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ

[1324] ตตฺถ กตมา อนฺตวา ทิฏฺฐิ? อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ อนฺตวา ทิฏฺฐิฯ

[1325] ตตฺถ กตมา อนนฺตวา ทิฏฺฐิ? อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ อนนฺตวา ทิฏฺฐิฯ

[1326] ตตฺถ กตมา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิ? ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิฯ

[1327] ตตฺถ กตมา อปรนฺตานุทิฏฺฐิ? อปรนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ อปรนฺตานุทิฏฺฐิฯ

[1328] ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิริยิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ อหิริกํฯ

[1329] ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน, น โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ อโนตฺตปฺปํฯ

[1330] ตตฺถ กตมา หิรี? ยํ หิรียติ หิริยิตพฺเพน, หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ วุจฺจติ หิรีฯ

[1331] ตตฺถ กตมํ โอตฺตปฺปํ? ยํ โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน, โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ โอตฺตปฺปํฯ

[1332] ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกูลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปฏิสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ โทวจสฺสตาฯ

[1333] ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปญฺญา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ปาปมิตฺตตาฯ

[1334] ตตฺถ กตมา โสวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โสวจสฺสายํ โสวจสฺสิยํ โสวจสฺสตา อปฺปฏิกูลคฺคาหิตา อวิปจฺจนีกสาตตา สคารวตา สาทริยํ สาทรตา สปฺปฏิสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ โสวจสฺสตาฯ

[1335] ตตฺถ กตมา กลฺยาณมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา สทฺธา สีลวนฺโต พหุสฺสุตา จาควนฺโต ปญฺญวนฺโต, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ กลฺยาณมิตฺตตาฯ

[1336] ตตฺถ กตมา อาปตฺติกุสลตา? ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย, สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโยฯ ยา ตาสํ อาปตฺตีนํ อาปตฺติกุสลตา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ อาปตฺติกุสลตาฯ

[1337] ตตฺถ กตมา อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา? ยา ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺฐานกุสลตา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาฯ

[1338] ตตฺถ กตมา สมาปตฺติกุสลตา? อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา สมาปตฺติ, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺตา สมาปตฺติ, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา สมาปตฺติฯ ยา ตาสํ สมาปตฺตีนํ สมาปตฺติกุสลตา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ สมาปตฺติกุสลตาฯ

[1339] ตตฺถ กตมา สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา? ยา ตาหิ สมาปตฺตีหิ วุฏฺฐานกุสลตา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาฯ

[1340] ตตฺถ กตมา ธาตุกุสลตา? อฏฺฐารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ, กายธาตุ โผฏฺฐพฺพธาตุ กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุฯ ยา ตาสํ ธาตูนํ ธาตุกุสลตา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ธาตุกุสลตาฯ

[1341] ตตฺถ กตมา มนสิการกุสลตา? ยา ตาสํ ธาตูนํ มนสิการกุสลตา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ มนสิการกุสลตาฯ

[1342] ตตฺถ กตมา อายตนกุสลตา? ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนํฯ ยา เตสํ อายตนานํ อายตนกุสลตา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ อายตนกุสลตาฯ

[1343] ตตฺถ กตมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา? อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ; เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติฯ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตาฯ

[1344] ตตฺถ กตมา ฐานกุสลตา? เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย [อุปาทาย (สี. ก.)] ตํ ตํ ฐานนฺติ, ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ฐานกุสลตาฯ

[1345] ตตฺถ กตมา อฏฺฐานกุสลตา? เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย ตํ ตํ อฏฺฐานนฺติ, ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ อฏฺฐานกุสลตาฯ

[1346] ตตฺถ กตโม อชฺชโว? ยา อชฺชวตา อชิมฺหตา อวงฺกตา อกุฏิลตา – อยํ วุจฺจติ อชฺชโวฯ

[1347] ตตฺถ กตโม มทฺทโว? ยา มุทุตา มทฺทวตา อกกฺขฬตา อกถินตา นีจจิตฺตตา – อยํ วุจฺจติ มทฺทโวฯ

[1348] ตตฺถ กตมา ขนฺติ? ยา ขนฺติ ขมนตา อธิวาสนตา อจณฺฑิกฺกํ อนสุโรโป อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ขนฺติฯ

[1349] ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํฯ สพฺโพปิ สีลสํวโร โสรจฺจํฯ

[1350] ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา อณฺฑกา กกฺกสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปิํ วาจํ ปหาย ยา สา วาจา เนฬา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติ; ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา อผรุสวาจตา – อิทํ วุจฺจติ สาขลฺยํฯ

[1351] ตตฺถ กตโม ปฏิสนฺถาโร? ทฺเว ปฏิสนฺถารา – อามิสปฏิสนฺถาโร จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จฯ อิเธกจฺโจ ปฏิสนฺถารโก โหติ อามิสปฏิสนฺถาเรน วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วา – อยํ วุจฺจติ ปฏิสนฺถาโรฯ

[1352] ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร – อยํ วุจฺจติ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาฯ

[1353] ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนายฯ ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตา อมตฺตญฺญุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ โภชเน อมตฺตญฺญุตาฯ

[1354] ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ น อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ คุตฺติ โคปนา อารกฺโข สํวโร – อยํ วุจฺจติ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาฯ

[1355] ตตฺถ กตมา โภชเน มตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย , อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติฯ ยา ตตฺถ สนฺตุฏฺฐิตา มตฺตญฺญุตา ปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ โภชเน มตฺตญฺญุตาฯ

[1356] ตตฺถ กตมํ มุฏฺฐสจฺจํ? ยา อสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสติ อสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ มุฏฺฐสจฺจํฯ

[1357] ตตฺถ กตมํ อสมฺปชญฺญํ? ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ วุจฺจติ อสมฺปชญฺญํฯ

[1358] ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ สติฯ

[1359] ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺญํ? ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ สมฺปชญฺญํฯ

[1360] ตตฺถ กตมํ ปฏิสงฺขานพลํ? ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ปฏิสงฺขานพลํฯ

[1361] ตตฺถ กตมํ ภาวนาพลํ? ยา กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ – อิทํ วุจฺจติ ภาวนาพลํฯ สตฺตปิ โพชฺฌงฺคา ภาวนาพลํฯ

[1362] ตตฺถ กตโม สมโถ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ…เป.… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ สมโถฯ

[1363] ตตฺถ กตมา วิปสฺสนา? ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ วิปสฺสนาฯ

[1364] ตตฺถ กตมํ สมถนิมิตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ…เป.… สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ สมถนิมิตฺตํฯ

[1365] ตตฺถ กตมํ ปคฺคาหนิมิตฺตํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป.… สมฺมาวายาโม – อิทํ วุจฺจติ ปคฺคาหนิมิตฺตํฯ

[1366] ตตฺถ กตโม ปคฺคาโห? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป.… สมฺมาวายาโม – อยํ วุจฺจติ ปคฺคาโหฯ

[1367] ตตฺถ กตโม อวิกฺเขโป? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ…เป.… สมฺมาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ อวิกฺเขโปฯ

[1368] ตตฺถ กตมา สีลวิปตฺติ? โย กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม , กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ สีลวิปตฺติฯ สพฺพมฺปิ ทุสฺสิลฺยํ สีลวิปตฺติฯ

[1369] ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิวิปตฺติ? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติः ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ

[1370] ตตฺถ กตมา สีลสมฺปทา? โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ สีลสมฺปทาฯ สพฺโพปิ สีลสํวโร สีลสมฺปทาฯ

[1371] ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิสมฺปทา? อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติः ยา เอวรูปา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิสมฺปทาฯ สพฺพาปิ สมฺมาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสมฺปทาฯ

[1372] ตตฺถ กตมา สีลวิสุทฺธิ? โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ สีลวิสุทฺธิฯ สพฺโพปิ สีลสํวโร สีลวิสุทฺธิฯ

[1373] ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ? กมฺมสฺสกตญาณํ สจฺจานุโลมิกญาณํ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ผลสมงฺคิสฺส ญาณํฯ

[1374] ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โข ปนาติ – ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ

[1375] ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ – โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป.… สมฺมาวายาโมฯ

[1376] สํเวโคติ – ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํฯ สํเวชนิยํ [สํเวชนียํ (สี.)] ฐานนฺติ – ชาติ ชรา พฺยาธิ มรณํฯ

[1377] สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปธานนฺติ – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ

[1378] อสนฺตุฏฺฐิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ยา กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสนฺตุฏฺฐสฺส ภิยฺโยกมฺยตาฯ

[1379] อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมินฺติ – ยา กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย สกฺกจฺจกิริยตา สาตจฺจกิริยตา อฏฺฐิตกิริยตา อโนลีนวุตฺติตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํฯ

[1380] วิชฺชาติ – ติสฺโส วิชฺชา – ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ญาณํ วิชฺชา, สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณํ วิชฺชา, อาสวานํ ขเย ญาณํ วิชฺชาฯ

[1381] วิมุตฺตีติ – ทฺเว วิมุตฺติโย – จิตฺตสฺส [จิตฺตสฺส จ (สี. สฺยา.)] อธิมุตฺติ, นิพฺพานญฺจฯ

[1382] ขเย ญาณนฺติ – มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํฯ

[1383] อนุปฺปาเท ญาณนฺติ – ผลสมงฺคิสฺส ญาณํฯ

นิกฺเขปกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

4. อฏฺฐกถากณฺฑํ

ติกอตฺถุทฺธาโร